Þjóðviljinn - 13.10.1989, Blaðsíða 12

AÐ UTAN
DAGUR
ÞORLEIFSSON
Lettar (á fundi hjá Alþýðufylkingunni) minnast landa sinna fjölmargra,
er þoldu dauða og þrælkun á tímum Stalínsstjórnar- þeir atburðir eru
þeim í fersku minni.
Innlimun Eystrasaltsríkja
Meðal Eista, Letta og Litháa er almennt litið á innlimun landa þjóða þessara í Sovétríkin sem nauðung og lögleysu.
Sovéska stjórnin heldur hinsvegar fast við þá afstöðu að innlimunin hafi verið lögleg, af ótta við að baltnesku lýðveldin
muniaðöðrumkostigangaúrSovétríkjunum og að fleiri sovétlýðveldi muni þá fylgja á eftir
Eistland, Lettland og Litháen
hafa að líkindum aldrei fyrr í
sögunni notið annarrar eins at-
hygli á alþjóðavettvangi og nú.
Ljóst er að ekki er einungis mikið
undir því komið fyrir þjóðir þess-
ara landa hver framvinda mála
verður þar, heldur og fyrir So-
vétríkin sem slík og raunar heim-
inn allan.
Glasnost Sovétmanna og hálfr-
ar aldar afmæli griðasáttmála
Þýskalands og Sovétríkjanna,
sem gjarnan er kenndur við utan-
ríkisráðherra þeirra Ribbentrop
og Molotov, hafa leitt til þess að
vaknað hefur heimsathygli á sögu
og örlögum þjóða þessara þriggja
landa. (Á íslensku er þau gjarnan
einu nafni nefnd Eystrasaltslönd,
sem er ekki nógu gott af því að
eðlilegt er að öll þau lönd, sem
liggja að Eystrasalti, séu kennd
við það innhaf, hliðstætt því t.d.
þegar talað er um Miðjarðarhafs-
lönd. Kalla mætti umrædd lönd
þrjú baltnesk, hliðstætt því sem
gert er á erlendum málum, en að
vísu er það einnig villandi. Lettar
og Litháar eru baltneskar þjóðir,
tala mál af baltneska stofninum,
sem er grein af þeim indóevr-
ópska, en mál Eista er náskylt
finnsku.) Þjóðir þessar og
stjórnvöld Sovétríkjanna eru nú
sammála um að téður sáttmáli sé
að engu hafandi, en hinsvegar
eru skoðanir þessara aðila skiptar
um gildi þess er framkvæmt var í
framhaldi af honum og í krafti
hans.
Uppskiptasamn-
ingur
Með leynigrein í sáttmálanum
skiptu Þýskaland og Sovétríkin
löndunum á milli sín sem áhrifa-
svæðum. í frumgerð sáttmálans,
sem undirrituð var 23. ág. 1939,
var gert ráð fyrir því að Vestur-
PÓlland og Litháen skyldu heyra
Þýskalandi til, Austur-Pólland,
Lettland, Eistland og Finnland
Sovétríkjunum. 27. sept. s.á., er
heimsstyrjöldin síðari var hafin
og Pólland þegar sigrað, urðu
stórveldin tvö, sem stóðu yfir
höfuðsvörðum þess, sammála um
þá breytingu að hlutur Þýska-
lands af Póllandi skyldi aukinn en
Sovétmenn fá Litháen í staðinn.
Samkomulag þetta þýddi í
raun að smáríkin þrjú austan
Eystrasalts voru gefin Sovétríkj-
unum á vald. Ríkin þrjú höfðu út
frá sögulegri reynslu að fornu og
nýju illan bifur jafnt á Þýskalandi
sem Sovétríkjunum og vildu hafa
sem mest og best sambönd við
Vestur-Evrópuveldin, enda hafði
sigur þeirra í heimsstyrjöldinni
fýrri gert Eistum og Böltum kleift
að ná sjálfstæði. En eftir að
heimsstyrjöldin síðari var skollin
á máttu Vestur-Evrópuveldin sín
einskis við Eystrásalt.
