Þjóðviljinn - 29.09.1989, Blaðsíða 16

Pall Bergþórsson: Við áttum alltaf veðurglögga menn, og
svo stunduðu menn sinn veðurgaldur...
(Ljósm Jim Smart).
■ ' ' ' '■ '■'■" '•■' " '•■ ■' ■
^ ' "■'■-- • ■■ ■■•:■■ ■--•
veðurstofustjóra
16 SfÐA — NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 29. september 1989
Á morgun kann
að gefa gott...
Blaðamaðurbraust upp á Veðurstofu ísamtal við Pál
Bergþórsson, og kom séríveðurham, þvíleiðin lá ígegnum
leifarnar affellibylnum Húgó. Hann beitá báðajaxla og
hugsaði:
lllurmundi Húgó allur.
Maður veitekkihvað besterað kalla svona úrkynjaðan
fellibyl, sagðiPáll. Þegarþetta skelfilega orð heyristgrípur
menn meiri ótti en ástæða er til.
Páll kom til starfa á Veðurstof-
unni árið 1949 og hlaut að svara
því fyrst hvernig á því stóð að
hann sótti einmitt í þau fræði.
Upphaf
tölvuspádóma
Þarna er dálítil keðja, sagði
Páll: Fyrir áeggjan séra Einars í
Reykholti fór ég í menntaskóla,
svo var það fyrir ábendingu Finn-
boga Rúts Þorvaldssonar, föður
Vigdísar forseta, að ég fékk
augastað á Veðurstofunni - og þá
var Teresía nýlega tekin við og
umsvif öll vaxandi m.a. vegna
stóraukinnar þarfar fyrir flug-
spár. Hún gekkst í því að ég færi í
þetta - ég lenti í Stokkhólmi og
heillaðist strax af þessum
fræðum.
Ég var fyrst í frekar snögg-
snoðnu námi í Stokkhólmi, en fór
árið 1953 aftur þangað og var þá
við veðurfræðideild háskólans
næstu tvö árin. Forstöðumaður
hennar var prófessor Carl-
Gustav Rossby, ákaflega kraft-
mikill og snjall maður. Hann stóð
fyrir fyrstu tölvukortaspám í
Stokkhólmi, en þá var rétt verið
að byrja á þeim í Bandaríkjunum
og Evrópu. Hann og hans menn
fóru með tölverðum árangri að
gera sólarhringsspár um meðal-
strauminn í gufuhvolfinu. Þeir
komust að raun um, að það þyrfti
að láta tölvuna gera upphaflega
kortið sem spáð var út frá í stað
þess að vinna kortin í höndunum.
Þetta byggist á því að athuganir
eru strjálar og misjafnlega þéttar
og um allstór svæði verður að
áætla, lesa á milli hvernig vindar
og þrýstingur haga sér.
Ég var settur í það ásamt
sænskum veðurfræðingi að láta
tölvuna útbúa þessar línur án
þess að neitt væri gert í höndun-
um og okkur tókst að búa til not-
hæft kerfi. Þetta mun hafa verið í
fyrsta skipti að farið var að gera
reglulega daglegar spár án þess
að mannshöndin kæmi við sögu,
og það var skemmtilegt að fá að
vera með í þessu. Þetta kerfi okk-
ar var ótrúlega lífseigt. Nokkru
seinna kom rússneskur veður-
fræðingur, Gandín að nafni, með
öllu fræðilegra kerfi, en miklu
tímafrekara. Það ruddi sér nokk-
uð til rúms en því hefur líka verið
haldið fram á seinni tímum að sú
aðferð sem við hittum á- kannski
fyrir tilviljun - sé ekki síður traust
og miklu fljótlegri.
