Þjóðviljinn - 06.07.1990, Blaðsíða 4

Sigmundur Guðbjarnason, háskólarektor, er á beininu
Viö megum ekki fóma
sjálfræðinu fyrir
tímabundið hagræði
Á Háskólahátíð um sl. helgi vakti ræða Sigmundar Guðbjarnasonar, haskolarektors,
athygli. Þar vék rektor að nýskipan mála í Evrópu í kjölfar falls hins ríkisrekna
sósíalisma í Austur-Evrópu og fyrirhuguðum samruna stórs hluta Vestur-Evrópu undir
merkjum Evrópubandalagsins. I ræðunni varaði rektor við þeim afleiðingum og
hættum sem að íslendingum stafaði með þessum breytingum. Sigmundur Guðbjarna-
son er því á beininu í dag og gerir frekari grein fyrir varnaðarorðum sínum
Forsvarsmenn Háskóla íslands
hafa á undanförnum árum oft
imprað á því að laga verði starf
Háskólans að breyttum þjóðfél-
agsháttum og þcim breytingum
sem þú minntist á í ræðu þinni á
Háskólahátíð á dögunum. Hvern-
ig hefur Háskóli Islands brugðist
við?
í gegnum tíðina hefur verið
reynt eftir fremsta megni að að-
laga starfsemi og skipulagningu
Háskólans breyttum aðstæðum
háskóla yfirleitt. Þær kröfur sem
við gerum til nemenda okkar eru
mjög í takt við kröfur annarra há-
skóla í Vestur-Evrópu og í
Norður- Ameríku og breytingar
hafa auðvitað orðið hér tilsvar-
andi við þær breytingar sem hafa
orðið við háskóla þessara landa.
Ég get jafnframt nefnt með þessu
að við höfum eftir fremsta megni
reynt að fylgjast með því hvernig
kandídötum okkar sem halda til
framhaldsnáms erlendis hafi
vegnað. Við höfum reynt að hafa
samband við þá þegar þeir hafa
snúið heim aftur að afloknu námi
eða í frí og leitað eftir því hvað við
hefðum mátt gera betur, hvar
styrkur okkarog veikleiki hefur
legið í því námi sem þeir hafa
fengið frá okkur. Við verðum
auðvitað að mæta alþjóðlegum
kröfum og þá erum við-að tala um
kröfur Vesturlandabúa. Þetta á
við í öllum greinum og við höfum
átt því láni að fagna og raunar
þeirrar ánægju að margir þessara
háskóla hafa beðið um fleiri slíka
kandídata. Þeir hafa mjög gott
orð á sér, þeir eru vel undirbúnir
og hafa til að bera þann dugnað
sem máli skiptir í erfiðu fram-
haldsnámi. Mér þykir þetta sýna
að íslenskir námsmenn standast
fyllilega samanburð við erlenda
stúdenta.
Eitthvað meira hlýtur þá að
þurfa til að mæta þeim breyting-
um sem eru fyrirsjáanlegar á
meginlandi Evrópu?
Til þess að mæta þessum
breytingum höfum við sett upp
okkar eigin alþjóðaskrifstofu og
unnið mjög markvisst að því á
undanförnum árum að gera sam-
starfssamninga við háskóla í
Vestur-Evrópu og Norður-
Ameríku og jafnvel í Japan þar
sem hugað er að skiptum á nem-
endum og kennurum og rann-
sóknarsamstarfi. Við höfum
auðvitað einnig hug á samstarfi á
öðrum sviðum, t.d. því að sér-
fræðingar frá öðrum mennta-
stofnunum komi og leggi mat á
gæði okkar starfa hér. Eitt af því
sem við erum að vinna að er að
gera slíkar úttektir á háskóla-
deildum og námsbrautum til þess
að reyna að tryggja að starfsemi
þeirra sé í takt við þær kröfur sem
gerðar eru í dag. Þó að deild starfi
með ágætum og miðað við áætl-
anir fyrri tíma þegar hún hóf
störf, þá hafa breytingar orðið
það hraðar að við verðum auðvit-
að að vera í takt við það og mæta
kröfum góðra háskóla á Vestur-
löndum. Það er okkar viðmiðun.
Við höfum gert fjölmarga
samninga við Norðurlöndin og
Bretland, Þýskaland, Frakkland,
Bandaríkin, Kanada og Japan og
fleiri eru í burðarliðnum. Með
þessu teljum við að við séum að
tryggja óheftan aðgang náms-
manna að góðum háskólum á
Vesturlöndum.
