Þjóðviljinn - 02.03.1990, Side 6

Helgi Hálfdanarson skrifar
Uppreisn við Skjálfanda
Lagt hefur veriö aö mér aö
greina frá atburöum sem urðu
norður í landi fyrir þriðjungi aldar,
og sé ég ekki ástæðu til annars
en að bregðast vel við því.
Árið 1956 gerðust þau tíðindi,
sem ýmsum komu á óvart, að
sovézkur her réðst inn í Ung-
verjaland og kæfði með blóðugri
hörku þá viðleitni til nýrra
stjórnarhátta, sem þar hafði
vaknað. Mikinn óhug setti að
mörgum þeim, sem á sínum tíma
höfðu gert sér vonir um að
rússneska byltingin 1917, sem
binda skyldi enda á einhverja
smánarlegustu kúgun sem sögur
fara af, gæti þrátt fyrir allar ógnir
sínar leitt til göfugra mannlífs, og
að sú þróun, sem þar væri hafin,
yrði ekki hrakin afvega af ófyrir-
leitnum valdhöfum.
Veraldarsagan leynir því ekki,
að örlög mikilla byltinga eru
hvorki fljótráðin né auðráðin. Ef
unnt er að réttlæta byltingu, sem
einungis er hugsanleg með vopn-
aðri baráttu, þá hygg ég að flest-
um þyki sem franska byltingin
1789 hafi verið réttmæt, svo sem
frönsku þjóðfélagi var þá háttað.
Hins vegar spratt af henni ógnar-
stjórn Robespierres, þegar fall-
öxin hafði vart undan að hreinsa
til mánuð eftir mánuð og þeirri
Ijótu sögu lauk með því, að annað
eins hundspott og Napoleon kom
því í verk að kaffæra mikinn hluta
Evrópu í blóði.
Eigi að síður gerist það árið
1989, að hin virðulega lýðræðis-
og menningarþjóð, Frakkar,
heldur hátíðlegt afmæli þessarar
byltingar með fáheyrðri viðhöfn.
Enda mun það skoðun flestra, að
þrátt fyrir hin skelfilegu að-
fara-umbrot hafi franska bylting-
in leitt til ómetanlegra framfara í
stjórnarháttum víðs vegar um álf-
una.
Og hver veit hve langt verður
þess að bíða, að ekki verði ein-
ungis litið á rússnesku byltinguna
sem grimmilega aðför að forrétt-
indastéttinni þar í landi, sem lauk
með því níðingsverki að lífláta
alla keisarafjölskylduna og leiddi
síðan til ógnarstjómar líkt og sú
franska, heldur verði hún einnig
metin sem undanfari flestra meiri
háttar umbóta á kjörum alþýðu
víðs vegar um Vestur-Evrópu,
einnig á íslandi.
Óbeinna áhrifa rússnesku bylt-
ingarinnar gætti hér á landi bæði
fyrir og eftir stofnun Kommún-
istaflokks íslands, sem sumir
telja að verið hafi sögulegt slys,
en aðrir kalla að óhjákvæmilega
hafi hlotið að spretta upp úr
hörmulegri neyð íslenzkrar al-
þýðu á kreppuárunum, og að til
harðsnúinnar baráttu þess flokks
megi bæði beint og óbeint rekja
drjúgan þátt þeirra félagslegu
framfara sem síðan hafa orðið.
Sú fómfúsa og fómfreka barátta
verður hvorki þökkuð Ólafi
Ragnari Grímssyni né Steingrími
J. Sigfússyni fremur en harðvítug
andstaða gegn hvers konar smá-
vegis kjarabótum alþýðunnar á
þeim árum verður kennd Þor-
steini Pálssyni eða Davíð Odds-
syni. Enginn þessara manna veit,
að þá var kjarabarátta sveltandi
alþýðu barátta upp á líf og dauða.
Og þeim fækkar óðum sem það
muna.
En allt hefur sinn tíma. Og þar
kom, góðu heilli, að baráttuað-
ferðir kreppu-kommanna, með
hótanir um ofbeldi í bak og fyrir,
áttu ekki lengur við, þótt enn
væri mörgu ábótavant. Komm-
únistaflokkurinn var lagður nið-
ur, og hægra megin við hann reis
upp nýr flokkur, sem kenndi sig
við lýðræði og sósíalisma, og var
þó lengst til vinstri í íslenzkum
stjórnmálum. Flokkur þessi átti
sér deildir út um allt land, meðal
annars á Húsavík.
Um það leyti sem atburðir þeir
gerðust, erum getur hér í upp-
hafi, var á Húsavík búsettur mað-
ur, sem í æsku hafði fylgzt með
kjarabaráttu kreppuáranna og
aldrei þótzt geta skipað samúð
sinni of langt til vinstri. Kannski
áttu einhverjar leifar þeirrar
vinstri-vímu sinn þátt í því, að
hann gekk ekki í þennan nýja
flokk. En þar kom eigi að síður,
að hann sótti um inngöngu í
flokksdeildina á Húsavík, og á
fjölmennum fundi hennar 25.
nóvember 1956 var hann tekinn í
félagið.
