Þjóðviljinn - 14.04.1989, Blaðsíða 22

22 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 14. aprfl 1989
Myndir frá
astralplaninu
Leyndar myndir Hiimu af Klint
Listasafn fslands 8/4-7/5
Hinar leyndu myndir sænsku
listakonunnar Hilmu af Klint eru
einhver furðulegasta uppgötvun
norrænnar listasögu: á fyrsta og
öðrum áratug aldarinnar þegar
Hollendingurinn Piet Mondrian
og Rússinn Kasimir Malevitsj
voru að mála fyrstu óhlutbundnu
abstraktmyndirnar, sem áttu eftir
að hafa byltingarkennd áhrif á
alla listasögu 20. aldarinnar, var
þessi lítt þekkta sænska listakona
að fást við svipuð vandamál í
Stokkhólmi án þess nokkur vissi
nema þröngur hópur trúsystra
hennar í andatrúnni. Myndir
hennar urðu ekki þekktar fyrr en
rúmum 60 árum síðar, þegar
sænski listfræðingurinn Áke Fant
áttaði sig á gildi þeirra. Þær komu
fyrst fyrir almenningssjónir á sýn-
ingunni The Spiritual in Art, sem
haldin var í Los Angeles 1986 og
vöktu þá þegar gífurlega athygli.
Þótt manni verði ósjálfrátt á að
bera hinar leyndu myndir Hilmu
af Klint saman við þá Mondrian
og Malevitsj, þá er þó einn regin-
munur þar á: þeir Malevitsj og
Mondrian komust að sínum
formrænu niðurstöðum með
meðvituðum rannsóknum sem
byggðu á forsendum kúbismans.
Hilma komst hins vegar að sínum
niðurstöðum með ómeðvituðum
hætti sem miðill „æðri máttar-
valda“. En þrátt fyrir þennan af-
gerandi mun á aðferð, þá voru
niðurstöðurnar merkilega líkar: í
öllum tilfellum áttu hin óhlut-
bundnu form að miðla algildum
og óumdeilanlegum sannleika.
Myndin átti ekki að höfða til til-
finninganna, mælikvarði sann-
leikans var ekki tilfinningalegur
heldur vitrænn, og formin voru
staðfesting óumdeilanlegs gildis,
sem þau báru í sjálfum sér. Að
þessu leyti var skynsemistrú
Mondrians nánast trúarleg, og
því má segja um alla þessa málara
að hver með sínum hætti byggja
þeir á þeirri nýplatónsku hug-
mynd að formið miðli algildum
sannleika er standi handan hlut-
veruleikans sem ímynd eða frum-
mynd.
Hilma af Klint byrjaði að
leggja stund á spíritisma 1879,
þegar hún var innan við tvítugt,
en hún var fædd 1862. Iðkun
ÓLAFUR GÍSLASON
andatrúarinnar kom henni í mið-
ilssamband við framliðna „gúr-
úa“, og einn þeirra, sem kallaði
sig Ananda, boðaði henni árið
1904, að hún ætti eftir að mála
myndir er væru frá astralplaninu
og miðluðu óhagganlegum sann-
leika. Hilma tók þessum skila-
boðum að handan af fullkominni
alvöru og eftir mikinn undirbún-
ing og andlega iðkun komst hún í
það sálarástand að verða verk-
færi æðri máttarvalda sem þannig
„máluðu í gegnum hana“: „Ég
hafði ekki hugmynd um hvað
myndirnar áttu að fyrirstilla, en
engu að síður vann ég hratt og af
öryggi án þess að breyta pensil-
drætti,“ segir hún. Þetta var árið
1907, og í einni röð málaði hún
tíu stór málverk sem flest byggja
á hringlaga og spírallöguðum
formum á flötum einlitum
grunni. Formin hafa að vísu oft
óbeina tilvísun í jurta- og dýra-
ríkið, en seinna átti þetta spírit-
íska málverk eftir að leiða til
hreinna óhlutbundinna niður-
staðna. Hilma sagði um myndirn-
ar sem hún málaði 1907 að hulinn
vættur að nafni Theosophus hefði
stýrt hendi sinni. Eftir nokkurra
ára hlé við málarastarfið, þar sem
Hilma lagði m.a. mikla stund á
guðspeki, tók hún upp þráðinn
aftur. Það var á árunum 1912-
1915 sem hún gerði sínar merk-
ustu myndir, og þá var hendi
hennar ekki lengur stýrt af huld-
um vættum, heldur miðlaði hún
innri sýnum eða boðskap sem
henni barst „að handan“. Þar
með var málarastarfið orðið
meðvitaðra og þróaðist út í
hreina geómetríu sem átti að
miðla kosmískum sannleika. í
þessum myndum er hringformið
áberandi, en athyglisvert er að
um sama leyti gerði Frakkinn Ro-
bert Delaunay einmitt sínar
fyrstu óhlutbundnu myndir þar
sem hann reyndi að ná fram
kosmískum áhrifum með hring-
laga formum. Forsendur hans
voru þó allt aðrar, þar sem hrynj-
andi og litasamsetning í myndum
hans höfðaði frekar til tilfinning-
anna eins og hjá fútúristunum, á
meðan myndir Hilmu eru sem
„opinberun að handan“, þar sem
mannlegri tilfinningasemi hefur
verið úthýst.