1 máli þínu á Háskólahátíðinni
ræddir þú iftillega um atgervis-
flótta háskólamanna frá Islandi
sem mönnum er oft tíðrætt um.
Hvernig er unnt að bregðast við
þessu? Eigum við íslendingar
yfirhöfuð einhverja möguleika
sem smáþjóð í samkeppni við
stórþjóðirnar og fjölþjóðleg fyr-
irtæki um háskólamenntað
vinnuafl?
Jú. Það hefur sýnt sig í gegnum
árin að íslenskir námsmenn koma
gjarnan heim að loknum langd-
völum erlendis við nám og störf.
Menn bera sterka taugar til
landsins. Ég tel að það verði mar-
kvisst að vinna gegn þessari til-
hneigingu ríku þjóðanna sem
laða til sín hæfileikaríkasta og
best menntaða fólkið. Sam-
kvæmt þeim skýrslum sem ég sé
og hef lesið þá er fyrirsjáanlegur
skortur á fólki þjálfuðu til
rannsóknarstarfa bæði í Evrópu
og í Bandaríkjunum. Evrópa hef-
ur reynt að vinna mjög markvisst
gegn þessum atgervisflótta til
Bandaríkjanna en þar verður
þörfin fyrir sérmenntað fólk til
rannsóknarstarfa ekki minni
samfara því sem það hefur dregið
úr aðsókn ungra Bandaríkja-
manna í nám tengt vísindarann-
sóknum.
Það er ljóst að það er farið að
bera á því að útkjálkasvæðin í
Evrópu munu í auknum mæli
missa fólk, ekki bara til Banda-
ríkjanna heldur einnig til Mið-
Evrópu. Þetta er þegar orðið
vandamál á írlandi og fyrirsjáan-
legt er að þetta verði svo um
Norður-Skandinavíu. Þegar er
mjög leitað eftir hæfileikaríkasta
og best menntaða fólkinu í
Austur-F.vrópu og það verður
lokkað þaðan til Mið-Evrópu og
Bandaríkjanna. Ásókn í þetta
fólk er þegar hafin og auðvitað
hafa Austur-Evrópumenn
áhyggjur af því.
Ég held að við þurfum að taka
okkur tak og gera ýmsar ráðstaf-
anir til að koma í veg fyrir að
sama verði uppi á teningnum hér
og á öðrum jaðarsvæðum Evr-
ópu. í fyrsta lagi verðum við að
gera okkur grein fyrir því hvers-
konar framtíð við viljum sjá hér.
Ætlum við einungis að vera hrá-
efnisútflytjendur þar sem við
þurfum ekki á vel menntuðu fólki
til vísinda- og rannsóknarstarfa
að halda eða ætlum við í raun og
veru við að nýta tækni- og vísindi
okkur til framdráttar. Það síðar-
nefnda er auðvitað okkar von og
vilji tel ég. Hins vegar eru að-
gerðirnar ekki í samræmi við það.
Það sem þarf að gera er í fyrsta
lagi að gefa þessu unga fólki tæki-
færi með verðugum verkefnum
en uppbygging á tæknifrekum
iðnaði hérna hefur verið ákaflega
ómarkviss og j afnvel þróun og úr-
vinnsla á okkar mikilvægasta hrá-
efni, fiski og sjávarfangi, hefur
ekki gengið nógu vel.
Við hvern er þar að sakast?
Þar er nú sjálfsagt í mörg horn
að líta. Eitt skýrasta dæmið um
þetta er fiskeldið. Þar hafa menn
viljað spara sér
rannsóknarþáttinn og það hefur
orðið þeim kostnaðarsamt. Ljóst
er að í fískeldinu eru verulegir
möguleikar, en menn verða
auðvitað að afla sér fyrst þeirrar
þekkingar sem þarf til, en það
hefur hreinlega ekki verið gert.
Það sem dregur unga fólkið
heim, númer eitt, eru tækifærin
til þess að fást við verðug verk-
efni. Það verður mikilvægara
heldur en launin. Síðan þarf
auðvitað að rækta þjóðernistilf-
innguna. Sumum finnst það vera
gamaldags að vera að ræða þá
hluti. En ég tel það afar þýðingar-
mikinn þátt svo að menn missi
ekki trú á sínu heimalandi og þá
tilfínningu að hér eigi að vera
þeirra framtíð, hér hafí þeir
skyldum að gegna og hér eigi þeir
að geta lifað mannsæmandi lífi. í
þriðja lagi eru það launin. Launa-
kjör þeirra manna sem helga sig
rannsóknastörfum eru til mikils
vansa. Við gerum stífar kröfur til
manna um langt rannsóknarnám,
doktorspróf og hvaðeina og hvað
bíður þeira þegar heim er komið?