Hitastigiö
og búskapurinn
Eftir þetta kom ég heim og þá
voru engar tölvur hér til og ekki á
dagskrá að fást við þessa hluti. Ég
fór að vinna við veðurspár og
þetta var vaktavinna og tiltölu-
lega þægilegt að grúska við hitt og
þetta á milli. Ekki síst sögu lofts-
lags á íslandi, áhrif loftslags á það
hvernig landbúnaði hefur vegn-
að. Og það kom í ljós að þau
tengsl voru miklu rækilegri en
flestir höfðu ætlað - undantekn-
ingar voru reyndar menn eins og
Sigurður Þórarinsson jarðfræð-
ingur sem áttaði sig vel á þessum
hlutum: það var tölvert fyrir hans
áhrif að ég fór að hnusa af þessu.
Það kom m.a. í ljós að vetrarhit-
inn er feiknarlega áhrifamikill á
sprettu næsta sumars og svo á það
hve miklum heyjum varð að eyða
- út frá þessu mátti svo skýra
feiknarlegar sveiflur í fjölda bú-
fjár á íslandi á 19. öld. Ýmsum
hefur þótt lygilegt að tiltölulega
litlar breytingar á meðalhita árs -
t.d. um eina gráðu - gætu verið
svo afdrifaríkar, en ég tel að þetta
hafi sannast.
Heimildir
og hafís
Hve langt aftur ná heimildir?
Við höfum hitamælingar,
reglulegar og áreiðanlegar, frá
Stykkishólmi allt frá 1845. Árni
Thorlacius gerði þær - ef til vill
fyrir áhrif frá Jónasi Hallgríms-
syni sem hvatti til skipulagðra
veðurathugana um land allt.
Annars var Árni í sambandi við
Skota og sendi þeim sínar skýrsl-
ur. Athuganir voru líka gerðar í
Reykjavík, en ekki eins samstæð-
ar og það var ekki fyrr en 1870 að
Danska veðurstofan skipulagði
hér veðurathuganir á nokkrum
stöðum. En upplýsingarnar frá
Stykkishólmi hefi ég notað
mikið, sá staður er reyndar ná-
lægt meðalhita á landinu.
Nú, hafís ræður vitanlega
miklu um hitann á landinu og ég
velti því fyrir mér hvort hægt væri
að segja fyrir um það, jafnvel á
hausti, hvað hafísinn gerði á vor-
in - með því að fylgjast sem best
með hitaskilyrðum í hafinu kring-
um Jan Mayen, en þaðan eru
straumar um hálft ár hingað. Síð-
an 1969 hefi ég fengist við hafís-
spár og þótt ég ætti ekki að dæma
þar um finnst mér að útkoman
hafi verið nokkurnveginn eins
góð og búast mátti við.
Eitt hitastig
Hve þungt vegur þetta eina
hitastig sem þú áðan minntist á?
Það er ekki fjarri því að ef hit-
inn fer niður um eina gráðu, þá
þýði það um 15% minni heyfeng
af sama túni. Og eins og t.d.
sauðfjárbúskapur var er ekki
fjarri því að þessi kólnun auki
fóðurþörfina um 15%. Þar með
fer því ekki fjarri að sama slægju-
land framfleytti ca 30% færra fé
ef veður kólnaði sem þessu nam.
Slíkt kuldaskeið gat staðið í
kannski tíu ár- þetta tap var ekki
nokkur leið að bæta upp með
fyrningum sem voru þrotnar eftir
eitt eða tvö ár. Eina ráðið var að
skera niður fé. f versta tilfelli
fækkaði fólkinu. Það var fyrst og
fremst norðanlands að þessi áhrif
urðu, þar kom hafís líka mjög við
sögu. Sagan sýnir okkur reyndar
mikið samhengi milli hung-
ursneyðar og hafíss. Það má með
nokkrum líkum ætlast á um hita-
breytingar á landinu áður en
mælingar hófust og allt til um
1600 með því að skoða hafís-
fregnir í annálum.