Herstöðvasamn-
ingar
28. sept. 1938 knúðu Sovétrík-
in Eistland til að gera við sig
samning um gagnkvæma aðstoð
og sovéskar herstöðvar á
eistnesku landi. 5. og 10. okt.
voru samskonar samningar milli
Sovétríkjanna annarsvegar og
Lettlands og Litháens hinsvegar
undirritaðir. Samningar þessir,
sem allir voru næstum nákvæm-
lega eins og einhliða settir saman
í Moskvu, skertu sem slíkir í engu
fullveldi baltnesku landanna.
Samkvæmt þeim skyldu Sovét-
menn fá að hafa her í stöðvum í
löndunum, öryggis síns vegna, en
skýrt var tekið fram að samning-
arnir hefðu ekki í för með sér
neinar breytingar á stjórnmála-
og efnahagskerfi ríkjanna.
Sumir útlægir baltneskir sagn-
fræðingar halda því fram, að þá
þegar hafi sovéska stjórnin verið
staðráðin í því að innlima ríkin
þrjú að fullu við tækifæri og má
vel vera að það sé rétt. A.m.k.
virðist sovéski herinn ekki hafa
gert ráð fyrir öðru, því að á
landabréfi gerðu á vegum hans
haustið 1939 eru smáríki þessi
þegar merkt sem hlutar af Sovét-
ríkjunum. Og þegar 11. okt. -
daginn eftir að herstöðvasamnin-
gurinn við Litháa var undirritað-
ur - hafði sovéska leyniþjónustan
til taks áætlun um herleiðingu
„andsovésks" fólks frá löndunum
þremur.
„Þið megið
skjóta þá ..."
En þótt áætlanir séu til er ekki
endilega þar með sagt að fastá-
kveðið hafi verið að framkvæma
þær, og ýmsir hafa haldið því
fram að sú hafi ekki verið ætlun
Stalíns um þessar mundir. Hann
hafði megna ótrú á erlendum
kommúnistum og sýndi á þessu
stigi málsins engan áhuga á að
koma baltneskum kommúnistum
til valda. (í Lettlandi höfðu þeir
þó verulegt fylgi.) Við lettneska
stjórnmálamenn sagði hann á þá
leið, að utan Sovétríkjanna væru
engir sannir kommúnistar til,
hinir væru ekki annað en
trotskistahyski og „þið megið
skjóta þá mín vegna.“
Þetta þýðir þó ekki að sovéska
stjórnin hafi borið neina virðingu
fyrir sjálfstæði ríkjanna þriggja.
Nærfellt frá upphafi rússneska
ríkisins hafði það seilst þar til
valda og frá því á 18. öld til loka
heimsstyrjaldarinnar fyrri höfðu
lönd þessi verið hlutar af Rússa-
veldi, lengst af án allrar sjálfs-
stjórnar. Bolsévíkastjórnin hafði
sleppt þeim nauðug og í Sovét-
ríkjunum mun almennt hafa ver-
ið litið á það sem eðlilegan hlut
að þau rynnu aftur saman við
rússneska ríkið. Andstaðan við
það erlendis var ekki heldur
merkileg. 1927 reyndi Felikss
Cielens, utanríkisráðherra Lett-
lands, að fá vesturveldin til að
taka ábyrgð á öryggi baltnesku
ríkjanna, en af því varð ekki og af
Bretlands hálfu var því þá lýst yfir
að það teldi sig ekki hafa
hagsmuna að gæta austan Rínar.
Eftir því hefur síðan verið af-
skiptaleysi vesturveldanna um
örlög baltnesku landanna, enda
þótt vissa þýðingu kunni að hafa
að flest ríki utan austurblakkar-
innar hafa aldrei viðurkennt
formlega innlimun landanna í
Sovétríkin.
Hefði vörn verið
til nokkurs?
