Þjóðviljinn - 13.10.1989, Blaðsíða 13

Viljum ekki búa til
hamborgara
Mið-Evrópumaðurinn István Szabó er einn af merkari kvik-
myndaleikstjórum samtímans. Hann lætur sig málefni
heimabyggðar sinnar miklu varða, eins og sést glögglega í
myndum hans á Kvikmyndahátíð
Einn af gestum á Kvik-
myndahátíð Listahátíðar er
ungverski leikstjórinn István
Szabó og á hann jafnframt
flest verk á hátíðinni. Fjórar
kvikmynda hans í fullri lengd
eru á dagskrá auk röð stutt-
mynda sem Szabó gerði
meðal annars um Búdapest.
István Szabó hefur verið í
fremstu röð kvikmyndagerð-
armanna Evrópu í rúman
aldarfjórðung, en vegur hans
hefur risið hæst á alþjóðavett-
vangi á níunda áratugnum. Á
þeim tíma hefur hann gert sín
frægari verk - Mefistó, Redl
ofursta og Hanussen - sem
allar gerast á sama tíma og
fjalla um svipaðar persónur
og mynda þannig þríleik. Eldri
verk hans einsog stuttmynd-
irnar Konsert og Þú og kvik-
myndin Faðirinn, sem hann
gerði á sjöunda áratugnum
þykja í hópi merkari mynda
síns tíma.
Þrjár líkar
persónur
Það var því mikil eftirvænting
sem ríkti í brjósti blaðamanns
þegar haldið var til fundar við
þennan annálaða meistara. Til að
byrja með þótti eðlilegast að
spyrja hann um þríleikinn sem
áhorfendur geta séð í samhengi
hér í Reykjavík.
Hafðir þú ákveðið að gera þrjár
tengdar myndir á þennan hátt
þegar þú réðst í gerð Mefistó?
-Nei, alls ekki. Þegar ég vann
með Brandauer í fyrsta sinn náð-
um við mjög vel saman og urðum
góðir vinir við gerð Mefistó.
Hann bað mig um að gera með
sér aðra mynd, og þarsem mig
langaði mjög að vinna með hon-
um aftur varð útkoman Redl of-
ursti. Eftir hana kom til mín
framleiðandi frá Berlín með hug-
myndina að Hanussen. Ég hugs-
aði málið í nokkurn tíma en ák-
vað svo að gera myndina, sér-
staklega vegna þess að mér fannst
hún bjóða upp á svo mikla mögu-
leika fyrir Brandauer.
í þessu samhengi kemur upp í
hugann sú staðreynd að þú hefur
unnið þessar myndir með sama
fólkinu. Ekki bara Klaus Maria
Brandauer sem aðalleikari, held-
ur hefur Péter Dobai skrifað með
þér handritin og Lajos Koltai
tekið myndirnar. Hvernigstendur
á því?
- Mér líkar náttúrlega vel að
vinna með þessu fólki og það hef-
ur reynst mjög vel. Lajos er stór-
kostlegur kvikmyndatökumaður
og eftir að Péter skrifaði með mér
Mefistó þótti mér eðlilegt að
hann gerði hin handritin líka.
Hvað tengir þessar þrjár mynd-
ir saman öðru fremur?
-Ég held að mikilvægasti
hlekkurinn sem tengir myndirnar
saman sé hin gífurlega ögrun sem
pólitískar breytingar þessa tíma
höfðu á samfélagið. Pá meina ég
ögrun sem hæfileikaríkt fólk varð
fyrir á þessum tíma. Höfuðpers-
ónurnar sem Brandauer leikur í
myndunum þremur eru allar
gæddar einstökum hæfileikum,
leikarinn í Mefistó, Redl ofursti
og svo þessi furðulegi Hanussen
sem hafði ríka sálfræðilega hæfi-
leika. Petta er aðalatriðið, hæfil-
eikaríkt fólk í hræðilegum eða
erfiðum aðstæðum vegna pólití-
skra þátta. En þetta eru samt að
nokkru leyti ólíkar persónur og
því verða afdrif þeirra ekki þau
sömu.
Mislit blóm
í Evrópu
A frumsýningunni á Hanussen
sagðir þú okkur skemmtilega
dœmisögu af Mið-Evrópumanni
sem búið hafði í mörgum löndum
án þess að fœra sig um set. Getur
þú lýst þessu vandamáli varðandi
Mið-Evrópu nánar?
