Þjóðviljinn - 12.04.1991, Blaðsíða 12

Tónímynd
íslands
Dr. Carl-Gunnar Áhlén,
tónlistargagnrýnandi við
Svenska Dagbladet,
skrifar um
Jón Leifs og frumflutninginn
á Baldri
í Háskólabíói 34. mars sl.
Það var stríðsárið 1943. ís-
lenska tónskáldið Jón Leifs situr
innilokað í leiguíbúð í Rehbrucke
í úthverfi Potsdam ásamt með
konu sinni af gyðingaættum og
tveim dætrum á unglingsaldri.
Nasistar höfðu myrt tengdamóður
hans. Frá sjónarhóli Þjóðveija, en
einnig frá sjónarhóli Jóns, var Is-
land í óvinahöndum, því þar
höfðu öfundsjúkir og ófor-
skammaðir skólabræður hans
lokað fyrir honum öllum dyrum.
Það var illt í efni. Peninga-
leysi, atvinnuleysi og nótnaforlag
hans og lager þess af óseldum
nótum eyðilagt í sprengjuárás. Og
mannorð hans óbætt frá tónleik-
unum tveim árum áður, þegar
orgelkonsert hans var fluttur í
Berlín. A meðan hann stjómaði
hljómsveitinni höfðu áhorfendur
yfirgefið salinn þegjandi og
hljóðalaust, og þegar hann sneri
sér við til að taka á móti lófa-
klappinu blasti við honum nær
auður salur.
Eina akkeri Jóns í tilverunni
var íslenska vegabréfið. En
rammari var þó sú taug sem fólst í
fullvissu hans um hlutverk sitt í
veröldinni: að skapa íslensku
þjóðinni tónlistarímynd.
***
Hlutlægt séð var verkefnið
óframkvæmanlegt. Hvemig átti
einn einstaklingur að vera þess
megnugur að uppgötva tónmál
sem túlkað gat norræna náltúru
og lífsbaráttu og sagnaheim nor-
rænnar menningar í tónum, þegar
ísland hafði ekki cinu sinni efni á
að starfrækja eigin sinfóníu-
hljómsveit?
Hvemig átti þessi örsnauða
þjóð, sem í aldir hafði mátt lifa á
mcnningarlcgum ölmusum ný-
lenduveldisins, að geta tjáð sér-
stöðu sína, þcgar eina aðgcngi-
lega tónmálið miðlaði eingöngu
gildismati hinnar mcnningarlegu
heimsvaldastcfnu?
Það þurfti ekki ncma þrjár
ásláttarnótur í ómerkilcgum þrí-
hljómi til þess að vera minntur á
tónlistarlcgt ósjálfstæði íslands:
(ómt innflutt góss, allt frá píanó-
inu til hinnar hefðbundnu hrynj-
andi. Eina hljóðfærið sem fálækri
bændastétl þessa lands slóð til
boða var mannsröddin. Arfurinn
frá skáldlist víkingaaldar lil'ði í
rímnasöngnum með sinni l'ast-
bundnu hrynjandi og stööugum
skiptum á milli tví-, þrí- og fjór-
takts. Og pólifóníski söngurinn
sem Dönum lannst svo einhæfur
og villimannslegur - tvísöngur-
inn - þar sem llmmund skilur á
milli tveggja radda sem fylgja
hvor annarri nákvæmlega, hann
var cins og forn cndurómur af
orgelstíl miöaldanna.
Strax á unga aldri hafði Jón
Leifs brotiö hel'ö mið-evrópskrar
tónlistarhcfðar með róttækum
hætti, en þaö var ekki lýrr cn hann
hafði kynnt sér liana til hlítar við
hina þckktu tónlistarakademíu í
Leip/.ig. Þá var hann 22 ára gam-
all.
***
Arið 1943 var liann helmingi
cldri. Og aldurinn gaf honum til-
cfni til þess að horf’a til baka á
mikil vonbrigöi og láa sigra. Einn
slíkur var tilkoma íslcnskra
stuðningssamtaka (1932). sem
kostuöu útgál'u verka hans. Annar
var útncfningin sem fulltrúi Is-
lands í Alþjóölegt samstarfsráö
tónskálda (1934).
Richard Strauss var forseti
ráðsins, Kurt Atterberg aðalritari
þess. Eitt markmið þess var að
grafa undan ISCM - hinum al-
þjóðlega keppinaut, sem talinn
var fúlltrúi „úrkýnjaðrar" tónlist-
ar. Annað markmið var að lög-
binda fjárhagslega einkahags-
muni forseta ráðsins undir yfir-
skini almannaheilla, þannig að
hann myndi fá hámarksgreiðslur í
öllum aðildarríkjunum. Það var
ráðuneyti Göbbels sem kostaði
rekstur ráðsins.
