Þjóðviljinn - 26.05.1989, Blaðsíða 11

DAGUR
ÞORLEIFSSON
Drekinn hefur
AÐUTAN
Raunar má vera að Kínverjar
sjálfir séu ekki miklu nær. Þegar
slík ólga grípur risaþjóðfélag með
yfir miljarði fólks, hlýtur ótal-
margt að vera á gangi í einu og
fléttast saman með ýmislegu
móti. Og það sem gerst hefur í
Kína síðustu áratugina gefur
óneitanlega tilefni til þess, að ým-
islegt gangi úr skorðum.
Verkamenn í
mótmælaakstri í
Peking-verð-
bólgan hefur
komið hart niður
ámörgum
þeirra.
skipt um ham
Ólgan í Kína leystist úr læðingi er í bakseglin sló í nýsköpun Dengs
með verðbólgu, spillingu og auknu harðræði, en ástæður á bakvið eru
gífurleg fólksfjölgun, fólksstraumur úr sveitum í borgir og stóraukin
áhrif vestrænna hugmynda
Stúdentar í mótmælaföstu á Himnesksfriðartorgi (Tiananmen) - meö
stórfelldri útþenslu skólakerfisins eru þeir orðnir að máttugu afli í
þjóðfélaginu.
ir til að mynda öfluga fylkingu
innan þjóðfélagsins. Og þeir eru
meðal þeirra, sem takmarkaða
ástæðu hafa til ánægju með kjör
sín. Námslaunin eru svo lág að
ungmennum er í raun fyrirmunað
að stunda háskólanám án stuðn-
ings aukreitis, sem venjulega
kemur frá fjölskyldum stúdent-
anna. Og að námi loknu eiga þeir
flestir ekki kost á nema illa borg-
uðum störfum. Kennarar í grunn-
og menntaskólum eru svo illa
launaðir að þeir reyna að skrimta
með því að selja nemendum sín-
um gos og sælgæti. Prófessorar
lífskjara en þeir og voru þeim
fremri á mörgum sviðum. Deng
var vinsæll þangað til tók að slá í
bakseglin á perestrojku hans með
verðbólgu og spillingu. Fyrstu
óánægjumerkjum, sem einkum
voru af hálfu stúdenta, var svarað
með auknu harðræði í stjórnar-
fari, en atburðir undanfarinna
vikna hafa sýnt, að þróunin í
stjórn-, félags-, mennta- og efna-
hagsmálum Ríkisins í Miðið
undanfarna áratugi hefur vakið
upp öfl, sem núverandi ráða-
menn, er sjálfir hafa verið með
um að hrinda í framkvæmd þeirri
Enda þótt Kína haii á þeim
rúma áratug, sem liðinn er
síðan Deng Xiaoping hófst til
æðstu valda þarlendis, verið opn-
ara fyrir umheiminum en nokkru
sinni fyrr, gengur mönnum í öðr-
um heimshlutum furðuilla að átta
sig á því sem þar er að gerast. í
fréttunum sem þaðan berast rekst
eitt á annars horn. Einn daginn er
sú skoðun ofan í fréttaflutningn-
um að herinn sé í þann veginn að
ráðast á stúdenta, annan að hann
sé á leið til herbúða. Stundum er
hermt að Li Peng sé ofan á í vald-
atogstreitunni, stundum Zhao Zi-
yang. Deng gamli er samkvæmt
surnum fréttum heillum horfinn,
samkvæmt öðrum mun hann enn
sem fyrr betur hafa en allir hans
óvinir.
blómstruðu hver í kapp við
önnur.
Hin nýja stétt
En víst er um það að umskiptin
urðu miklu meiri í efnahagslífinu.
Einkarekstur jókst stórum í
mörgum greinum iðnaðar og
einkum verslunar og utanríkis-
viðskipta, auk þess sem hann í
istastétt og mikill hluti forustuliðs
kommúnistaflokksins í einum
anda.
Verðbólga slær
launafólk í
ríkisgeira
Þrengsli í sveitum vegna gífur-
legrar fólksfjölgunar hafa leitt af
sér stórfelldan fólksstraum til
Þeiryngstu eru
líkameð-tak-
markaðarvonir
stúdenta um
sæmilega
launuð störf að
námi loknu eiga
drjúgan þátt í
óánægju þeirra.
44% f jölgun á
aldarfjórðungi
Kínaveldi er yfir 9,560,000
ferkílómetra að stærð, en í vest-
urhelmingi þess búa aðeins fimm
af hundraði íbúanna. Allur þorri
þess gríðarfjölda hefst við á lág-
lendi og í fljótsdölum austanvert í
ríkinu. Síðan árið 1964 hefur
landsfólki fjölgað um næstum 44
af hundraði. Á síðustu fjórum
áratugum hefur mikill meirihluti
landsmanna orðið læs og skóla-
kerfið þanist út margfaldlega.
