Þjóðviljinn - 29.09.1989, Blaðsíða 24

Námsgeta bilar ekki í sama mæli og menn héldu...
Aldraðir sækja
í sig veðrið
m.

V'.'-'V
„Gráir" flokkar eru aö verða til hér og þar.
Aldrei mun skortur veröa á
andstæðum og árekstrum -
en þeim er gert mishátt undir
höföi í umræðunni eftir því
hvað á mönnum brennur.
Verkamenn og kapítalistar,
þéttbýlið og dreifbýlið, austrið
og vestrið, karlmenn og kven-
menn - við gætum lengi lengt
listann og alltaf er hann að
lengja sjálfan sig. Kannski
megum við næst búast við því
að þjóðfélögin skipti sér í þá
sem vilja fara í stríð við eitur-
lyfjaneyslu og þá sem vilja
lögleyfa eiturlyf rétt eins og
áfengi.
Pað er líka stungið upp á því,
að í aðsigi séu í ríkum og þróuð-
um löndum kynslóðastríð, sem-
gæti orðið nokkuð grimmt. Milli
ungra og gamalla.
Stríð milli ungra
og aldraðra?
Allir hafa verið að gefa því
gaum að fækkun barnsfæðinga og
lengri meðalaldur eru ört að
breyta hlutföllum í þjóðfélögum.
Nú er víða að því komið, að þeir
sem eru yngri en tvítugir verða
færri en þeir sem eru yfir sextugt,
kannski verður þriðji hver maður
í hinni öldruðu sveit áður en fyrsti
áratugur næstu aldar er liðinn.
Og mönnum ber saman um að
hin aldraða sveit verði um margt
virkari og kraftmeiri en gamalt
fólk hefur verið, það muni ekki
láta leggja sig í salt, ýta sér til
hliðar úr störfum og frá áhrifum
með sömu auðsveipni og algeng
hefur verið. Og ef þeir sem
komnir eru á efri ár eru ekki
jafnfúsir og áður að víkja til hlið-
ar fyrir yngra fólki á uppleið, þá
má búast við hörðum átökum -
um störf, um húsnæði, um heilsu-
gæslu og margt fleira. Amríkanar
eru þegar farnir að tala um
eitthvað sem þeir kalla „age
wars“, aldursstríð.
Að láta
til sín taka
Vitanlega eru aldraðir ekki
samstæður hópur. Aldraðir eru
innbyrðis miklu ólíkari en ungt
fólk, eins og hver maður getur
sagt sér sjálfur. Tímans tönn
nartar misjafnlega í menn, hún
fellir suma til jarðar tiltölulega
snemma meðan aðrir halda lengi
hreysti sinni. Munur á ríkum og
fátækum verður meðal aldraðra
skarpari og afdrifaríkari en með-
al þeirra sem yngri eru. Og svo
framvegis. En þegar á heildina er
litið, þá fer það ekki milli mála að
þeim öldruðum sem enn finnst
þeir hafi verk að vinna um langt
skeið og vilja láta til sín taka og
geta það hefur fjölgað stórlega
sem og möguleikum þeirra til að
setja svip sinn á þjóðfélögin.
Til að mynda í kosningum.
Víða eru sextugir kjósendur um
þriðjungur allra kjósenda. Og
með því að hefðbundin tengsl við
kirkju eða stéttarfélag eða starfs-
svið hafa veikst, þá eru eldri kjós-
endur ekki eins „öruggir" sínum
flokkum og áður. Þeir gera meiri
kröfur en áður til þess að flokkar
taki tillit til þeirra og þeirra þarfa.
Þeir stofna hagsmunasamtök: til
dæmis eru samtök bandarískra
ellilífeyrisþega nú orðin fjöl-
mennari (28 miljónir meðlima)
en verklýðssambandið AFL-
CIO. í Evrópu (Vestur-
Þýskalandi og víðar) eru þegar
gerðar tilraunir með sérstök
framboð aldraðra, sérstakir „grá-
ir flokkar“ verða til sem beita víg-
orðum sem minna á stéttabar-
áttu fyrri áratuga, nema hvað
núna er „stéttabaráttan“ milli
ungra og aldraðra.