Svo virðist sem Jón Leifs hafi
hafnað í þessum grunsamlega fé-
lagsskap - svo vægt sé til orða
tekið - af hreinni tilviljun. Sem
fulltrúi í ráðinu gat hann sefað
stuðningsmannahóp sinn á ís-
landi um leið og allt samneyti
með nasistum varð til þess að
sverta pólitíska virð-
ingu hans. Hins vegar
taka sögulegar frum-
heimildir af allan grun
um samúð með nasist-
um. Hvemig átti út-
lendingur með gyð-
ingafjölskyldu að öðl-
ast frama í Þriðja rík-
inu? Seinna átti þekk-
ing Jóns í höfundarrétti
eftir að verða löndum
hans að miklu gagni.
***
A meðan fasistar
tóku heim norrænna
goðsagna í sína þjón-
ustu uxu áhyggjur Jóns
Leifs af þeirri hættu
sem það kynni að hafa í
för með sér fyrir nor-
ræna menningu. Tón-
smíðar hans tóku brátt á
sig hlutverk björgunar-
áætlunar undan hætt-
unni frá Wagner og nas-
istunum. Hann gcrði
áform um mótvægi,
sem álti að fclast í
þriggja hluta vcrki, sem
íýlla átti (jóra óratóríu-
konscrta, og lýsa áttu
sköpun heimsins, tor-
tímingu og endurlausn.
Þegar hann hafði lokið
við Eddu I op. 20
(1939) var næsta stór-
verk hin klukkustund-
arlanga Sögusinfónía
op 26 (1942) áður cn
hann hóf að vinna að
tóndramanu Baldr op.
34 á þessum tímamót-
um 1943.
Lars Lönnrot benti
á það í bókmenntasögu-
legum inngangi að
verkinu viö frumllutn-
ing þess (Svenska Dag-
bladet 18. mars s.l.) að
mörg skáld og listmál-
arar heföu laðast að þessu við-
fangsefni. I tilfelli Jóns Leifs er
hugsanlegt að hugmyndin hafl
komið l'rá norska tónskáldinu
Geirr Tveitt, sem var eini sálufé-
lagi Jöns sem fomnorrænusinni á
meöal tónskálda. Ballett hans,
Draumar Baldurs. er nú einungis
varðveittur í gallaðri upptöku frá
frumflutningnum í Oslo 1938, því
handritið eyðlagðist í loftárásun-
um á London.
Þaö cr eins og nótnahandritið
að þessu tveggja þátta verki,
Baldri, meö samanlagt 2.431
takti, hall verið skrifað i einni
andrá. Svo samtvinnuö eru atriðin
þrettán. Hver getur látið sér renna
í gmn þá dramatisku atburöi sem
fýlgdu tilurð verksins: björgun
fjölskyldunnar til Svíþjóðar í
febrúar 1944, þær auðmýkingar
sem tónskáldið mátti ganga í
gegnum þegar hann reyndi að
kynna áform sín fyrir áhugalaus-
um stoíhunum, upplausn fjöl-
skyldunnar og heimkoma hans í
júlí 1945, þar sem hann á örfáum
vikum stofnaði Tónskáldafélag
íslands og síðan höfúndarréttar-
samtökin STEF 1948.
Aðeins eitt bendir til áhrifa
ytri atburða á tónverkið: Heklu-
gosið 29. mars 1947, sem innblés
honum hugmyndina að fýrri af
tveim tónlýsingum á þessum at-
burði.
***
Þótt Baldr hafi undirtitilinn
tóndrama, þá er hér ekki um neina
ópem að ræða, heldur táknsögu-
legan látbragðslcik með einstaka
innskoti kórs og cinsöngvara. Og
þótt tónskáldið hafi ausið úr
brunni lörnbókmenntanna, þá er
hér ekki um neina frjálsa endur-
gerð í anda Wagners að ræða,
heldur eru teknar nákvæmar til-
visanir í Eddu. þar sem tenórrödd
Oðins mælir. Eins og kynnir í
gestaboöi kallar faöir guðanna
nöl'n allra þeirra persónugerv-
inga. sem kallaöir eru til að svcrja
viö hamar Þórs að þeir muni
vernda Baldur hinn góöa gegn
allri illsku: eitri, sjúkdómum.
málmum. grjóti. dýrum og tré.
Einungis mistilteininum ersleppt,
þar sem hann er talinn of ungur.
Þar með varð þessi saklausi
mnni að verkfæri illskunnar. Það
er ekki hægt að ásaka norrænu
goðaffæðina fýrir skort á skiln-
ingi á þýðingu meðhlauparans
fýrir ofbeldið í heiminum.
I þriðju senu seinni þáttarins
er því lýst hvemig menn skemmta
sér við það að kasta vopnum að
hinum ósæranlega Baldri. Örv-
um, spjótum og kyndlum rignir
yfír hann í eins konar keppni sem
vísar til ólympíuleikanna. Að
minnsta kosti var það von Jóns
Leifs að fá verk sitt flutt við ól-
ympíuleikana í Lundúnum 1948.
