Þjóðviljinn - 14.04.1989, Blaðsíða 24

Hvað á að gera við þessi
hemaðarbandalög?
EftirinnrásinaíTékkóslóv-
akíu 1968 orti Jóhannes úr
Kötlum ágætt níðkvæði um
skrýmsli tvö sem sitja yfir hlut
okkar, Nató og Varsjárbanda-
lagið. Mikið var ég honum
innilega sammála. Jóhannes
var í kvæðinu á svipuðum
brautum og margir róttæk-
lingar um þær mundir. Þeir litu
ekki svo á að Varsjárbanda-
lag og Nató væru fyrst og síð-
astvarnarbandalög hvortfyrir
öðru. Þeir leituðu ekki skjóls í
þeim þankagangiað
hernaðarbandalögin væru ill
nauðsyn sem hefðu þó haft
það gott í för með sér að ekki
hefði komið til stríðs í Evrópu
umn alllanga hríð. Nei. Menn
bentu á annað: bandalögin
stóðu að vísu ekki í stríði í Evr-
ópu (enda gat hvorugt drepið
hitt). En þau áttu samt í stað-
genglastríði um allan heim,
vígvæddu óspart þriðja heim-
inn í þrotlausri viðleitni sinni til
að skáka mótaðilanum út í
horn á heimstaflinu. Banda-
ríkjamenn háðu mikla styrjöld
í Víetnam og Nató skrifaði upp
á siðferðisvíxla sem á þá féllu
íþeimhernaði. Rússartóku
nokkrar táknrænar hersveitir
frá nágrönnum Tékka í
Austur-Evrópu með sér inn í
Tékkóslóvakíu til að Brézhn-
efkenningin fengi á sig ögn
fallegri samstöðusvip (með
öðrum orðum: hræsnisfyllri).
Og við vorum illir og reiðir út í
hernaðarbandalögin og sögðum
sem svo: þau eru ekki til að
vernda vestrið fyrir austrinu eða
öfugt. f>au hafa í raun fengið það
hlutverk helst að halda uppi pól-
itískum aga í eigin röðum. Passa
upp á það, að taumstirðir tagi-
hnýtingar og sérvitringar stígi
ekki pólitísk víxlspor, fari ekki að
brydda upp á sjálfstæðum við-
horfum til afvopnunar og her-
stöðva og kjarnorkuvopna eða þá
til umbóta á stjórnkerfum.
Þörf fyrir óvin
Umræðan um hernaðarbanda-
lögin hefur náttúrlega ekki alltaf
verið sú sama í fjörtíu ár. Fyrst.
varð Nató til og hafði sér það til
réttlætingar að Stalín hefði stung-
ið Austur-Evrópu í vasann með
grimmu ofbeldi og ætlaði að
skálma vestur að Ermarsundi.
Aðrir efuðust stórlega og sögðu:
Stalín er að framkvæma Jalta-
samkomulag stórveldanna um
skiptingu álfunnar í áhrifasvæði -
eins og hann túlkar það. Sjáið
bara því til sönnunar Grikkland,
sem hann gefur upp á bátinn þótt
grískir kommúnistar hefðu þar
sterka stöðu í borgarastríði.
Nema hvað: nógu var atgangur
Stalíns í Asutur-Evrópu hrotta-
legur ( með pólitískum réttar-
höldum í Prag, Búdapest og Sof-
íu) til að hræða mikinn hluta al-
mennings til fylgis við Nató og
spilla röksemdum þeirra sem til
annarra lausna horfðu. Og Var-
sjárbandalagið varð til með þeirri
réttlætingu að byrjað var að
endurhervæða Þýskaland: ekkert
var líklegra til að koma upp ein-
hverri lágmarkssamstöðu milli
þjóða um austanverða álfuna en
ótti við þýskan her. Sovéskur
áróður lifði góðu lífi á yfirlýsing-
um hinna og þessara herforingja,
sem eitt sinn þjónuðu Hitler en
voru nú orðnir vestrænar lýðræð-
ishetjur í Nató og létu að því
liggja, að það þyrfti að breyta
landamærum í álfunni í það horf
sem verið hafði fyrir stríð.
Það er margt til í því, að Nató
og Varsjárbandalagið hafi þrifist
á óvinarímyndinni. Menn þurftu
á óvini, grýlu að halda (stalínsk-
um kommúnisma, bandarískum
atómvopnaimperíalisma, þýskri
hefndarhyggju) til þess að breiða
yfir eigin vandamál, sambúðar-
örðugleika, andstæða hagsmuni.
Sá sem er ekki með mér er á móti
mér.
