Þjóðviljinn - 05.01.1990, Blaðsíða 6

þýðir að sjálfstjórn þeirra er í
raun orðin víðtæk.
Litháíski kommúnistaflokkur-
inn leggur áherslu á að hann hafi
ekki skilnað Litháens við Sovét-
ríkin í hyggju og gerir í samræmi
við það að tillögu sinni að öllu
skipulagi sovéskra kommúnista
verði breytt að fyrirmynd Litháa.
Kommúnistaflokkar allra sovét-
lýðvelda skuli verða óháðir en
hafa með sér bandalag. Ekki er
talið líklegt að sovéskum ráða-
mönnum lítist á það. Gorbatsjov
lítur svo á að einn og óskiptur
sovéskur kommúnistaflokkur sé
nánast hið eina, sem haldi saman
hinum sundurleitu sovétlýðveld-
um. Og sú skoðun mun vera al-
menn, bæði innan og utan So-
vétríkjanna.
Verulegar líkur eru taldar á að
ef Litháar halda fast við sitt muni
þess ekki langt að bíða að Lettar
og Eistir fari að dæmi þeirra. Þeir
eiga þó miklu erfiðara um vik,
vegna fjölmennis Rússa í löndum
þeirra, en þegar hefur sýnt sig að
rússnesku þjóðemisminnihlut-
arnir þar, sem illan bifur hafa á
sjálfstæðistilhneigingum inn-
fæddra, hafa æma möguleika á
að verða viðleitni í þá átt þrándar
í götu. Eins og sakir standa em
áhyggjur sovésku stjómarinnar
út frá litháíska fordæminu líklega
mestar viðvíkjandi Sovét-
Aserbædsjan og Sovét-
Moldavíu. í fyrmefnda landinu
er í gangi allsvæsin þjóðernis-
hreyfing, sem hvað helst ein-
kennist af mögnuðu hatri á Arm-
enum og síðustu daga hafa
óeirðaseggir þar reynt að rífa nið-
ur stöðvar landamæragæslu á
landamærunum að íran. Líklegt
er að áhugi fyrir sameiningu við
íran, eða fyrir sameiningu Aser-
bædsjans í eitt ríki (suðurhluti
landsins heyrir undir íran) sé þar
með í spilinu. Og ekki var fyrr
búið að skjóta Ceausescuhjónin
en Alþýðufylkingin í Sovét-
Moldavíu (hreyfing hliðstæð Sa-
judis) gaf í skyn áhuga á samein-
ingu þess lands við Rúmemu. So-
véska Moldavía (áður kölluð
Bessarabía) var í aldir hluti
furstadæmisins Moldavíu, sem
náði einnig yfir norðausturhluta
Rúmeníu sem nú er, og komst
fyrst undir Rússa er þeir tóku
spilduna milli Dnéster og Pmth
af Tyrkjum 1812. Eftir
heimsstyrjöldina fyrri var svæði
þetta hluti af Rúmeníu, þangað
til Sovétríkin innlimuðu það í
heimsstyrjöldinni síðari.
Úrslitakostir?
Gangur mála í Litháen undan-
farið og í samskiptum þarlendrar
fomstu við stjómvöld í Moskvu
er ásamt með öðm dæmi um, hví-
líkt lýðræðisríki Sovétríkin em
orðin á undraskömmum tíma. En
í sambandi við þá atburði þykjast
nú margir sjá ískyggilegar blikur
á lofti, fyrir Litháa, hið nýtil-
komna lýðræði og Gorbatsjov.
Þjóðernishyggja er í uppsiglingu
með Rússum einnig, og vart er
við því að búast að jafnframt
henni aukist með þeim umburð-
arlyndi gagnvart sjálfræðisvið-
leitni minni sovétþjóða. íhalds-
mönnum í sovéska kommúnista-
flokknum finnst að nýja forustan
hafi þegar gengið of langt í frjáls-
ræðisátt, og því er slegið fram að í
ákvörðun miðnefndar um að
senda Gorbatsjov til Vilnu felist
að flokkur hans hafi sett honum
úrslitakosti. Takist honum ekki
fá Litháa til að bakka með sam-
þykkt sína um flokkaskilnaðinn,
verði það túlkað svo að hann hafi
ekki lengur nægileg tök á ástand-
inu.
AÐ UTAN
Söguleg samþykkt flokksþings litháískra kommúnista - ákafar fortölur ráða-
manna í Kreml komu fyrir ekki.
þykktina ennfremur vera ólög-
lega, hún gæti haft háskalegar af-
leiðingar og jafnvel orðið upp-
hafið að upplausn Sovétríkjanna.
Miðnefnd sovéska kommúnist-
aflokksins fundaði um málið í s.l.
viku og gerði um það samþykktir
í samræmi við nýnefnd ummæli
Gorbatsjovs. Þar var jafnframt
ákveðið að aðalritari sovéska
kommúnistaflokksins og forseti
Sovétríkjanna færi sjálfur til
Vilnu þeirra erinda að fá litháíska
kommúnista til að ógilda skilnað-
arsamþykktina. í yfirstandandi
viðræðum í Moskvu eru sovéskir
ráðamenn án vafa að reyna að
tryggja, að Gorbatsjov fari ekki
erindisleysu. Gert er ráð fyrir að
hann leggi leið sína til Vilnu í
næstu viku.