Iframhaldi af þessu hefur verið
reynt að taka upp einskonar ráð-
gjöf til bænda: það er gott að
menn geti gert sér grein fyrir því
sem fyrst á vorin að svo geti farið
að hörkur og hafís dragi úr
sprettu - því menn geta bætt sér
það upp með því að bera meira á
en venjulega. Veðurþjónusta er
gagnleg á svo mörgum sviðum og
fleira kemur að haldi en daglegar
veðurspár.
Veðurglöggir
menn
Nú hefur lengi verið til
eitthvað það sem kalla mætti al-
þýðlega veðurfræði...
Já, um þá hluti hafa margir
skrifað, Jónas frá Hrafnagili í Is-
lenskum þjóðháttum, Jón Páls-
son í Austantórum, Þórður Tóm-
asson hefur skrifað heila bók um
veðurfræði Eyfellings...
Hvernig kemur alþýðlegri veð-
urfræði eða trú saman við reynsl-
una?
Það er allt mjög málum
blandið. Sumt af þessu á rætur að
rekja aftur í eldgamla stjörnuspá-
dóma austan úr flóðríkjum eins
og Egyptalandi. Trúmál blandast
hér inn í - menn fóru að taka
mjög mikið mark á veðurfari á
vissum dögum í kirkjualmanak-
inu. Á bakvið það er vafalaust sú
hugmynd, að veðurfari sé öllu
stjórnað að ofan og ákvarðanir
þar um teknar á merkisdögum -
menn gáfu því jafnvel sérstakan
gaum hvernig viðraði meðan
messað var.
Þetta er allt merkileg menning-
arheimild þótt það sé að öðru
leyti lítils virði. En ég held mála
sannast að alla tíð hafi verið til
mikið af veðurglöggu fólki á
landinu, sem spáði eftir útliti
loftsins um hálfan til einn sólar-
hring. Það sýnir sig í veðurfræði
að þetta er eðlilegur möguleiki.
Blika sem boðar landsynning og
rigningu getur farið að sjást í
nokkur hundruð kílómetra fjar-
lægð og gefur heilmikinn fyrir-
vara. Ýmis smáatriði sem flestir
tóku ekki eftir gátu gefið til
kynna væntanlegar breytingar.
Þegar í kafskýjuðu fór að sjást í
rof við tiltekin fjöll, þá var rétti-
lega ályktað - þótt ekkert væri
farið að gerast á staðnum - að nú
væri vindurinn að taka þá stefnu
að þetta rof væri hlémegin við
fjallið. Skýjategundir sögðu sína
sögu - menn vissu hvað það þýddi
þegar háreistir bólstrar sáust við
hafsbrún. Ég held að alla tíð hafi
a.m.k. einstaka menn spáð til-
tölulega vel um hálfan til einn sól-
arhring - enda lífsnauðsyn fyrir
sjómenn að það væri reynt.
Vísbendingar,
galdur
En vitanlega höfðu menn litla
möguleika til að sjá lengra fram í
tímann. Þó fundu menn sér ýms-
ar vísbendingar: Vestfirðingar
tóku eftir því að þegar snjóaði á
hafflötinn á haustin og snjórinn
var lengi að bráðna í yfirborðinu,
þá boðaði það harðan vetur og
stóð þetta vitaskuld í beinu sam-
bandi við sjávarhitann.
Menn stunduðu líka mikið
veðurgaldur: lönguhaus var sett-
ur á stöng og kj af tinum var vísað í
þá átt sem vindurinn átti að koma
úr. Eins þegar kind var skorin -
það átti að snúa henni í þá átt sem
menn vildu að vindur stæði úr.
Farið var með fleiri slíkar særing-
ar - og minnir allt reyndar á það
fyrst og fremst hve þýðingar-
mikið það var hvernig viðraði...
Tæknin,fjöl-
breytileikinn
Páll Bergþórsson er að taka við
starfi veðurstofustjóra nú um
mánaðamótin; að lokum var
hann inntur eftir því hver væru
helstu verkefni stofnunarinnar
um þessar mundir, hvað helst
framundan?