Með hjálp vinkvenna sinna
byggði Hilma síðan musteri yfir
þessi verk sín, þar sem þeim var
fyrir komið. Það var árin 1916-
17, og að því loknu taldi hún sig
hafa framkvæmt það verkefni
sem „Ananda" hafði lagt fyrir
hana árið 1904. Þar með var
merkasta hluta ævistarfs hennar
lokið. Hún hélt að vísu áfram að
mála, en myndir hennar höfðu
ekki lengur þann kraft sem er að
finna í miðilsmyndunum. And-
lega tók hún að hneigjast að ant-
roposofisma og fylgdi þar kenn-
ingum Rudolfs Steiners. Árið
1917 gerir hún vatnslitamyndir
sem eiga að sýna hugmyndir
hennar um frumeind efnisins,
atómið. Þær myndir, sem eru á
sýningunni í Listasafninu, eru

ifW'
„Aðeins dauðinn er banvænn"
Alþýðuleikhúsið í Hlaðvarpanum
HVAÐ GERÐIST í GÆR? eftir Isa-
bellu Leitner.
Þýðing: Guðrún Bachmann
Leikstjóri: Gerla
Tónlist: Lárus H. Grímsson
Lýsing: Egill Örn Árnason
Leikmynd og búningar: Viðar Egg-
ertsson
Leikandi: Guðlaug María Bjarna-
dóttir
Hver skapaði þessa fögru
skepnu? spyr Isabella í minning-
arbrotum sínum frá Auschwitz og
á við Irmu Grese, einn böðlanna
úr kvennabúðunum. Og enn einu
sinni spyr maður þess sama.
Minningar ungversks gyðings úr
stríðinu mikla sem er um þessar
mundir að eflast í iðnaði og kaup-
mennsku svo engan órar fyrir
umfanginu: framundan er afmæli
stríðsins og fjölmiðlaiðnaðurinn
ætlar að maka krókinn á þessum
snögga, svarta bletti þjóðanna.
Og enn spyr maður hversu gild og
holl sú upprifjun er þegar enda-
laust er tönnlast á afmörkuðum
flötum í miskunnarlausum stríðs-
rekstrinum.
Maður, líttu þér nær. Ekki
sjáum við leikrit um stúlkukindur
í styrjöldum okkar daga, og ekki
er þessi leiksýning tilefni til upp-
lýsinga um fangabúðir okkar
tíma hvar sem þær standa. Hver
var það annars sem stóð upp út-
Guðlaug María Bjarnadóttir í hlutverki Isabellu. Mynd: Eiríkur Guðjónsson.
ich Fried, þýska skáldið góð-
kunna, og var ekki röksemd hans
sú að Grese væri afsprengi sjúks
samfélags, brjálaðs kerfis, hún
þyrfti hjálp en ekki hegningu?
Sýning Alþýðuleikhússins er
býsna máttug og áhrifamikil þótt
ekki sé hún gallalaus. Guðrún
Erla vinnur í fyrsta sinn að leik-
stjórn eftir margra ára afskipti af
leiksýningum. Hún skipar
skynsamlega í eina hlutverkið í
sýningunni, velur nýgræðing í
leikmyndina sem tekst afbragðs
vel, og heldur í mörgu ágætlega
BALDVINSSON
lagi í Bretlandi og bað írmu
Grese vægðar? Var það ekki Er-
vel um sýninguna. En einleikur
er gjarna prófraun sem reynir á
þanþol leikarans, gífurlega
tæknilega getu og fjölbreytileika.
Guðlaug María hefur það, en
nýtur ekki stjórnar sem hrindir
henni alla leið að grátmúrnum
þar sem allt er gefið og öllu fórn-
að. Mér sýnist texti Isabellu og
reynsla hennar krefjast mun
sterkari leiks, grimmari og frum-
stæðari. Guðlaug fer ágætlega
með hlutverkið og í túlkun henn-
ar má finna djúpa kvöl og óhugn-
anleg hræðslugæði, en það hljóð-
færi sem henni er gefið er ekki
nýtt til fulls og þar álasa ég
leikstjórninni, einkum fyrir
ónóga áherslu á raddbeitingu
sem þýðing Guðrúnar gaf fulla
ástæðu til.
