Þjóðviljinn - 13.10.1989, Síða 20

Hoggið í hagvöxtinn

EYVINDUR
ERLENDSSON
Hvalfjarðarvitleysan
og umbúðaþjóðfélagið
Fyrirsögn í Mogganum:
„Líf okkar er vafiö í þykkari,
dýrari og fánýtari umbúðir í nafni
framfara.”
Nú skyldi enginn halda, að það
sé Mogginn sjálfur sem gengur
fram fyrir skjöldu með svo her-
skáum lúðurhljómi. Þetta mun
tilvitnun í nýútkomna bók eftir
HörðBergmann: „Umbúðaþjóð-
félagið.”
Þessa bók er áreiðanlega nauð-
synlegt að lesa, - mörgum. Mér
kemur í huga maðurinn sem nú
fyrir skemmstu dreifði grein í
nokkur dagblöð í senn og þau
birtu með ljúfu geði, um það sem
hann nefndi meinbægni sam-
gönguráðherrans að leyfa ekki
undireins Sementsverksmiðjunni
og Grundartangaverksmiðjunni
að láta bora gat undir Hvalfjörð-
inn fyrir einhverja peninga sem
manni á að skiljast að vaxi hjá
þessum aðilum á trjám.
Reyndar verður ekki hjá því
komist að gruna einhvern um
græsku þegar sama greinin er
látin birtast í fleiri blöðum næst-
um samtímis: Hér er einhvers-
konar áhlaup á ferðinni, herför
með áróður ætlaðan heimskingj-
um til þess að láta þá síðan hafa
þrýstiáhrif á stjórnvöld - herför
uppbyrjaða af einhverjum vold-
ugum aðila sem hefur í þessu efni
hagsmuna að gæta, hagsmuna
mælanlega í peningum, en ekki af
einhverjum einstaklingi sem
lætur sér annt um almannaheill.
Ræfilslegt eingöngu, af slíkum
aðilum, að geta ekki skaffað sér
fleiri en einn strák að skrifa. En
þeir eiga trúlega eftir að bæta úr
því svo um munar.
Hyggjum nú nánar að þessu.
Það er ekki langt síðan hver
vegarspotti, lagður, var allt að
því lífsnauðsyn þeim sem um
hann þurftu að fara. Okkur sem
höfum slitið eitthvað meira en
barnsskónum verður því á að
gapa svolítið þegar menn eru
farnir að vilja stunda vegagerð í
dýrasta klassa, svosem eins og sér
til skemmtunar, á þeim stöðum,
þar sem samgöngur eru ágætar
fyrir. En það var ekki nema rétt
eftir öðru að nú þegar menn eru
loks búnir að fá í hendur þau verk-
færi sem þarf til að bora sig
gegnum Ólafsfjarðarmúlann og
fjöilin á Vestfjörðum, og aðra
álíka háskalega farartálma, já og
meir að segja svo heppnir að sitja
uppi með verkefnalausa verk-
taka, spólvitlausa af athafnaþrá
og frekju, að þá skuli koma til
menn og reyna að hrifsa tæki-
færið af þessum byggðarlögum og
færa verkefnið hingað á Flóa-
svæðið í hreinu lúxusskyni. Og
upp á algjöra slembilukku um
það hvort það er yfirleitt hægt.
Enginn hefur skoðað berglögin
undir Hvalfirði af neinu viti.
Mest er þetta einhverskonaf
storkuberg og sennilegast kross-
sprungið og míglekt. Menn
mættu því búast við, þeir sem
ekki þola sjóferð með Akra-
borginni, að fá á sig enn meiri sjó
í Hvalfjarðargöngum.
Ferjan yfir á Akranes er eng-
um vorkunn. Veður eru sjaldan
slæm á þessari sjóferð. Að
minnsta kosti ekki svo slæm að
fella þurfi ferðir niður að ráði.
Við sjóveiki þarf ekki annað en
fara einu sinm í apótekið. Ef á að
fara að bora göng undir heilu höf-
in fyrir menn, sem nenna ekki
slíku smáviðviki, þá fer að verða
seinunnin þraut að uppfylla
nauðsynjaþarfir mannkynsins.
Menn blása því út, að Hval-
fjarðargöng séu arðbærari en
Múlinn vegna þess, að það muni
svo margir bílar fara um þau!
Heyr á endemi! Athugið að allir
„þeir bílar” sem þörf og löngun
hafa til að komast milli þessara
landshluta þeir hafa til þess
prýðilega möguleika og þeir fara
þetta nú þegar.