Þegar herstöðvasamningarnir
voru á döfinni gaf sovéska stjórn-
in þeim baltnesku ótvírætt til
kynna, að ofbeldi yrði beitt ef
ekki yrði gengið að sovésku
kröfunum. Stjórnir smáríkja
þessara þriggja mátu aðstöðu
sína svo, að hnífurinn væri á
barka þeim og þau ættu einskis
annars kost en að ganga að kröf-
um grannans risavaxna. A.m.k.
Johan Laidoner, sem stjórnað
hafði hersveitum Eista í sjálf-
stæðisstríði þeirra gegn bolsévík-
um og Þjóðverjum 1918-20 og
síðan verið æðsti maður eistneska
hersins, lagði þó til að Eistir gripu
til vopna og verðust meðan kost-
ur væri. Jafnvel þótt ósigur væri
vís, væri líklegt að slíkt frelsis-
stríð myndi vekja samúð með og
aðdáun á Eistum á alþjóðavett-
vangi og sýna ótvírætt fram á vilja
þeirra til að vera sjálfstæðir.
Ýmsir Eistir og fleiri úr þeim
löndum hafa síðan harmað að
ekki skyldi vera farið að ráðum
Laidoners. Varnarbandalag
hafði frá 1923 verið í gildi með
Eistlandi og Lettlandi, og sam-
einuð hefðu þessi ríki ef til vill í
stríði getað teflt fram mannafla,
sem slagað hefði hátt upp í finns-
ka herinn í vetrarstríði hans við
Sovétmenn 1939-40. Sovéski her-
inn var að heita mátti höfuðlaus
eftir „hreinsanir" Stalíns, og þess
guldu Rússar grimmilega í þeim
ófriði. Þegar sovéska stjórnin bar
fram við finnsku stjórnina kröfur
hliðstæðar þeim, sem baltnesku
ríkin höfðu gengið að, tóku Finn-
ar þann kost að verjast ofurefl-
inu. Harkan í vörn þeirra bæði í
vetrarstríðinu og í „framhalds-
stríðinu" (eins og Finnar kalla
\
það) 1941-44, er Finnland var í
bandalagi við Þýskaland, réð að
verulegum líkindum úrslitum um
að Stalín ákvað að láta Finna
halda ekki einúngis sjálfstæði,
heldur og stjórnmála- og efna-
hagskerfi sínu óbreyttu. Senni-
legt er hinsvegar að fyrir vetrarst-
ríðið hafi sovéska stjórnin haft í
huga að innlima Finnland.
99% kosningar
Hvað sem Stalín hefur upphaf-
lega ætlað sér með baltnesku
löndin, ákvað hann að innlima
þau hið snarasta eftir að Þjóð-
verjar höfðu slegið Frakka flata
vorið 1940. Honum kom eins og
öðrum mjög á óvart, hversu veik
franska vörnin var, og þótt hann
byggist ekki við þýskri innrás svo
fljótt sem raun varð á, hefur hann
talið að allur væri varinn góður að
efla sem mest varnir á vesturland-
amærunum. Eftirfall Frakklands
voru þar að auki enn minni líkur á
því en áður að Bretar færu að
gera sér rellu út af örlögum
smæstu þjóðanna við Eystrasalt.
14. júní 1940, sama dag og
Þjóðverjar tóku París, krafðist
sovéska stjórnin þess af Litháum
að þeir hleyptu inn í land sitt ó-
takmörkuðum fjölda sovésks
herliðs og settu til valda hjá sér
nýja og sovétsinnaða stjórn. 16.
júnívoru Eistum og Lettum gerð-
ir sömu kostir. Sovétmenn hers-
átu þegar hafnir, flugvelli og
helstu borgir ríkjanna þriggja, og
með hliðsjón af því og stöðunni í
alþjóðamálum sáu þau sér ekki
annað fært en að ganga að úrslit-
akostum þessum. Þar með var
sjálfstæðistíð þeirra í raun á
enda. 14. og 15. júlí héldu sovésk
yfirvöld þingkosningar í löndun-
um þremur. Að sovéskum sið var
aðeins leyft að bjóða fram einn
lista, sem „samfylking vinnandi
fólks" var skrifuð fyrir, og voru
þar á einungis kommúnistar og
menn hliðhollir þeim. Tassfrétta-
stofan tilkynnti að 92,8 af hundr-
aði kosningabærra manna í Eist-
landi hefðu greitt lista þessum at-
kvæði, 97,6 af hundraði í Lett-
landi og 99,2 af hundraði í Lithá-
en. í síðastnefnda landinu hefur
þó sýnt sig að kjörsókn var aðeins
15-20 af hundraði. Varla nokkr-
um dettur nú í hug að leggja
eitthvað upp úr kosningum sem
þessum í alvöru, ekki heldur í So-
vétríkjunum.