Naumast var þeirri athöfn
formlega lokið, þegar hinn ný-
bakaði félagsmaður kvaddi sér
hljóðs og tók til að ræða um
alþjóðamál og ýmiss konar við-
horf til þeirra á íslandi. Lauk
hann máli sínu með því að bera
fram svo hljóðandi tillögu til
ályktunar:
„Flokksdeild Sameiningar-
flokks alþýðu, Sósíalistaflokks-
ins, á Húsavík telur nauðsynlegt
að marka skýrt og afdráttarlaust
afstöðu sína til þeirra heimssögu-
legu stórviðburða, sem nú eiga sér
stað.
Flokksdeildin vottar ungversku
þjóðinni djúpa samúð í hörmung-
um þeim sem yfir hana hafa dun-
ið, og lýsir yfir aðdáun á baráttu
hennar fyrir frelsi sínu og óskor-
uðum rétti til að ákveða sjálf sitt
eigið stjórnarfar, en fordœmir
harðlega hina fólskulegu
hernaðarárás rússneskra stjórnar-
valda á alþýðu Ungverjalands, og
afneitar eindregið því ein-
rœðis-stjórnarfari sem sviptir frið-
saman almenning allri aðstöðu til
að taka í taumana þegarslík ókjör
ber að höndum. Flokksdeildin
telur aðfarirnar í Ungverjalandi
þeim mun fyrirlitlegri sem að
þeim standa öðrum fremur menn
sem í orði kveðnu hafa gengið í
þjónustu göfugra hugsjóna mann-
úðar og bræðralags á grundvelli
sameignar og samvinnu, og þótzt
vinna að eflingu friðar og sáttfýsi í
samskiptum þjóða.
Enn fremur fordœmir flokks-
deildin harðlega ofbeldisárás
Breta og Frakka á Egiptaland,
svo og hinar langvinnu kúgunar-
styrjaldir sem þessi og önnur
nýlenduveldi hafa háð og heyja
enn gegn vanmáttugum þjóðum
sem þeim hefur haldizt uppi að
brjóta undir áþján sína. Hins veg-
ar lýsir flokksdeildin yfir vel-
þóknun á þeirri baráttu sem
Verkamannaflokkurinn brezki
hefur tekið uppfyrir heiðri þjóðar
sinnar og drengilegu velsœmi á al-
þjóðavettvangi, og vottar traust
og hollustu þvílýðræði sem veitir
slíkri baráttu svigrúm.
Flokksdeildin hyllir Sam-
einuðu þjóðirnar sem björtustu
friðarvon mannkynsins, og telur
eflingu þeirra brýnni nauðsyn nú
en nokkru sinni. Hins vegar telur
hún hvers konar hernaðarsam-
tök, sem óháð eru Sameinuðu
þjóðunum, svo sem Atlantshafs-
bandalagið og önnur slík, hinn
mesta háska fyrir friðinn, og þyk-
ir fullreynt, að þau verði umfram
allt til þess að herða á kapphlaupi
stórveldanna um vígbúnað, her-
stöðvar og hvers konar aðstöðu til
sóknar og varnar í nýrri heims-
styrjöld. Flokksdeildin telur, að
erlend herseta sé hverri þjóð
háskaleg og ósæmileg, enda fái
engin frjálshuga þjóð unað slíkri
vanvirðu.
Flokksdeildin heitir á alla al-
þýðu manna á íslandi að efla sam-
starf vinstri flokka, jafnt á alþingi
og í ríkisstjórn sem í allri annarri
baráttu fyrir bættum hag almenn-
ings og til verndar sjálfstœði, lýð-
rœði og menningu íslenzkrar
þjóðar.
Enda þótt flokksdeildin telji
fráleitt, að íslendingar sýni nokk-
urri þjóð fjandskap eða ókurteisi,
telur hún sjálfsagt, að hvers konar
ofbeldi sé fordœmt hispurslaust,
hver sem á í hlut, og telur álykt-
anir og og yfirlýsingar, sem sýna
linkind einhverju ofbeldisríki,
verri en þögn, og þau blaðaskrif
til óþurftar, sem láta skína í afsak-
anir einhverjum árásaraðila í vil,
hvort heldur reynt er að gera sem
minnst úr ofbeldi Breta og Frakka
gegn Egiptum, eða loka augum
fyrir viðbjóði nýlendukúgunar-
innar, ellegar að rœtt er um at-
burðina í Ungverjalandi sem ein-
hvers konar stjórnmála-slys, og
talað um mistök, þegar framinn er
af blindu ofstæki einn hinn sví-
virðilegasti grimmdarglæpur sem
nútíma-stórveldi hefur á sam-
vizkunni.