Þótt ekki hefði annað komið til
en þetta tvennt, felur það í sér
ærnar ástæður til víðtækra hrær-
inga í þjóðfélaginu.
I fréttum frá Kína er oft komist
að orði eitthvað á þá leið, að þar
hafi Deng komið á perestrojku
(þ.e. verulegum breytingum í
efnahagslífi) en engu glasnosti.
Sé samanburður við Sovétríkin
hafður í huga, er nokkuð til í
þessu, er eigi að síður er þetta svo
mikil einföldun að við rangfærslu
jaðrar. Á ríkisárum Dengs hafa
Kínverjar, þrátt fyrir allar tak-
markanir, búið við meira tjáning-
arfrelsi en nokkru sinni fyrr.
Vestrænir menntamenn og náms-
menn, sem ferðuðust til Kína á
fyrri hluta yfirstandandi áratugs,
dvöldust þar um hríð eða hittu að
máli kínverska mennta- og náms-
menn erlendis, urðu furðulostnir
á þeirri breytingu, sem orðin var
á Kínverjunum á svo að segja
einni svipstund. f staðinn fyrir
klisjur Maóstímans létu Kínverj-
arnir í ljós skoðanir vítt og breitt
um allt mögulegt, eins og tján-
ingarfrelsi hefði alltaf verið sjálf-
sagður hlutur þarlendis. Höftum
var létt af trúarbrögðum, sem
landbúnaðinum hefur tekið við af
kommúnunum, sem nutu ró-
mantískrar frægðar á sinni tíð.
Þessum umskiptum hafa fylgt
stórbætt lífskjör verulegs hluta
landsmanna, og eitt gáfnaljósið í
fréttamannastétt komst meira að
segja svo að orði, að vissulega
væri sorglegt, hve Deng væri
mikið skammaður, þar eð aldrei í
sögunni hefðu svo margir átt svo
mikið einum manni að þakka. En
þessi nýsköpun var ekki án sinna
skuggahliða. í þéttbýli spratt upp
ný stétt atvinnurekenda og
kauphölda, sem rökuðu saman fé
og tileinkuðu sér svipaðan við-
skiptamóral og ríkjandi var hjá
þesskonar fólki þarlendis fyrir tíð
kommúnista og er enn ríkjandi í
hugarfari iðju- og fjármálahölda í
öðrum Austur-Asíulöndum.
Þessi nýja stétt kapítalista óx og
dafnaði með velþóknun forustu-
liðs kommúnistaflokksins, sem
ekki þurfti að kvarta yfir fram-
gangi hennar, því að drjúgur hluti
gróðans rann til þess eftir ýmis-
legum leiðum, auk þess sem ekki
er óalgengt að flokksbroddar hafi
notfært sér tækifæri breyttra tíma
og gerst atvinnurekendur og
einkafjáraflamenn sjálfir.
Jafnframt þessu hefur gosið
upp umfangsmikil fjármálaspill-
ing með mútufargani og beinlínis
glæpastarfsemi, er skipulögð er
af einskonar mafíum, sem byg-
gjast á gamalli hefð kínverskri, er
sumir telja að eigi sér rætur í
andspyrnuhreyfingu þarlands-
manna gegn Ching, mansjúrsku
keisaraættinni er tók völd um
miðja 17. öld. Er margra mál að í
spillingunni séu hin nýja kapítal-
borganna. Kommúnukerfinu
munu hafa verið samfara eins-
konar átthagafjötrar, en þeim
hefur verið aflétt og hagnaðar-
sjónarmiðið, sem nú er ríkjandi í
landbúnaðinum, hefur leitt til
þess að bændum, sem stunda ein-
hvern búrekstur svo heitið geti,
hefur stórfækkað, samkvæmt
einni heimild úr um 330 miljón-
um í 180 miljónir á ríkisárum
Dengs. Þessi nýju skilyrði stuðla
auðvitað auk fólksfjölgunarinnar
að fólksflutningum til borganna,
þar sem opinber þjónusta af
ýmsu tagi er að sligast undir því
hraðvaxandi álagi, sem þessu
fylgir.
Efnahagsundri Dengs hefur
aukheldur fylgt verðbólga, sem
sagt er að komin sé yfir 30 eða
jafnvel 50% á ársgrundvelli.