Á bakvið umræddar ákvarðan-
ir Litháa liggj a gildar ástæður.
Þar í landi, líkt og í Lettlandi og
Eistlandi, leiddu innlimunin í So-
vétríkin 1940 og feiknaleg kúgun
og hryðjuverk sovéskra yfirvalda
í mörg ár á eftir af sér almenna
óánægju, djúpstæða beiskju og
hatur á öllu rússnesku. Allir Lit-
háar annaðhvort muna þá ógn-
artíð eða hafa heyrt af henni frá
foreldrum sínum, öfum og ömm-
um. Þegar fjötrarnir féllu með til-
komu glasnosts og perestrojku
mátti því eðlilegt kalla að mikill
þorri almennings vildi slíta sem
mest af tengslunum við Sovétrík-
in. Litháar eru rammkaþólsk
þjóð, hliðstætt Pólverjum, menn-
ingartengsl þessara þjóða voru
mikil og náin í fleiri aldir og má
því ætla að gangur mála í Póllandi
hafi vakið meiri áhuga í Litháen
en í nokkru öðru landi Sovétríkj-
anna. Litháar eru þar að auki
gæddir stolti og sjálfstrausti í
krafti sögu sinnar; þeir mega
muna þá tíð á síðmiðöldum er
furstar þeirra voru meðal voldug-
ustu þjóðhöfðingja Evrópu og
réðu ríkjum frá Eystrasalti til
Svartahafs, á svæðum sem nú eru
Hvítarússland og Úkraína og
meira til. Enn er þess að geta að
rússneski þjóðernisminnihlutinn
í Litháen er tiltölulega fámennur,
a.m.k. miðað við það sem er í
Lettlandi og Eistlandi, og sjálf-
DAGUR
stæðisviðleitni því ekki eins mik-
ill fjötur um fót og raunin er í
hinum Eystrasaltslöndunum
tveimur.
Keppnin
við Sajudis
Litháíski kommúnistaflokkur-
inn hefur verið í sjálfstæðismál-
inu milli steins og sleggju,
þ.e.a.s. á milli þjóðar sinnar og
ráðamanna í Kreml. Allt frá
innlimuninni í Sovétríkin hefur
hann að mati þorra Litháa verið
fyrst og fremst handbendi sov-
éskra ráðamanna. Enda þótt
frjálslyndir aðilar séu mestu ráð-
andi í flokknum hefur hann því,
síðan tjáningarfrelsi og lýðræði
upphófust í landinu, átt undir
högg að sækja í pólitískri sam-
keppni innanlands. Helsti kepp-
inauturinn er grasrótarhreyfingin
Sajudis, sem stefna mun að fullu
sjálfstæði. Hið almenna brautar-
gengi, er Litháar veittu Sajudis,
kom skýrt í ljós í kosningunum tií
sovéska þjóðfulltrúaþingsins s.l.
ár, en þá hefði Brazauskas að lík-
indum fallið ef einn frambjóð-
enda grasrótarsamtakanna hefði
ekki vikið úr sæti fyrir honum.
Brazauskas, sem undanfarið
hefur verið á uppleið sem einn
atkvæðamestu stjómmálamanna
Sovétríkjanna, er frjálslyndur og
nýtur trausts innan Sajudis. Hon-
um er jafnframt ljóst að flokkur-
inn er mjög upp á vinsamlegt
samstarf við grasrótarhreyfing-
una kominn og í ljósi þess beitti
hann sér fyrir tveimur umrædd-
um tímamótasamþykktum
æðstaráðs og flokksþings. Hann
og fleiri forustumenn Utháískra
kommúnista hafa sagt að flokk-
urinn ætti ekki á öðru völ en fylg-
ishruni, ef hann kæmi ekki á rót-
tækan hátt til móts við kröfur Sa-
judis og almennings. Ráðstafan-
imar virðast þegar hafa skilað
flokknum árangri. Almenningur
hefur á fjöldafundum Iýst yfir
stuðningi við hann og fregnir
herma að kröfur um fullt sjálf-
stæði séu nú ekki bomar fram af
jafnmiklum ákafa og fyrr. Um
áramótin gekk þar að auki í gildi
samþykkt sovéska æðstaráðsins
um sjálfstjóm í efnahagsmálum
til handa Litháen (sem og Lett-
landi og Eistlandi). Það ásamt
umræddum samþykktum Litháa
Þegar þetta er ritað sitja Algir-
das Brazauskas, leiðtogi Kom-
múnistaflokks Litháens, og tíu
aðrir forustumenn í flokknum á
fundi í Moskvu með æðstu
mönnum Sovétríkjanna. Fundar-
efnið er frumvarp, sem aukaþing
flokksins samþykkti skömmu
fyrir jól, þess efnis að flokkurinn
segði skilið við Kommúnistaflokk
Sovétrlkjanna og yrði þaðan af
sérstakur og óháður flokkur.