Syndir
bandalaganna
Svo hafa liðið fjörtíu ár. Það
hefur náttúrlega dregið smám
saman úr heift manna í garð hern-
aðarbandalaganna. Ekki vegna
þess að þau hafi farið að haga sér
skár (nema nú allra síðast). Held-
ur blátt áfram vegna þess, að það
er svo erfitt að viðhalda hinni pól-
itísku reiði. Það sem ER til lengd-
ar breiðir út þá djöfullegu
íreistingu, að það hljóti að vera
sjálfsagður hlutur. Geti ekki
öðruvísi verið. Ýmsir lærisveinar
heimspekingsins Hegels orðuðu
þetta svo á fyrri öld, að það sem
væri raunverulegt væri líka
skynsamlegt.
Ég segi fyrir mína parta: ég hefi
alltaf haft meir hugann við ávirð-
ingar hernaðarbandalaganna en
einhverja raunverulega eða
mögulega kosti þeirra. Mér finnst
hér eiga vel við viðlag úr kvæði
eftir Bertolt Brecht: „öfunds-
verður er sá sem laus er við
þau“. Höfuðglæpur þeirra, þegar
til lengdar lét, var sá, að á bak við
feiknalegt orðaflóð um tryggingu
friðar og eflingu öryggis hlóðust
upp vopnabirgðir svo miklar og
dýrar og háskalegar, að allt
mannkyn var margarepið í stríðs-
leikjunum og sínum eigin dapur-
legum framtíðarhugleiðingum.
Vígbúnaðarkapphlaupið, sem
sýndist endalaust, fór smám sam-
an að breyta sjálfum hugmyndum
manna um eðli ófriðarháska.
Menn höfðu æ minni áhyggjur af
raunverulegum eða ímynduðum
árásarvilja herstjóranna - en
þeim mun meiri af því, að vígbún-
aðarbáknið hátæknivædda færi
„að skjóta sjálft" - fyrir sakir mis-
skilnings, bilana, mistaka, mis-
túlkunar. Öryggið var ekki í
vopnunum heldur drápu vopnin
öryggiskenndina fyrsta af öllu.
Mikil breyting
Það er þessi misserin mikið tal-
að um að nú séu orðin mikil um-
skipti í sambúð risaveldanna og'
þá hernaðarbandalaganna sem
þau hafa komið sér upp. Það er
heldur ekki nema von. Gorbat-
sjov sendir ótt og títt frá sér
friðartilboð og bauðst ekki alls
fyrir löngu til þess að skera so-
véskan herafla niður um hálfa
miljón manns - og fitjar þá sjálfur
upp á þeirri aðferð einhliða af-
vopnunar, sem friðarhreyfingar
boðuðu áður á Vesturlöndum og
fengu bágt fyrir. Fyrir þetta verð-
ur aðalritari Kommúnistaflokks
Sovétríkjanna svo vinsæll, að
Bandaríkjamenn mundu kjósa
hann í Hvíta húsið ef þeir mættu.
Og sovétmenn taka sjálfa sig til
rækilegrar endurskoðunar.
Smám saman eru kveðnir í kútinn
þeir herforingjar sem eru ekki
sáttir við þann nýja hugsunar-
hátt, að það eina sem vit sé í sé
ekki formlegur jöfnuður í víg-
búnaði heldur „skynsamlegar
lágmarksvarnir". Tímaritið
Kommúnist skrifar lærðar grein-
ar sem strika yfir margra áratuga
orðaskak um árásareðli banda-
rískrar heimsvaldastefnu. Þar
stóð snemma árs í fyrra: „Ekki er
um neitt það deiluefni að ræða í
samskiptum austurs og vesturs
sem gæti freistað manna til styrj-
aldar... það er erfitt að ímynda
sér í hvaða tilgangi vestrænir her-
ir gætu ráðist inn á land sósíal -
ískra ríkja...nú um stundir eru
engin áhrifasterk öfl í Vestur-
Evrópu eða Bandaríkjunum sem
mundu setja sér slíkt verkefni".
Og það var samið um meðal-
drægar eldflaugar og um gagn-
kvæmt eftirlit með heræfingum
og fleira og það er verið að ræða
af kappi um niðurskurð á hefð-
bundnum vígbúnaði.
Talnaleikur,
þæfingur
Auðvitað er þetta gleðilegt.