Margar miljónir borgabúa eru
atvinnulausar. Þótt margir hafi
það betra eða jafnvel stórum
betra en fyrr, eru hinir enn fleiri,
sem annaðhvort hafa það engu
betra en fyrr eða jafnvel ver. Það
er ekki hvað síst launafólk í ríkis-
geiranum, sem lítið eða ekkert
hefur fengið í sinn hlut af gróðan-
um af perestrojku Dengs og hins-
vegar fengið þeim mun rækilegar
að kenna á verðbólgunni, er
sigldi í kjölfar hennar.
Illa leiknir
menntamenn
Háskólastúdentar hafa forustu
í mótmælaöldunni og með hlið-
sjón af kringumstæðum þarf það
engum á óvart að koma. Mikil
þensla fræðslukerfisins undan-
farna áratugi hefur haft í för með
sér að þeir eru orðnir nógu marg-
þéna að jafnaði sem nemur þriðj-
ungi tekna leigubflstjóra. „Fá-
tækur eins og prófessor," segja
Kínverjar í dag.
Léleg kjör náms- og mennta-
manna hafa vakið sérstaka heift í
þessum stéttum í þessu föður-
landi konfúsíanskrar hefðar, sem
stjórnað var af menntamönnum
(en ekki aðli eða borgarastétt),
eða þannig átti það að minnsta
kosti að vera. Konfúsíönsk hefð,
sem mótað hefur kínverskt hug-
arfar öllu öðru fremur, leggur að
vísu áherslu á hollustu við yfir-
völd, en gerir einnig ráð fyrir því
sem rétti og jafnvel skyldu spakra
manna og menntaðra að tala yfir
hausamótunum á valdhöfum,
bregðist þeir skyldum sínum við
þegnana. í fullu samræmi við þá
hefð er hörð gagnrýni stúdenta á
valdhöfum fyrir spillingu þá, sem
þróast í skjóli þeirra og margir
þeirra taka sjálfír drjúgan þátt í.
„Það er rétt að
gera uppreisn
Stórfelld víkkun fræðslukerfis-
ins ásamt með opnuninni til Vest-
urlanda á Dengtímanum hefur
leitt af sér að ungir kínverskir
menntamenn og skólanemar hafa
síðustu árin unnvörpum mótast
af vestrænum hugmyndum um
lýðræði og einstaklingsfrelsi, sem
ganga þvert á kínverskar hefðir.
Frá því að Bandaríkjamenn og
Kínverjar sættust 1972 komst
smámsaman í tísku hjá síðar-
nefndu þjóðinni að vingast við
vesturlandamenn, og sú vinátta
varð því meira aðdáunarkennd
sem Kínverjar áttuðu sig betur á
að Vesturlandamenn nutu skárri
þróun, skilja líklega að tak-
mörkuðu leyti. Tilraunir vald-
hafa til að þröngva stúdentum til
hlýðni verkuðu eins og olía á eld
og í lið með þeim slóst fjölmargt
annað óánægt fólk. Menn krefj-
ast lýðræðis að fyrirmyndum frá
Vesturlöndum og glasnosti Gor-
batsjovs, líklega einkum með það
fyrir augum að möguleikar
skapist á því að losna með þægi-
legu móti við misheppnaða og
spillta forustumenn.
Sum slagorðin gegn Li Peng og
öðrum, sem mótmælafólkið vill
losna við, eru ekki beinlínis í
virðulegum konfúsíönskum anda
og minna fremur á vígorð sem
borin voru um götur og hrópuð í
menningarbyítingunni svo-
nefndu. Þá var eitt meginatriðið
„barátta gegn Konfúsíusi“, það
er að segja ríkjandi sið í Kína í
árþúsundir, sennilega með það
fyrir augum að tryggja hinn nýja
sið, kommúnisma Maós, í sessi í
svaðinn. „Það er rétt að gera upp-
reisn,“ var hrópað þá (eins og Ji-
ang Qing ekkja formannsins
hrópaði í réttarsalnum er dómur
var felldur yfir henni) og í kín-
verskum eyrum er líklegt að það
hafi hljómað sem bein ögrun við
meginreglur Konfúsíusarhyggju
um hollustu við fornar hefðir,
fjölskyldu, eldra fólk og vald-
hafa. En einmitt þessi hollustu-
hefð átti að líkindum drjúgan
hlut að því hve vel kommúnistum
tókst að koma ár sinni fyrir borð í
löndum Konfúsíusarhyggju -
Kína, Kóreu, Víetnam. Með
„baráttunni gegn Konfúsíusi“
kunna þau Maóhjón og þeirra
fylgismenn því að hafa sagað
sundur greinina, sem flokkur
þeirra sat á.
Föstudagur 26. maí 1989 NýTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 11