- Mið-Évrópa hefur orðið fyrir
miklum áfölium síðustu tvær
aldirnar. Fólkið í þessum löndum
býr yfir svipaðri sögulegri
reynslu, hvort sem það er í Pól-
landi, Ungverjalandi, Tékkósló-
vakíu, Rúmeníu, Austurríki,
Pýskalandi eða Júgóslavíu. Við
höfum átt við svipuð vandamál
að stríða allt frá fyrstu byltingun-
um árið 1848. Ungverjaland var
miðpunktur hins mikla heims-
veldis sem Austurríki-Ungverja-
land var, en þar bjuggu mjög
margar þjóðir, ss. Serbar, Króat-
ar, Rúmenar, Tékkar, Slóvanar,
Ungverjar, Gyðingar og Austur-
ríkismenn. Þetta stórveldi var
mjög athyglisvert og gaf af sér
marga hæfileikamenn. En margt
annað fylgdi kaupunum, einsog
hatur og fordómar. Þetta svæði er
því byggt af stórkostlegu hæfil-
eikafólki með mikla sögulega
reynslu, en hefur einnig orðið
fyrir miklum áföllum og niðurlæ-
gingum, sársauka og fordómum
osfrv.
- Á þessari öld hafa skakka-
föllin ekki orðið minni. Fyrri
heimsstyrjöldin, rússneska bylt-
ingin, mjög erfið áföll vegna
hruns hagkerfisins á þriðja ára-
tugnum, og á sama tíma spruttu
upp lýðveldi einsog Weimar-
lýðveldið. Síðan gekk fasisminn í
garð í nokkrum löndum og síðari
heimstyrjöldin í kjölfarið og
áfram urðu þjóðir fyrir áföllum
td. í Ungverjalandi 1956, Tékk-
óslóvakíu 1968 og í Póllandi í
kringum 1980. Mið-Evrópa sam-
anstendur því af þjóðum með
svipaða reynslu að baki, það er
allt og sumt.
Síðustu áratugi hefur Mið-
Evrópa verið klofin í herðar niður
vegna Járntjaldsins. Eigum við
von á að Mið-Evrópa verði ein-
hvern tíma eitt stórt samfélag á
ný?
- Nei, kannski ekki, en ég
vona það innilega. Mikilvægast
er að þjóðir í Mið-Evrópu læri að
meta og skilja hver aðra og geti
þannig lifað og unnið saman.
Menn verða að meta hver annars
menningu, pólitík og hagkerfi og
vera stoltir af því að vera af ólík-
um menningarlegum uppruna.
Það er ekki nóg að sætta sig við að
vera öðruvísi, maður verður að
vera stoltur af því. Ég er ríkari ef
ég sætti mig við að þú sért það
líka, því saman, ekki hvor á móti
öðrum, verðum við enn ríkari.
Öll byggjum við á eigin grunni og
þannig eru allar þjóðir Evrópu
ólíkar á einhvern hátt. Ef við
verðum ánægð og stolt af eigin
uppruna getum við búið til stóran
og fallegan akur, fullan af mis-
litum blómum. En þetta eru
auðvitað draumórar sem ég veit
ekki hvort muni rætast.
Vandamálið er því alls ekki að
Evrópa er byggð svo mörgum
þjóðum?
- Nei, nei. Við erum einmitt
enn ríkari af því að hafa svo
margar þjóðir og við eigum að
vera ánægð með það.
Hamborgarar og
kók
Nú þegar þríleik þínum frá
millistríðsárunum er lokið, eigum
við þá von áþvíaðþú einbeitirþér
að einhverju öðru tímaskeiði líkt
og þínum fyrri myndum?
- Það veltur eingöngu á sög-
unni sem ég mun fást við en ég hef
ekki ákveðið hver hún verður.
Það er þó líklegt að það verði
samtímasaga því ég er dálítið
þreyttur á öllum þeim tæknilegu
vandamálum sem fylgja myndum
sem gerast í fortíðinni. Eg hef
áhuga á að gera venjulegri mynd
um venjulega nútímahluti.
Snúum okkur að kvikmynda-
gerðinni á almennari hátt. Hvert
er aðal vandamál evrópskrar
kvikmyndagerðar í dag?
- Til að skýra það verðum við
að athuga að bandarískar kvik-
myndir eru á undarlegan hátt
gerðar af mikilli fagmennsku.