Eigi væntanlegur fjöldi bfla, í
erindisleysum, að ráða slíkri
framkvæmd þá er náttúrlega dag-
ljóst, að göngin er best að gera
undir Miklubrautinni eða
Reykjanesbrautinni í Reykjavík!
Eða hvað? Eða ættum við kann-
ski að skella okkur með göngin
eitthvað ennþá lengra frá hinum
óarðbæru Vestfjörðum, þangað
sem ennþá fleiri „bílar” gætu not-
ið þeirra? Hvernig væri New
York? Enda kominn tími til að
við splæsum einhverju skemmti-
legu á vin okkar, Kanann, sem
alltaf er að splæsa á okkur.
Menn blekkja sjálfa sig með
því að hægt sé að fá þessa fram-
kvæmd út í reikning voldugra
fyrirtækja, fyrir ekki neitt.
f fyrsta lagi getur maður sagt að
Sementsverksmiðjan og Járn-
blendið muni aldrei borga þessa
vitleysu að fullu. Þessir aðilar,
þótt sterkt standi í stöðu til að
sópa til sín af auðlindum og
vinnukrafti þjóðarinnar, munu
aldrei gera meira en að leggja til
nægt fé til að hrinda ríkissjóði út í
framkvæmdina (eða fenið). Þau
munu viljug að taka í þetta kúfinn
af veltiárunum til þess að fá fram
mínustölur í bókhaldsniður-
stöðum og sleppa þar með við að
hækka rafmagnsverð til sín upp í
skikkanlegt verð og borga eðli-
lega skatta, sem ríkið ætti svo að
nota til vegagerðar á sínum veg-
um meðal annars. Þeir peningar
sem þau ætla sér að nota til þessa
eru því ríkissjóðs hvort sem er!
Það eina, sem gerast mundi,
væri það, að voldugum fyrir-
tækjum væri með þessu selt í
hendur ákvörðunarvaldið í vega-
gerð landsins, ákvörðunarvald,
sem kjörnum fulltrúm ber, skil-
yrðislaust, að hafa á hendi og er
harðbannað að selja hagsmuna-
aðilum í hendur, allra síst er-
lendum auðfélögum.
Þetta mál er því harla gagnsær
blekkingavefur, hverjum þeim
sem vill sjá með augunum, eins
og vænta mátti. En það skal játað
að þeir eru í miklum minnihluta
og fer fækkandi eftir því sem
pakkningarnar utanum hégóma í
umbúðadýrkendaþjóðfélaginu
fara þykknandi og gerast skraut-
legri.
Hvalfjarðarvitleysan er ekki
annað en rándýrar umbúðir utan-
um einskisvert fánýti, leikur í
transaxsjónum spilafífla með
pappírspeninga. Einmitt þess
vegna lætur umbúðaþjóðfélagið
heillast af hugmyndinni (sam-
kvæmt sínu eðli) og er líklegt til
að knýja hana fram undir fals-
merki framfara, -
- með bumbum og básúnum.
Eyvindur Erlendsson
Hörður Bergmann: Umbúðaþjóðfé-
lagið. Uppgjör og afhjúpun. Nýr
framfaraskilningur. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs og Þjóðvinafélagsins
1989.
Það er sjaldgæft að út komi á
íslensku frumsamdar bækur um
þjóðfélagsmál, þar sem tekist er á
við ýmsar viðteknar grundvall-
arforsendur þjóðmálaumræð-
unnar og þjóðlífsins út frá fersk-
um og gagnrýnum sjónarhóli.
Þeim mun meiri fengur ætti les-
endum að vera í hinu nýja riti
Harðar Bergmann um „Umbúð-
aþjóðfélagið": sjónarhóll hans er
að vísu ekki nýr ef litið er til
þeirrar umræðu, sem átt hefursér
stað á Vesturlöndum síðustu tvo
áratugina eða svo, þar sem fjöl-
margir fræðimenn og stjórnmála-
menn hafa orðið til þess að benda
á þau takmörk vaxtarins, sem ytri
aðstæður jarðarbúa skapa. Það
er hins vegar nýtt í riti Harðar að
hann gerir þarna í fyrsta skipti
tilraun til þess að heimfæra þessa
umræðu upp á íslenskan sam-
tímaveruleika.