Svo dæmi sé tekið þá eru iðnaðar-
menn hér betur launaðir en hæst
launaðir prófessorar, svo að ekki
sé talað um dósenta eða lektora
sem eru þar fyrir neðan í launum.
Það er ekkert hégómamál að það
þurfi að lagfæra þennan þátt. Það
er erfítt að koma heim eftir langt
og strangt nám og þurfa þá að
koma sér þaki yfir höfuðið og
byrja frá grunni í baslinu á mið-
um aldri. Það er í sjálfu sér engin
furða þó að margir heykist á að
snúa heim.
Ég held að þetta séu þeir þrír
megin þættir sem þarf að huga að
til að koma í veg fyrir atgervis-
flótta háskólamanna. Það er að
virkja þá, styrkja þjóðerni-
skennd þeirra og borga mönnum
mannsæmandi laun.
í ræðunni sagðir þú eitthvað á
þá lund að kæmi til inngöngu ís-
lands í Evrópubandalagið geti
breytingar á viðskiptaháttum
haft úrslitaáhrif á viðskipta-
hagsmuni og velferð þjóðarinnar,
en afleiðingarnar geti verið ömu-
rlegar þegar til lengri tíma er
litið. Hvað áttir þú nákvæmlega
við með þessum varnaðarorðum?
Menn hafa gjarnan litið á þetta
mál út frá viðskiptahagsmunum
og því hagræði sem því fylgir, en
það eru tvær hliðar á því máli.
Það hefur verið tíundað mjög
rækilega hvaða ávinningur þessu
fylgdi, en ég hef áhyggjur af því
að menn átti sig ekki á því hvað
fyrirtækin eru orðin risavaxin
sem eru að kaupa upp heilu at-
vinnugreinarnar. Ég vék að einu
fyrirtæki sem ég þekki aðeins til.
Þetta fyrirtæki starfar í sextán
löndum Evrópu í Bandaríkjun-
um, Kanada, Ástralíu og í 40
löndum Asíu. Starfsmenn þess
eru yfír 300.000 og veltan á síð-
asta ári var yfir 2000 miljarða ísl.
króna sem eru tuttuguföld fjárlög
íslenska ríkisins. Fyrirtækið
keypti á síðasta ári 55 fyrirtæki og
mörg þeirra eru vel þekkt. Þetta
fjölþjóðafyrirtæki ert.d. ráðandi
á matvælamarkaði í Evrópu og
mjög stórt á ýmsum öðrum svið-
um. Það kemur mjög víða við
undir ýmsum nöfnum í ýmsum
löndum. Það rekur fískverslanir
og fiskveitingastaði um alla Evr-
ópu og selur auk þess fisk í
Bandaríkjunum og Japan og rek-
ur laxeldi í Skotlandi svo eitthvað
sé upp talið. Þetta fyrirtæki hefur
augljósan hag af því að kaupa sig í
rólegheitum hér inn í íslenskar
fiskveiðar og útgerð. Ef ekki er
að gáð þá er þessu fyrirtæki í lófa
lagið að kaupa upp megnið af
kvótanum. Þá verður auðvitað
ekki horft í atvinnuástand í ein-
stökum byggðarlögum. Þeir
mundu auðvitað kaupa allar fisk-
verkunarstöðvar sem eru hag-
kvæmar og slík fyrirtæki hafa
engum skyldum að gegna
gagnvart íbúunum, það hefur
fyrst ogt fremst skyldum að gegna
gagnvart hluthöfum sínum. Þetta
fyrirtæki er ekki einu sinni
stærsta fyrirtæki sinnar tegundar.
Nú, það er ekki bara Evrópa
sem við þurfum að huga að. Jap-
anir eru að kaupa sig í stórum stíl
inn í evrópsk fyrirtæki. Sam-
kvæmt nýlegum fregnum eru þeir
búnir að fjárfesta yfír 600 milj-
arða króna í Bretlandi, yfir 300
miljarða í Hollandi og lítið minna
í Lúxemborg og fleiri löndum.