Þá er ég ekki til fulls sáttur við
það val úr textunum sem áhorf-
andinn getur keypt í snotru hefti.
Umgjörðin, forsagan að dvölinni
í Auschwitz og eftirleikurinn í
Ameríku, dregur úr styrk text-
ans. Þungamiðjan ein mátti ríkja
- fangabúðareynslan nakin og
grimm. Guðlaug á ekki að spara
sig í þessari sýningu, hún á að
taka túlkun sína lengra, alla leið í
gegnum virki, varnir, boð og
bönn. Efni sýningarinnar þykir
mér krefjast þess og aðeins þann-
ig uppsker hún sína uppskeru.
Hilma af Klint: Myndaröð nr. 10, Altarismynd nr. 1, olía og þekjulitur á
léreft 185x152 sm málað 1915.
og Ólafur Kvaran hefur sýnt fram
á í doktorsritgerð sinni, þá urðu
guðspekilegar hugmyndir grund-
völlur formhugsunar Einars. En í
stað þess að miðla sannleikanum
í óhlutbundnu formi notaðist
Einar við allegóríur og táknfræði
sem þarf að túlka. Einar var í
andstöðu við klassíska myndsýn í
höggmyndum sínum, og var þar á
sama báti og Sezessíónistarnir
(Jugendlistamennirnir) í Vínar-
borg og symbólistarnir. Myndlist
hans var í senn uppreisn gegn ak-
ademískri hefð samtímans og um
leið full af táknrænu myndmáli
um baráttu góðs og ills. Átökin
og uppreisnin sem við sjáum hjá
Einari eru víðs fjarri í verkum
Hilmu af Klint. Þótt myndir
hennar brytu í bága við allt sem
var að gerast í sænskri myndlist á
1. og 2. áratug aldarinnar, þá tók
hún engan þátt í baráttu lista-
manna á borð við Erland Jos-
ephsson gegn akademíunni. Hún
leit á sjálfa sig sem auðmjúkan
miðil óhagganlegs sannleika að
handan. Hún stóð sjálf utan við
myndverk sín sem íhugull áhorf-
andi. Mannleg tilfinningasemi
kom þar hvergi nærri. En þrátt
fyrir það hversu ólík þau voru í
myndsköpun sinni, þá reistu þau
Hilma og Einar bæði musteri yfir
verk sín. Það eru musteri þess
sannleika, sem kemur „að hand-
an“.
ekki síst athyglisverðar fyrir text-
ann, sem fylgir með, því þar gefur
hún atóminu bæði vitund, vilja og
siðferði: „atómið ber í sér bæði
takmörkun og þróunarmögu-
leika. Þegar atómið víkkar út á
eterplaninu myndast glóð í efn-
ishluta hins jarðneska atóms“,
segir hún meðal annars á einum
stað. Tilvist frumeindarinnar á
„eterplaninu" verður í þessu til-
felli eins konar hliðstæða við
frummynd eða ímynd Platós, sem
býr handan efnisheimsins eins og
við skynjum hann. Það var þessi
tilvist sem Hilma vildi miðla.
Athyglisvert er að bera Hilmu
af Klint saman við Einar Jónsson
myndhöggvara. Ekki vegna þess
að verk þeirra séu lík, heldur
þvert á móti vegna þess hve ólík
þau eru, þótt þau eigi sér bæði
sameiginlegar forsendur í hug-
myndaheimi guðspekinnar. Ein-
ar var 12 árum yngri en Hilma,
fædur 1874. Einar komst í kynni
við guðspekina árið 1910 og eins
Líf og
list í
Hafnarborg
Mikil gróska er í starfi Hafnar-
borgar, menningar- og listastofn-
unar Hafnarfjarðar. Á laugar-
daginn kl. 15.00 opnarjón Gunn-
arsson sýningu á málverkum. Á
mánudagskvöldið kl. 20.30 held-
ur Gunnar Guðbjörnsson tenór-
söngvari einsöngstónleika við
undirleik Guðbjargar Sigurjóns-
dóttur. Á efnisskránni verða
óperu- og óperettuaríur og söng-
lög eftir ýmis tónskáld.
Á miðvikudagskvöldið kl.
20.30 verða svo jazztónleikar trí-
ós Guðmundar Ingólfssonar, en
með honum í tríóinu eru Guð-
mundur Steingrímsson sem
leikur á trommur og Þórður
Högnason á bassa. Sjálfur leikur
Guðmundur Ingólfsson að sjálf-
sögðu á píanó.