Eins og höfundur bendir á, þá
er fátt hvimleiðara í íslenskri
þjóðmálaumræðu en sú falska
bjartsýni og óskhyggja, sem virð-
ist eiga sér fastan hljómgrunn
jafnt til hægri og vinstri: allir eiga
skilið að fá meira af öllu, það þarf
bara að rífa sig upp úr þessari
tímabundnu lægð sem við erum í
núna, það þarf nýja forystu,
áræði og þor! Það þarf að skrifa
fleiri óútfyllta víxla á kostnað
umhverfisins og ókominna kyn-
slóða. Til dæmis með því að
bjóða allri þjóðinni í biðröð eftir
niðurgreiddu fjármagni til húsa-
brasks eins og Alþingi íslendinga
samþykkti fyrir fáum árum sam-
kvæmt tilmælum samtaka vinnu-
veitenda og verkalýðs og Hörður
bendir á í bók sinni.
Takmörk vaxtar
Bók Harðar Bergmann er sem-
sagt gagnrýni á hagvaxtarhyggj-
una, þar sem tekið er mið af tak-
markandi þáttum umhverfisins
og þeirri staðreynd að auðlindir
jarðarinnar eigi sér takmörk.
Hörður vill byggja nýjan framfar-
askilning á fimm grundvallarfor
sendum: þaðsem leiðir til aukins
jafnaðar meðal kynja, kynþátta,
stétta og þjóða, það sem tekur
tillit til heildarsýnar og heildar-
hagsmuna, það sem viðheldur
eða bætir umhverfi og náttúru-
auðlindir, það sem tekur tillit til
komandi kynslóða og það sem
eykur lýðræðislegt vald og þátt-
töku einstaklingsins, allt þetta
horfir til framfara. Geri það hið
gagnstæða er um afturför að
ræða. Og Hörður nefnir dæmi um
hið gagnstæða: á fjórum fyrstu
árum kvótakerfisins veiddu ís-
lenskir sjómenn 350 þúsund tonn
af þorski umfram það sem fiski-
fræðingar lögðu til. Það er meira
en þeir leggja til að veitt verði allt
árið 1989.
Bókin Umbúðaþjóðfélagið er
ekki vísindarit, heldur alþýðlegt
fræðslurit almenningi til glöggv-
unar á ýmsum helstu þverstæðun-
um í okkar samtíma. Engu að
síður felst í ritinu hörð gagnrýni á
ýmsar vísindalegar forsendur
þjóðfélagsumræðunnar, einkum
á sviði hagfræði. Hörður sýnir
fram á það með sannfærandi
hætti, að hagvöxtur, eins og hann
er skilgreindur í hagfræðinni, geti
ekki verið mælikvarði á framfarir1
eða lífsgæði. Nægir þar að minn-
ast á sláandi dæmi sem hann
tekur af samanburði á neyslu gos-
drykkja og vatns: gosdrykkja-
framleiðsla á íslandi hefur meira
en átjanfaldast síðan 1950 og lagt
drjúgan skerf í „hagvöxtinn".
Vatnið, sem kemur umbúðalaust
úr krananum hefur hins vegar
engin áhrif á hagvöxtinn, hversu
mikils sem af því er neytt. Þvert á
móti myndi aukin vatnsneysla
væntanlega draga úr tann-,
skemmdum og þar með hinu ann-
ars myndarlega framlagi tann-
lækna til hagvaxtarins. Sú venja
hagfræðinga og stjórnmála-
manna að miða framfarir við
mælitölu hagvaxtar er því í meira
lagi vafasöm.
Hvað mælir
hagvöxturinn?
Hörður gengur þó enn lengra í
gagnrýni sinni: hann vill beinlínis
meina að sú starfsemi sem auki
við hagvöxtinn sé í flestu til bölv-
unar, að það eigi að vera keppi-
kefli í sjálfu sér að draga úr hag-
vextinum.
ÓLAFUR GÍSLASON
Þarna held ég að sé að finna
meginveikleika í röksemdafærslu
Harðar: mælitala um hagvöxt er
hvorki mælikvarði á það sem
horfir til framfara eða hins gagn-
stæða, hún er einungis mælitala á
ákveðna efnahagslega starfsemi í
þjóðfélaginu. Hún leggur hins
vegar ekki mat á þessa starfsemi
að öðru leyti og getur því ekki
verið mælikvarði á lífsgæði. Þeg-
ar stjórnmálamenn og hagfræð-
ingar leggja hagvöxtinn til grund-
vallar öllum þjóðfélagslegum
markmiðum fara þeir með blekk-
ingar. En það er í rauninni jafn
mikil blekking að nota þennan
mælikvarða með þeim hætti sem
Hörður hefur tilhneigingu til að
gera.