Svo gleðilegt að það er varla að
maður nenni að rífast um útskýr-
ingar á þessari þróun. Útbreidd
vestræn kenning er sú, að harka
Reagans hafi rekið Rússa að
samningaborðinu. Sovétmenn
vísa á friðarvilja síns forystu-
manns. En það er annað sem
skiptir máli: blátt áfram það að
vígbúnaðarkapphlaupið var
komið á það stig að næsta skref í
því (s.s. Stjörnustríðsáformin)
yrðu feikilega dýr um leið og þau
myndu ekki efla öryggi nokkurs
manns. Nema síður væri: al-
menningur hafði, sem fyrr segir,
æ meiri áhyggjur af stórslysum og
hann lét til sín heyra. í annan stað
urðu allir að viðurkenna (ekki
síst eftir að rannsóknir á fimbul-
vetri eftir kjarnorkustríð komust
í hámæli), að það gat enginn sigr-
að í kjarnorkustríði. í þriðja lagi
gerði mikil efnahagsleg nauðsyn
Sovétmanna á því að spara út-
gjöld til hermála þá sérlega virka
og áræðna í tillögugerð um af-
vopnun.
Ekki svo að skilj a - það er ekki
búið að leysa alla hnúta. Enn eru
háðar útsmognar áróðursorrust-
ur t.d. um það hvernig telja eigi í
herjum og hvernig telja eigi
vopn. Nató segir að það sé
auðvelt fyrir Gorbatsjov að skera
niður hjá sér, Rússar hafi haft svo
mikla yfirburði. Sovétmenn - og
ýmsir aðrir - segja á móti, að
reyndar hafi Varsjárbandalagið
yfirburði á ýmsum sviðum (t.d.
eigi það fleiri skriðdreka en
Nató). En Nató hafi þá yfirburði
á öðrum sviðum (t.d. í þyrlu-
flotum og skriðdrekavörnum).
Og þegar allt kemur til alis sé her-
styrkur svipaður: meira magn hér
kemur á móti öflugri tækni þar.
Hvað svo
verður...
Á Vesturlöndum hafa menn
áhyggjur af því að Gorbatsjov
komi alltof vel út úr þessari þróun
í almenningsálitinu. Ég segi nú
eins og strákurinn við kennslu-
konuna, sem þráspurði hann hve
þrisvar sinnum fjórir væru mikið:
„megi það verða þín stærsta
áhyggja!" Hitt er svo leiðinlegra,
að Natómenn eru ennþá mikið
fyrir að draga lappirnar í þeirri
afvopnunarþróun sem allir játa
með vörunum að nauðsynleg sé.
Þeir hanga í talningaleiknum von
úr viti og finna sér ótal smugur til
að „halda sínu“ . Eða eins og rak-
ið var í Morgunblaðinu á dögun-
um í grein um fertugsafmæli
Nató: „Þá stendur ekki til að
draga neitt að ráði úr útgjöldum
til hermála, heldur á að halda
áfram að endurnýja herstyrkinn
og endurbæta“. Um leið var
minnt á ákvörðun Natóríkja um
að „endurnýja kjarnorkuvopn
eftir þörfum“.
Hvernig stendur á þessu? Tja,
ástæðurnar geta verið nokkrar.
Það er alltaf freistandi að notfæra
sér bætta stöðu (nú þegar sovét-
menn eru fyrst og síðast upptekn-
ir við efnahagsmál heima hjá sér)
til að krækja sér í umtalsverða
hernaðarlega yfirburði, sem síð-
an eru notaðir á hefðbundinn
hátt sem pólitísk tromp. f annan
stað: maður sér það á sumum
hinna minni spámanna (eins og
þeim sem fjalla um Natómál á
Morgunbiaöinu) að þeim líður
blátt áfram illa án þess að hafa
sinn óvin, sinn Rússa. í þriðja
lagi getum við því miður aldrei
gleymt því, að miklir og þungir
hagsmunir heimta það að haldið
sé áfram að framleiða vopn af
öllum tegundum og helst sem
mest. Það lekur í margar matar-
holur af hergagnaframleiðslunni,
ekki síst í Bandaríkjunum. Eitt
þýðingarmesta og jafnframt erf-
iðasta pólitískt verkefni í heimin-
um í dag er tengt því að koma sem
mestu af þeirri framleiðslugetu á
aðrar brautir, smíða plógjárn úr
sverðum eins og segir í fornrí
bók.
En hvað á að gera við þessi
hernaðarbandalög? Leggja þau
niður náttúrlega. Róa að því
öllum árum. Ég er enn að vona að
maður lifi það að sjá þau afgreidd
sem heldur en ekki vafasama
lykkju á vegferð mannkynsins.
v 3
HELGARPISTILL^f^p»iS!I^H
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 14. apríl 1989 "