Flokksdeildinni þykir brýna
nauðsyn til bera, að túlkun stjórn-
málaflokka á hinum válegu at-
burðum í umheimi sé alls kostar
ótvíræð, og umfram allt, að af-
staða þeirra til lýðræðis og ein-
ræðis í stjórnarháttum og tilþjóð-
frelsis og valdbeitingar í sam-
skiptum þjóða sé með öllu vafa-
laus. Nú telur flokksdeildin, að
íslenzkum stjórnmálaflokkum sé
allmjög áfátt í þessu efni, og þá
einnig og ekki sízt Sósíalista-
flokknum. Flokksdeildin lítursvo
á, að nú sem tíðum fyrr sé afstaða
Sósíalistaflokksins til þessara
meginmála svo ótraust og reikul,
að hið sanna viðhorf flokksins sé
vandséð. Flokksdeildin harmar
það sárt, að tvískinnungur um
þessi mikilvægu mál skuli sífellt
deyfa' eggjar þess skæða vopns
sem Sósíalistaflokkurinn gæti
annars verið í hagsmunaátökum
og stjórnmálabaráttu íslenzkrar
alþýðu. Flokksdeildin lítur svo á,
að eftir síðustu stórviðburði í
heimsmálum sé jafnvel enn örð-
ugra en nokkru sinni að sjá án
tvímæla, hvert viðhorf flokksins
til þessara mála er í raun og veru,
einmitt þegar hvað mest ríður á,
að ekki verði á neinn hátt um það
villzt.
Petta samþykkir flokksdeildin
áfundi sínum þann 25. nóvember
1956."
Frá því er skemmst að segja, að
tiHaga þessi var samþykkt ein-
róma. En nú þótti brýnt, að
ályktun þessari væri fylgt eftir svo
fast, að mark yrði á tekið. Og
áður fundi lýkur, ber sá hinn sami
nýliði fram aðra tillögu, sem svo
hljóðar:
„Flokksdeild Sameiningar-
flokks alþýðu, Sósíalistaflokks-
ins, á Húsavík telur, að viðbrögð
flokksins við síðustu stórtíðindum
í heimsmálum séu með þeim
hætti, að ekki verði við unað,
enda sé brýn nauðsyn að taka af
skarið um afstöðu flokksins til
lýðræðis og einræðis í stjórnar-
háttum og til þjóðfrelsis og vald-
beitingar í samskiptum þjóða.
Samkvæmt ályktun þeirri, sem
flokksdeildin hefur gert um þetta
efni fyrr á þessum fundi, sér hún
sér ekki annaðfœrt en að segja nú
þegar slitið öllum félagsböndum
við Sameiningarflokk alþýðu,
Sósíalistaflokkinn. Deildin skal
framvegis heita Sósíalistafélag
Húsavíkur og er, að svo komnu
máli, óháð öllum stjórnmála-
flokkum. Þetta samþykkirflokks-
deildin á fundi sínum þann 25.
nóvember 1956. “
Og svo fór, að þessi tillaga var
einnig samþykkt einróma.
Fregnir af fundi þessum þóttu
nokkur tíðindi, og var svo talið,
að úrsögn félagsins úr flokknum
væri hótun, sem yrði tekin aftur,
þegar línur flokksins yrðu nægi-
lega skýrar. Sú mun og hafa verið
ætlun flestra fundarmanna. Á því
varð hins vegar bið. Aftur á móti
gerðist það skömmu síðar, að for-
usta flokksins kom því til leiðar,
að haldinn var fundur í sama fé-
lagi, þar sem úrsögnin úr flokkn-
um var tekin aftur, svo allt féll að
nýju í ljúfa löð.
Ekki fylgdist áður nefndur ný-
liði með því sem fram fór á þeim
fundi, því þangað var hann ekki
boðaður. En hvað sem olli, sendi
hann úrsögn sína úr félaginu og
hefur síðan verið utan flokka.
Ástæðan til þess, að félagið tók
aftur úrsögn úr flokknum, án
þess að flokkurinn gerði grein
fyrir afstöðu sinni, svo sem kraf-
izt hafði verið, var talin sú, að
vonlaust hafi þótt um þann ár-
angur, þegar til kom, og þá talið
illt að veikja þann flokkinn sem
þrátt fyrir allt væri sá skásti sem
hagsmunabarátta alþýðu ætti völ
á. En hvað flokknum gekk til
með linkind sinni í málum Ung-
verja, skal ósagt látið, nema svo
hafi verið kallað, að Sovétríkin,
sem þóttu hafa frelsað veröldina
frá nazismanum, mættu fyrir eng-
an mun veikja þá varnarlínu, sem
leppríkin áttu að mynda gegn
stórveldunum í vestri, sem allt frá
byltingunni höfðu hvað eftir ann-
að ráðizt að þeim með hernaði og
endað með því að leggja þar allt í
auðn. Afsakanir af þvf tagi verð-
ur hver að meta að eigin geð-
þótta.