Hvenær á
eftirlaun?
Þessi barátta mun væntanlega
snúast fyrst og fremst um það, að
í þróuðum löndum, þar sem gert
er ráð fyrir verulegu atrvinnu-
leysi til frambúðar, hafa menn
m.a. reynt að draga úr atvinnu-
leysi með því að senda eldri
starfsmenn á eftirlaun sem fyrst.
Lækka eftirlaunaaldur niður í
sextugt eða fara hér og þar enn
lengra niður í raun. Þetta hefur
og verið réttlætt með tilvísun í
kröfuharða samkeppni og hraða
tækniþróun: þeir sem komnir eru
á efri ár, segja menn, þeir eru
ekki eins snarir að bregðast við
nýmælum, þeir geta ekki lært
eitthvað nýtt með nauðsynlegum
ÁRNI
BERGMANN
hraða. En þessir siðir og þessi
viðhorf eru í vaxandi mæli undir
skothríð gagnrýninnar.
í fyrsta lagi: menn þykjast nú
vita, að námshæfni eldra fólks sé
miklu meiri en ráð var fyrir gert. í
annan stað kemur þeim öldruðu
til hjálpar lífsreynslan sem bæði
greiðir fyrir þeim hluta starfsins
sem lýtur að mannlegum sam-
skiptum og gerir lífsreynda næm-
ari á það sem máli skiptir í hverju
máli. Fyrirtækin taka svo þessa
vitneskju upp á sinn hagsmuna-
vagn: það er ekki skynsamlegt að
henda frá sér þeirri „fjárfestingu"
sem reyndur starfsmaður er.
Bandaríkjamenn gefa hér tón-
inn: á ári hverju snúa um hundr-
að þúsund manns aftur til vinnu
þar í landi frá sínum „helga
steini“ sem þeir voru í sestir með
sín eftirlaun. Þetta eru líka hygg-
indi sem í hag koma fyrir þá sem
halda utan um ríkiskassann: það
er ekki bara á íslandi sem menn
hafa reiknað sig fram til þeirrar
stöðu, að með mikilli fjölgun líf-
eyrisþegna muni lífeyriskerfin,
einn helsti máttarstólpi velferð-
aríkisins, blátt áfram hrynja.
Spennuvaldar
En sama er hvað ofan á verður:
allt býður upp á árekstra milli
kynslóða. Víki aldraðir seinna en
áður af starfsvettvangi, þá verður
þar þrengri inngangur fyrir ungt
fólk. Ef hinsvegar reynt er áfram
að senda menn sem fyrst á eftir-
laun verður velferðarkerfið svo
dýrt að skattþegnar í fullu starfi
þykjast ekki geta borið það
lengur á herðum sér. Líka vegna
þess að hér er um miklu fleira en
eftirlaunagreiðslur að ræða.
Aldraðir halda heilsu lengur en
áður - en síðustu ár ævinnar, þeg-
ar sjúkdómar gerast mjög frekir,
eru dýr og verða enn dýrari. Til
dæmis óttast Bandaríkjamenn að
hrörnunarsjúkdómur eins og
Alzheimer geti lagt þeirra heil-
brigðiskerfi í rúst.
Það dýpkar og kynslóðabilið,
að fjölskyldan er annað en hún
var og tengir ekki saman aldur-
shópa með þeim hætti sem menn
áttu fyrr að venjast. í vestrænum
iðnríkjum búa aðeins 10-20 %
aldraðra hjá börnum sínum.aldr-
aðir vilja sem lengst halda sjálf-
stæði sínu og þeir sem best halda
forvitni sinni um heiminn og
starfsorku, kæra sig ekki um að
fjölskyldan slái um þá of þröngan
hring.