Hingað til hafa kommúnista-
flokkar sovétlýðveldanna verið
deildir í sovéska kommúnista-
flokknum, og það eru kommún-
istaflokkar hinna sovétlýðveld-
anna 14 ennþá. Frá stofnun So-
vétríkjanna hefur það aldrei fyrr
komið fyrir að kommúnistaflokk-
ur eins sovétlýðveldis stigi það
skref, sem litháíski flokkurinn
hefur tekið nú, enda nokkuð ljóst
að þess hefur ekki verið kostur
fyrr.
Litháískir kommúnistar við-
hafa ekkert rósamál um skilnað
sinn. Algis Cekuolis, Iitháískur
ritstjóri og í miðnefnd kommún-
istaflokks lands síns, segir að frá-
Ieitt sé að skoða skilnaðinn sem
nokkurt fjandskaparbragð við al-
rikisflokkinn; við hann vilji lithá-
íski flokkurinn hafa náið og vin-
samlegt samstarf. En litháískir
kommúnistar taki ekki annað í
mál en að hafa eigin og óháðan
flokk, „rétt eins og t.d. búlgarskir
og franskir kommúnistar".
Ljóst er á hinn bóginn að í
Moskvu taka menn ekki yfirlýs-
ingum eins og þessari með jafn-
aðargeði. Stjóm Gorbatsjovs
hefur að vísu í verki sýnt að hún
gerir ekki ráð fyrir öðru en að
kommúnistaflokkar Austur-
Evrópuríkja fari hér eftir sínar
eigin götur og virðist jafnvel telja
að sovéska yfirdrottnunin í
löndum þessum hafi verið So-
vétríkjunum fremur til trafala en
hitt. En það þýðir ekki að Gor-
batsjov sé tilbúinn að samþykkja
að kommúnistaflokkar sovétlýð-
veldanna verði með öllu óháðir
sovéska ríkisflokknum.
Medvedev
harðorður
Frá því í nóvember hefur Lit-
háen að líkindum verið mesti
höfuðverkur sovésku alríkis-
stjórnarinnar, og er þó þar úr
nógu að velja. Þegar í byrjun des-
ember gerðu Litháar sem sé aðra
ráðstöfun, sem skapar þeim sér-
stöðu innan Sovétríkjanna. Þá
samþykkti æðstaráð Litháens að
þarlendis skyldi tekið upp fjöl-
flokkakerfi og að grein um for-
ustu kommúnistaflokksins yrði
strikuð út úr stjórnarskrá lýð-
veldisins. Ljóst má vera að með
þessum ráðstöfunum hefur Lit-
háen að verulegu leyti skipað sér
á bekk með Áustur-
Evrópuríkjum og jafnvel Vestur-
löndum.
Sovéskir ráðamenn lögðu allt
kapp á að fá Litháa ofan af því að
gera þessar ráðstafanir. Um
miðjan nóv. mætti forusta lithá-
íska kommúnistaflokksins í Mos-
kvu til viðræðna við stjómmála-
nefnd sovéska kommúnistaflok-
ksins. En litháíska forustan vísaði
fortölum þeirrar sovésku á bug
og Brazauskas sagði opinberlega
af tilefni fundarins, að ekki kæmi
til greina að stjórnmálaráðið í
Moskvu segði Litháum fyrir
verkum. í byrjun desember sendi
svo sovéska forustan Vadím Me-
Brazauskas (hér með Gorbatsjov í
baksýn) - sovóska kommúnista-
flokknum verði breytt í flokkabanda-
lag.
dvedev, aðalhugmyndafræðing
sovéska kommúnistaflokksins, til
Vilnu, höfuðborgar Litháens.
Hann á að hafa verið harðorður
við htháísku félagana á fundi fyrir
luktum dyrum og jafnvel haft í lítt
duldum hótunum. En allt kom
fyrir ekki. Þing litháíska komm-
únistaflokksins, sem samþykkti
skilnað hans frá þeim sovéska,
var það 20. í röðinni og fór ekki
hjá því að bent væri á hliðstæður
með því og frægu 20. flokksþingi
sovéska kommúnistaflokksins,
þar sem Khrústsjov fordæmdi
Stalín.
Fyrirhuguð
Vilnuför
Gorbatsjovs
í Moskvu lýsti Gorbatsjov yfir
„undrun og harmi“ vegna sam-
þykktarinnar, hringdi þar að auki
í Brazauskas og kvað litháíska
kommúnista hafa komið sér í
„mjög erfiða aðstöðu“ með
þessu. Hann kvað skilnaðarsam-
Litháen í brennidepli
Litháen hefur tekið upp fjölflokkakerfi og kommúnistaflokkur þess sagt skilið við þann
sovéska. Hvorttveggja er án fordæmis í sögu Sovétríkjanna og stjórn þeirra reynir að knýja Litháa til
að afturkalla flokkaskilnaðinn
6 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