Þær geta oft snert áhorfandann í
fullkomleika sínum og eru vel
gerðar. Við skulum hafa það hug-
fast að Steven Spielberg er snil-
lingur - á sínu sviði. Hann getur
snert barnið í okkur öllum og
enginn annar getur gert það. Þeir
sem halda að það sé auðvelt ættu
að prófa það og komast að því að
svo er ekki. Þetta er ástæðan fyrir
því að bandarískar kvikmyndir
ganga í hverju bíói í Evrópu í dag.
- Evrópskar kvikmyndir
snerta ekki áhorfendur á þennan
hátt vegna þess að þær reyna það
ekki. Slík kvikmyndagerð sem
höfðar til allra verður alltaf
bandarísk og þaðan er hún kom-
in. Evrópsk kvikmyndagerð er
byggð á allt öðrum grunni. Við
viljum ekki endilega gera kvik-
myndir fyrir alla. Það er hægt að
gera kviicmynd fyrir alla aldurs-
hópa sem höfðar til allra þjóða en
hún verður aldrei neitt annað en
hamborgari. Og kók. Við viljum
halda í okkar fjölbreytta og lysti-
sama eldhús og þar liggur vand-
inn í evrópskri kvikmyndagerð.
Evrópskir kvikmyndagerðar-
menn vilja vera evrópskir áfram,
hver eftir sínu þjóðerni, ekki al-
þjóðlegur hamborgari. Þetta fer í
samt lag á ný en ég veit ekki hvað
við þurfum að bíða lengi eftir því.
í dag virðist fólk aðeins vilja
hamborgara en það verður ekki
lengi. ímyndaðu þér bara heim
án fjölbreyttra veitingahúsa, eng-
ir kínverskir og ítalskir staðir og
enginn fiskur, bara hamborgarar.
Á hverjum degi færðu hambor-
gara í hvert mál og þú getur valið
um tómatsósu eða majones. Kók
eða Pepsí. Það fer ekki á milli
mála að eftir nokkra mánuði
segir þú: Nú er nóg komið. Við
verðum bara að bíða róleg og
borða hamborgara á meðan.
Hvaða kvikmyndagerðarmenn
metur þú mest?
- Ég kann mjög vel við marga
kvikmyndagerðarmenn. Af sam-
tímaleikstjórum met ég mest
Bergman, Fellini og Kurosawa
og furðufugla einsog Woody All-
en. Þeir þrír fyrrnefndu eru einn-
ig á meðal fremstu í kvikmynda-
sögunni, en í því sambandi get ég
nefnt Eisenstein, Bunuel, Orson
Welles í Citizen Kane, John
Ford, Truffaut, Ozu og marga
fleiri þótt þeir séu ákaflega ólíkir.
Vegna þess að ég var að læra í
kringum 1960 hafði ítalska ný-
raunsæið og franska nýbylgjan
hvað mest áhrif á mig.
Hvaða verk eru í mestu uppá-
haldi hjá þér eftir þessa heiðurs-
menn?
- Það er misjafnt hvaða mynd
er í mestum metum hjá mér. Sem
stendur er Fanny og Alexander
eftir Bergman í mestu uppáhaldi.
í langan tíma var það Wild Straw-
berries (Smultronstállet) sem er
einnig eftir Bergman og þar á
undan Persona, þannig að Berg-
man hefur verið í hvað mestum
metum hjá mér. Af öðrum leik-
stjórum kann ég einkar vel við 8
1/2, Amarcord og La Strade eftir
Fellini, Ashes and Diamonds
eftir Wajda, Jules et Jim eftir•
Truffaut, Breathless eftir Go-
dard, Citizen Kane að sjálfsögðu,
Husbands eftir Cassavetes, Ras-
homon eftir Kurosawa, Viridiana
og E1 ángel exterminador eftir
Bunuel og þannig mætti halda
áfram lengi.
Getur þú kannski sagt okkur að
lokum hvaða hæfileikamenn þú
hefur séð stíga sín fyrstu spor að
undanförnu?
- Ég kunni mjög vel að meta
fyrstu mynd Jim Jarmush (Stran-
ger Than Paradise). í Ungverja-
landi höfum við nú stúlku sem er
alveg stórkostleg. Hún gerði
mynd sem heitir My 20thlCentury
og er frábær. Svo líst mér vel á
Emir Kusturica frá Júgóslavíu en
annars er alltaf erfitt að benda á
nýliða í kvikmyndagerð og ekki
alltaf að marka fyrstu myndir
þeirra.
-þóm
Föstudagur 13. október. 1989 NÝTT HELGARBLAÐ — S(ÐA 13