HELGARPISTILL
24 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 29. september 1989
Gamalt og nýtt
Sumt af því sem um er fjasað er
framtíðarmúsík, margt af því er
ofar komið á dagskrá í nálægum
þjóðfélögum en hjá okkur. En
áður en þessu spjalli lýkur gætum
við minnt á það, að það er svosem
ekkert nýtt, að aldraðir þurfi að
standa í baráttu við þá sem yngri
eru. Hugmyndir manna um svo-
kölluð frumstæð þjóðfélög þar
sem öldruðum væri sýnd virðing
og vinsemd fyrir sakir visku
þeirra og reynslu, standa því mið-
ur á veikari fótum en menn vildu
ætla. Að sönnu hefur hluta öld -
unga tekist að tryggja allvel stöðu
sína í sögunnar rás - en þar er
venjulegast um lítinn hóp úr yfir-
stétt að ræða. Hlutskipti aldraðra
hefur yfirleitt verið ömurlegt -
allt frá því að frumstæð þjóðfélög
komu sínu gamla fólki fyrir katt-
arnef ef það gat ekki lengur unnið
fyrir mat sínum: skyldi það eftir
til að deyja úti á ísnum eða úti í
auðnum. Aldrei hefur skort á for-
dóma í garð aldraðra, sem geta
t.d. komið fram £ því að í máli
sumra indjánaþjóða er eitt og
sama orðið haft yfir að vera ung-
ur og fríður og annað þýðir að
vera gamall og ljótur. Sá forn-
gríski alfræðingur, Aristóteles,
lýsti gömlum mönnum á þessa
leið:
Dapurlegt er
það allt...
Vegna þess að þeir hafa lengi
lifað, oft verið sviknir, vegna þess
að þeir hafa gert mistök þá bera
þeir ekki traust til neins og öll
viðleitni þeirra stendur bersýni-
lega langt að baki því sem vera
ætti. Þeir búast við því að allt fari
illa því að lífsreynslan hefur gert
þá tortryggna. Þeir eru hálfvolgir
í ást og í hatri, sérgóðir, varfærnir
og kaldir. Þeir lifa fremur á minn-
ingum en vonum. Þeir eru þver-
hausar sem sífellt velta sér upp úr
því liðna. Þeir eru skjótir til reiði
en reiði þeirra er vanmáttug. Þeir
eiga til samúð, en vegna veikleika
en ekki í krafti andlegs örlætis.
Þeir vorkenna sjálfum sér, þeir
kunna ekki lengur að hlæja....
Grár fagnaðar-
boðskapur
Þessi romsa (sem hér er endur-
sögð upp úr bók Simone de Be-
auvoir um ellina) er meira að
segja skárri en margt það sem
menn á seinni öldum hafa saman
sett um öldunginn heimska og
gráðuga og önuga og vanmátt-
uga, sem er þá aðeins getið að
hann sé að spotti hafður. Að
sönnu dró úr slíku fordómasukki
þegar nær dró okkar tíma - en þá
tekur annað við: ellin er
feimnismál í lífsþægindakapp-
hlaupinu, menn ýta henni frá sér
og reyna að fela gamla fólkið þar
sem enginn sér það. Þetta er að
sönnu að breytast smám saman.
Sjálfsvirðing hinnar öldruðu
sveitar er vafalaust á uppleið,
uppreisn hennar gegn því að vera
dæmd úr leik hefur borið ýmis-
legan árangur. Hvað svo sem
verður.
Sumir eru náttúrlega mjög
bjartsýnir eins og alltaf þegar
hreyfing er að rísa: „Hin nýja
kynslóð aldraðra, segir einn tals-
maður þeirra, hlýtur að verða
brautryðjandi mannlegra sam-
skipta sem smám saman breytast
- ef við viljum lifa í framtíð þar
sem samhygð og kærleikur verða
hærra metin en frammistaða í
samkeppni, velgengni- og gróð-
afíkn og köld síngirni....