Þess vegna em allar sviðsleið-
beiningar í handriti ritaðar á
ensku. Ólympíunefndin hafði efht
til samkeppni um tónverk með
Amold Bax sem dómnefndarfor-
brcgðast við tónverki sem krafð-
ist fjórtán slagverksmanna og
tveggja lúðurþeytara auk full-
skipaðrar sinfóníuhljómsveitar?
Tilfinninganæmi Jóns Leifs
kcnndi honum að mörg hefð-
bundin hljóðfæri hefðu óheppi-
lega tilvísun í suðurcvrópska
hljómhefð. á meðan hann leitaðist
við að ná þessu óheflaða, hryss-
ingslega og bítandi scm hann
fann í norrænni hcfð. I þessum til-
gangi notaði hann grjótskmðn-
inga, stórar trékylfur, jámgjöll og
griðamiikla hrossabrcsti - stíl-
brögð sem þurfti llciri kynslóðir
til aö taka i sátt.
Seinna reyndí Jón Leifs að
vekja áhuga sænska dansahöf-
undarins Birgitt Cullberg fýrir
verkinu, en án árangurs, því
hvaða dansahöfundur lætur segja
sér nákvæmlega fýrir verkum um
hvað tónskáldið ætlast fýrir í
hveijum takti?
Því var það rétt mat að leggja
sviðsetninguna til hliðar - hún
krefst bæði hugarflugs og fjár-
mögnunar eins og flnna má hjá
mönnum á borð við Stephen Spi-
elberg - en leggja þess í stað
áherslu á að koma tónlistinni á
framfæri.
Frumflutningurinn í Háskóla-
bíói 24. mars er almennt talinn
stór áfangi í menningarsögu Is-
lands... Auk fagnaðarins yfir að
hafa uppgötvað þjóðskáld tón-
anna 23 árum eftir lát Jóns Leifs
bætist við stoltið yfir að hafa yfir-
stigið þá gífúrlegu tæknilegu örð-
ugleika, sem flutningurinn felur í
sér og ... „losa sig við stimpil
skammarinnar“, eins og Jón As-
geirsson benti á í Morgunblaðinu.
Maðurinn á bak við þetta af-
rek er Paul Zukofsky, bandarískur
stjómandi og flðluleikari. Á tólf
árum hefur þessi vopnabróðir
Jóns Leifs skapað með eigin
höndum valkost við Sinfóníu-
hljómsveit Islands: 92 ungir tón-
listarmenn, nær allir Islendingar,
sem fordómalaust hafa einsett sér
að ráða í hina flóknu taktasam-
stæðu nótnahandritsins og hinar
ströngu nákvæmniskröfur þess.
Trúlega hafa þessi böm rokk-
tónlistarinnar opnari huga gagn-
vart hrynjandi tónlistar Jóns
Leifs, þessari groddalegu fegurð
og æði, sem talar beinl til samtím-
ans þótt hún eigi sér ekki hlið-
stæðu í tónlistarsögu heimsins.
Voldugustu hljómgjafamir
eru ekki nýttir nema þegar þeirra
er þörf. Jón hefur ímyndað sé
Loka, fulltrúa illskunnar, sem
eins konar Mefistó: uppstrokinn
og hryssingslegan en óútreiknan-
iegan. Reiði hans veldur náttúm-
hamfömm. Þegar hin fagra
Nanna verður brúður Baldurs fær
afbrýðisemi hans útrás í hræði-
legum fellibyl og þegar guðimir
elta hann eflir launmorðið á
Baldri felur hann sig í öskuregn-
inu frá Heklu. Grátur Nönnu yftr
líki Baldurs er ólýsanlega hjart-
næmur: hástemmd laglína í næst-
um óleikanlegri þriðju áttund
enska homsins
Verkið hefst og því lýkur við
sólampprás. Upphafssenan mótar
með snilldarlega einföldum með-
ulum óbrotgjama mynd af hinni
fullkomnu illsku: grár og huglaus
er heimur „undirmennanna“ fyrir
komu Baldurs. Tónskáldið hafði
kynnst þeim í návígi, auðþekkta
af því að þeir töldu sig vera „yftr-
menni“.
Lokamyndin sýnir hina trygg-
lyndu Sigyn sitja við hlið maka
síns í fjötmm þar sem hún heldur
skálinni undir eitrinu sem naðran
lætur drjúpa yfir brjósti Loka.
Veikir C-dúr hljómar undirstrika
loforð kórsins um endurkomu
Baldurs.
Jón Leifs vissi betur en flestir
aðrir hvílíkur kraftur getur búið í
voninni.
Carl-Gunnar Áhlén er
doktor í tónlistarfræðum og
tónlistargagnrýnandi við
Svenska Dagbladet. Greinin
birtist á forsíöu menningarút-
gáfu SVD 3. apríl sl. og er hér
birt með leyfl höfundar.
mann.
En hvemig átti dómnefnd að
Jón Leifs tónskáld.
12 SlÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 12 apríl 1991