Ég held að menn geti ekki
vænst þess þegar slík fyrirtæki
verða búin að taka hér yfír stóran
hluta af atvinnulífi okkar að þá
verði það rekið með hliðsjón af
þörfum landsbyggðarinnar. Þá
verður einfaldlega hugsað um
arðsemina eina saman.
Verði af inngöngu íslands í EB
er þessi framtíðarsýn sem þú ert
að lýsa ekki óhjákvæmileg?
Ég tel að það séu allar líkur á
því að þetta blasi við ef við
göngum í EB með þeim kvöðum
og skyldum sem því fylgja,
þ.e.a.s. frjálsu fjármagns-
streymi. Það er alltaf verið að tala
um að það skorti fjármagn inn í
íslenskt atvinnulíf, en á sama
tíma er verulegur áhugi á því hjá
íslenskum atvinnurekendum og
auðmönnum að geta fjárfest er-
lendis. Við getum horft til þess að
íslenskt fjármagn flytjist erlendis
og erlent komi í staðinnn og ég
held að það fylgdu í kjölfarið
býsna óþægilegar breytingar. Ég
held að það væri þá annað far-
sælla eins og að koma á tvíhliða
samningum milli íslands og EB.
Ég óttast að með inngöngu í
Evrópubandalagið þá verði ekki
langt að bíða verulegar hnignun-
ar hér. Sagan hefur kennt okkur
hverjar eru afleiðingar þess að
missa sjálfræðið fyrir tímabundið
hagræði.
Eru líkur á því að íslenskir
námsmenn verði sjálfkrafa úti-
lokaðir frá háskólanámi í EB-
löndunum ef ísland gangi ekki í
EB eða samningar náist milli
EFTA og EB eins og oft heyrist
fleygt í þessari umræðu?
Ég tel að svo verði ekki. Það
eru ýmsar áætlanir sem hafa verið
gerðar af Evrópubandalaginu,
s.s. Erasmus-áætlunin sem á að
stuðla að hreyfanleika stúdenta
og kennara innan Evrópubandal-
agslandanna. Það hefur verið
unnið að því að þessi áætlun nái
einnig til EFTA-landanna. Það
er alveg tilsvarandi áætlun milli
Norðurlandanna. Við höfum gert
tugi samninga bæði við Norður-
löndin og EB-löndin um samstarf
og samskipti sem oft hefur verið
að þeirra frumkvæði. Til þessa
hefur ekki borið á að erfiðara
væri fyrir íslenska stúdenta að
komast inn í háskóla en áður.
Menn geta auðvitað ekki gengið
inn í hvaða skóla sem er fyrir-
hafnarlaust. Menn verða að
mæta þeim kröfum sem þar eru
gerðar.
Ég held að þetta leysist með
slíkri samningagerð, ekki aðeins
milli landa, heldur einnig milli
háskóla. Að slíkum samningum
höfum við verið að vinna og sett
upp í því skyni alþjóðlega skrif-
stofu eins og ég gat um hér á
undan.
Á undanförnum árum hefur
nokkuð verið um það rætt að Há-
skóli íslands ætti í vök að verjast í
samkeppni við hinn almenna
vinnumarkað um hæfa starfs-
menn. Þá er Ijóst að nokkrum erf-
iðleikum hefur verið bundið að
manna stöður við ýmsar deildir
og hlutfall stundakennara af
kennslukraftinum hefur aukist.
Hvað er til ráða til að rétta hlut
Háskólans í þessum málum - eða
er þetta kannki einungis spurning
um launakjör?
Það er það að hluta þegar
menn standa frammi fyrir því að
launamunur er allt að því tvöfald-
ur. Það má geta þess að við höf-
um verið að reyna að ráða í kenn-
arastöður í verkfræði og höfum
ekki fengið í mörgum tilfellum.
Dæmi eru til um að menn sem
sótt hafa um stöðu hér við
skólann,t.d. í raunvísindum og
fengið, en hætt við þegar þeir átt-
uðu sig á því hvað launakjörin
eru ömurleg. Það er hörkusam-
keppni hér á landi um vinnuaflið
og Háskólinn verður oft undir í
þeirri samkeppni þegar hann get-
ur ekki boðið j afn vel og hin ýmsu
fyrirtæki. Það þýðir þó ekkert að
sýta það um of.
Að lokum Sigmundur. Tók há-
skólarektor lýsi í morgun?
Já, eins og ævinlega.
-rk
4 SÍÐA — NYTT HELGARBLAÐ Föstudagur 6. júlí 1990
Mynd Jim Smart