Án þess að það sé nákvæmlega
skilgreint, hvað Hörður eigi við
með umbúðum, þá er ljóst að í
umfjöllun hans eru umbúðir það,
sem stundum hefur verið kallað
yfirbyggingin á þjóðfélaginu til
aðgreiningar frá frumfram-
leiðslunni. Umbúðir eru til dæm-
is sífellt mannfrekari og fjárfrek-
ari þjónustugreinar, bæði innan
hins opinbera geira og utan. Um-
búðir eru líka sá fjölbreytti,
flókni og dýri tæknibúnaður sem
umlykur líf okkar á alla vegu. Og
Hörður bendir réttilega á að með
hagvaxtarhyggjunni hafi þessar
umbúðir tilhneigingu til þess að
vaxa okkur yfir höfuð og rýra
bæði lífsgæðin og hina efnahags-
legu afkomu: í umbúðaþjóðfé-
laginu styttist vinnutíminn ekki
þrátt fyrir tækniframfarir. Það
tekur einfaldlega svo mikinn tíma
að vinna fyrir öllum umbúða-
kostnaðinum.
Þetta liggur í augum uppi þegar
við lítum á ýmsar offjárfestingar í
okkar þjóðfélagi, t.d. í þjónustu
og verslun. Margir hafa líka áttað
sig á því að kostnaðaraukning í
heilbrigðiskerfinu getur ekki
haldið áfram með sama hraða án
þess að kollsigla bæði ríkissjóð og
skattgreiðendur. Þar er í gangi
innri sjálfvirkni, sem ekki er
lengur miðuð við raunverulega
þörf fyrir heilsugæslu, heldur
„þarfir“ sérhagsmunahópa innan
kerfisins. Allt þetta rekur Hörð-
ur á sannfærandi hátt. En þegar
kemur að umfjöllun hans um
skólakerfið vakna hins vegar efa-
semdir: í gagnrýni sinni á sí-
auknar prófkröfur samfara sér-
réttindanámi og starfseinokun til
ólíkustu starfa dettur hann í þá
gryfju að gera ekki sjálfur þann
greinarmun, sem hann annars vill
að aðrir geri á menntun og skóla-
göngu sem „réttindanámi“: „svo
dæmi sé tekið býst ég við að það
geti verið dálítið erfitt fyrir lækn-
aritara að hagnýta sér jarðfræð-
ina, veðurfræðina, rekstrarhag -
fræðina,verslunarréttinn og þýsk-
unaístarfisínu.... Óþarftnám,
sem tengist hvorki væntanlegu
starfi né áhugaefnum nemenda,
ber aö skoða sem sóun á tíma
þeirra og kröftum. Raunar tapar
allt þjóðfélagið á slíku ráðslagi.
Efnahagslegum ávinningi tengist
það ekki - heldur þvert á móti“
(bls. 85).
Sá sem þetta skrifar verður að
játa að fyrir honum eru þessi
sjónarmið hreinræktuð íhalds-
sjónarmið þar sem litið er á hlut-
verk skólagöngu út frá hreinum
efnahagslegum forsendum. Það
má gagnrýna margt í forgangs-
röðun, skipulagningu og inni-
haldi skólastarfsins hér á landi,
en þegar hagvaxtarforsendurnar
eru lagðar til grundvallar
gagnrýninni, eins og mér virðist
Hörður oft gera, þá fellur hún um
sjálfa sig.
Bókin „Umbúðaþjóðfélagið"
er aðgengileg og fróðleg lesning,
sem ætti að geta orðið grund-
völlur frjórrar þjóðfélagsum-
ræðu, en sú eftirsjá sem finna má
hjá höfundi eftir því þjóðfélagi
sem byggir á sjálfsþurftarbúskap
og „neðanjarðarhagkerfi" gagn-
kvæmra vöruskipta, sem ekki
mælast á hinni hötuðu mælitölu
hagvaxtarins, er kannski ekki
vænlegasta leiðin til þess framfar-
ahugtaks sem höfundur skilgrein-
ir í upphafi bókar.
20 SÍÐA — NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 13. október 1989
Ein af teikningum Búa Kristjánssonar sem prýða bók Harðar Berg-
mann.