Við höldum áfram að tileinka
okkur nútímatækni eftir bestu
getu og eftir því sem fjárráð
leyfa, eins og unnið hefur verið
að. Nú er til dæmis von á veður-
radar, sem settur verður upp hjá
Flugstöðinni í Keflavík. Frá hon-
um verður tenging hingað - hann
getur fylgst með skýjafari í
hundrað kílómetra radíus og það
er ekki síst hjálp í því, hvað slfkur
gripur segir um ástandið suðvest-
ur í hafi þar sem oft er lítið um
athuganir. Það þarf að hyggja að
ýmsu í alþjóðlegum samskiptum
sem við erum vitaskuld mjög
háðir - þjóðir eru á þessum sér-
hyggjutímum okkar ófúsari en
áður að leggja í sameiginlega
sjóði nema þær hafi beint gagn af
því sjálfar. Til dæmis er verið að
leggja niður veðurskip á Atlants-
hafi, og þótt ýmislegt komi í stað-
inn höfum við íslendingar þurft
að hafa af þessari þróun nokkrar
áhyggjur að undanförnu.
Hverskonar úrvinnsla á því
sem veðurathuganir færa okkur í
hendur hefur alltaf skipt miklu
máli og ekki dregur úr þýðingu
hennar. Menn þurfa sem bestar
veðurfarslegar upplýsingar um
það við hverju megi búast á
hverjum stað - til dæmis þegar
menn setja niður fiskeldi, gera
áætlanir um afrennsliskerfi í
kaupstöðum eða hve sterkar
byggingar þurfa að vera.
Við tökum á móti myndum frá
veðurtur.glum, dálítið frum-
stæðri gerð af þeim, það er kann-
ski ástæða til að bæta þar um,
ekki síst til að fá betri upplýsingar
um hafi's.
Einn vandinn er sá að eftir að
útvarps- og sjónvarpsstöðvum
fjölgaði skella veðurfregnir ekki
lengur á hlustum manna með
þeirri reglusemi sem helst varð
ekki undan komist. Vonandi
kemst á kerfi sem allir geta sótt í
símleiðis ítarlega spá fyrir sitt
svæði. Menn þurfa veðurspár sér
til hagræðingar og öryggis og við
þurfum að leggja hausinn í bleyti
um það hvernig þær verði alls-
staðar tiltækar.
Jarðeðlisfræðin er orðin töl-
vert umfangsmikil og nú er það
orðið sérstakt norrænt verkefni
að gera mælingar hér á Suður-
landi sem síðar vísa veginn um
jarðskjálftaspár. Sumum finnst
skrýtið að sinna jarðskjálftum á
veðurstofu, þar er á ferð allt
önnur höíuðskepna - en hér er
vakt allan sólarhringinn og
heppilegt að hingað sé alltaf hægt
að leita.
En semsagt: á það ekki við að
segja eins og hefðin býður, að nú
verði talsverð breyting á líf mínu
og um leið tilbreyting og nú verði
tiltölulega auðveldara að greiða
fyrir ýmsum áhugamálum á
starfsvettvangi og að ég hlakki til
að takast á við þetta allt...
Allra veðra
von
Og á hvaða veðurfarsleið erum
við svo núna?
Það spá allir hlýnandi veður-
fari, hvar sem maður kemur. Það
á ekki við um okkur, síðasti ára-
tugur hefur verið heldur kaldari
en búast mætti við hér á íslandi.
En þegar hnötturinn í heild er
skoðaður, þá er síðasti áratugur-
inn sá hlýjasti í hundrað ár og
þetta ku vera af mannavöldum:
gróðurhússáhrifin. En breyting-
arnar ganga misjafnlega yfir,
sumsstaðar kólnar jafnvel -
menn verða að vera viðbúnir
hvoru sem væri.
Föstudagur 29. september 1989 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 17