Frakkar gerðu byltinguna sína
undir kjörorðinu „Frelsi!
jafnrétti! bræðralag!“ Kannski
sást þeim yfir það, blessuðum, að
frelsi og jafnrétti eru andstæður
sem illa kemur saman. Rússar
ætluðu sér þá dul að koma á
jafnrétti. Og kannski komust þeir
furðu langt í því efni um skeið.
En það kom fljótt í ljós, að ofætl-
un um jafnrétti hlaut að kosta
frelsi að sama skapi. Og frelsi
verður ekki takmarkað að ráði
nema með miklu valdi. En miklu
valdi fylgir sú hætta að það lendi í
höndum purkunarlausra sérhags-
munamanna, sem eru vísir til að
snúa þeim jafnréttis-hugsjónum,
sem þeim er trúað fyrir, upp í
andhverfu sína, þegar því er að
skipta, svo að eftir stendur hvorki
frelsi né jafnrétti.
Hins vegar er bent á Banda-
ríkin sem dæmigert frelsis-þjóð-
félag. Og þykir þá ýmsum
frelsis-hugsjóninni hagrætt all-
glæfralega þar í sveit, svo að langt
um of sé á kostnað jafnréttis,
enda sé eymd hinna verst settu
svo sár, og ójöfnuður þegnanna
svo blygðunarlaus, að furðu sæti.
Frelsi sem fær of lausan tauminn
hlýtur einnig að snúast í sína
andhverfu, þar sem hvorki ríkir
frelsi né jafnrétti, heldur hnefa-
réttur peninganna.
Stundum er sagt, að hver mað-
ur eigi að njóta þess frelsis, sem
ekki skaði neinn annan. En hver
á að meta það, hvenær mitt frelsi
er öðrum skaðlaust? Þar vandast
málið. Samt trúum við því, að til
sé sá meðalvegur, þar sem hvorki
frelsi né jafnrétti verði rýrt úr
hófi, hvernig sem gengur að rata
þann veg. Þá skipan mála köllum
við velferðarþjóðfélag; og það
afl, sem tryggja skal viðgang
þess, heitir lýðræði. Ekki það
sýndar-lýðræði, þar sem valkostir
eru nánast engir sem máli skipta,
og vald peninga ræður ferðinni í
raun; heldur það sanna lýðræði,
sem við íslendingar erum að
leitast við að rækta, og gerum
okkur vonir um að fari síbatn-
andi.
Sviptivindar íslenzkra stjórn-
mála réðu því, að Sósíalista-
flokkurinn var lagður niður, eða
réttara sagt sameinaðist hann
brotum úr öðrum flokkum um
stofnun Alþýðubandalagsins. Sá
flokkur kennir sig einnig við lýð-
ræði og sósíalisma.
Skyldi nokkurt orð, að undan
skildu orðinu „frelsi", hafa lent í
j afn-litskrúðugum ævintýrum og
orðið „sósíalismi“? Naumast er
til það ríki veraldar, þar sem ekki
eru stjórnmálaflokkar kenndir
við sósíalisma, jafnvel margir í
sama þjóðfélaginu, og mætti æra
óstöðugan að henda reiður á því
sem þeim er sameiginlegt og hvað
þeim ber á milli. Sumir kenna
sinn sósíalisma við Marx, aðrir
við Lenín, eða Trotskí, eða Stal-
ín, eða guð má vita hvað. Harð-
stjórar Austur-Evrópu kváðust
taka stefnuna á sósíalisma; og
Gorbasjoff segist ætla að bjarga
sósíalismanum. Meira að segja
Hitler kenndi sig við sósíalisma,
það er nú líkast til,„Die natio-
nal-sozialistische Deutsche
Arbeiterpartei" hét flokkur
hans. Og forsætisráðherrar
Norðurlanda, þar sem með
nokkrum rétti er talað um vel-
ferðarþjóðfélög, kalla sig hver af
öðrum sósíalista og kenna stefnu
flokka sinna við sósíalisma.
Því kann ýmsum að þykja við
hæfi, að Alþýðubandalagið birti
afdráttarlausa skilgreiningu á því
hugtaki, sem orðið „sósíalismi"
táknar þar í flokki. Sumum kynni
þá að ganga betur að átta sig á
stefnu þess flokks, þar sem virðist
vera hver höndin upp á móti ann-
arri. Trúlega færi það öllum bezt.
Uppreisnin í Ungverjalandi 1956-
6 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 2. mars 1990