Gleymt stríö
í Norður-Evrópu
Þing þau, sem kosið var á í
þessum hæpnu kosningum, lýstu
síðan lönd sín „sósíalísk sovétlýð-
veldi“ og sóttu um inngöngu í So-
vétríkin. Dagana 3,- 6. ág. 1940
voru ríkin þrjú innlimuð með
sérstakri samþykkt sovéska
æðstaráðsins, og hét svo að það
hefði í fullum bræðralagsanda
orðið við beiðni smáríkjanna
þriggja um það.
Fyrsta árið eftir innlimunina
tók sovéska öryggisþjónustan
fjölda manns af lífi í löndunum
þremur og flutti á annað hundrað
þúsund manns þaðan í þrælkun-
arbúðir. Fáir þeirra áttu aftur-
kvæmt. Eftir heimsstyrjöldina,
þegar samyrkjubylting var fram-
kvæmd í löndunum, var fjöldi
fólks einnig herleiddur þaðan,
þannig 40,000-50,000 frá Eist-
landi einu. Eitt af mörgum
gleymdum stríðum var þá í mörg
ár háð í löndum þessum, er skær-
uliðar létu skóga geyma sín og
sættu eftir föngum áverkum við
Rússa. í Litháen tókst Sovét-
mönnum ekki að uppræta þenn-
an skæruhernað fyrr en 1952 eða
1953. Allt þetta er eldra fólki í
þessum löndum enn í fersku
minni og yngra fólk hefur heyrt
um það frá foreldrum sínum. Áð
sjálfsögðu hefur þetta haft gagn-
ger áhrif á viðhorf almennings í
löndunum þremur.
Alþýðufylking
krefst
sjálfstæðis
Það fer ekki milli mála að þorri
Eista, Letta og Litháa lítur á
innlimunina í Sovétríkin sem lög-
leysu og að margir þeirra vilja að
lönd þeirra gangi úr Sovétríkjun-
um og verði fullsjálfstæð ríki á
ný. 22. ág. s.l., daginn fyrir hálfr-
ar aldar afmæli Molotov-
Ribbentrop- sáttmálans, lýsti
nefnd á vegum æðstaráðs (þings)
Litháens því yfir að hún teldi
innlimunina í Sovétríkin ólög-
lega. Þing Alþýðufylkingarinnar
lettnesku, sem nýtur almenns
fylgis meðal Letta sjálfra, sam-
þykkti fyrr í mánuðinum að sam-
tökin skyldu vinna að því að Lett-
land yrði sjálfstætt á ný, en lagði
að vísu um leið áherslu á að í þeim
efnum yrði farið að öllu með gát.
Sovéska stjórnin heldur fyrir sitt
leyti fast við þá afstöðu að innlim-
unin hafi verið lögleg. Skýringin
á því er nokkuð augljós; ef stjórn-
in í Moskvu gæfi eftir í þessu,
mætti ætla að allar lögformlegar
forsendur fyrir því að banna lýð-
veldunum járemur að segja skilið
við Sovétríkin væru úr sögunni.
Sovéska stjórnin óttast, að það
yrði fordæmi er gerði að verkum
að ómögulegt yrði að halda aftur
af þjóðernishreyfingum í fleiri
sovétlýðveldum. f því sambandi
má ætla að rísandi þjóðernishyg-
gja í Úkraínu sé sovéskum ráða-
mönnum sérstakt áhyggjuefni.
12 SfÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 13. október 1989