Þjóðviljinn - 02.08.1991, Blaðsíða 9

Út gengur
marx-
lenínisminn
sovéski
Það er mikið í fréttum þessa
daga að Kommúnistaflokkur
Sovétríkjanna sé búinn að leggja
niður marxismann.
Það er ekki úr vegi að fara um
þau tíðindi nokkrum athugasemd-
um, ekki síst vegna þess að marx-
ismi er ekki eitt af þeim fyrirbær-
um sem menn eru sammála um
hvað sé. Og hefúr svo verið allt
ffá því að Karl gamli Marx sjálfúr
var dasaður orðinn á rausinu i
lærisveinum sínum og sagði sem
frægt er: Ekki er ég marxisti, svo
mikið er víst.
Hver er ekki
hvaö?
Hin opinbera hugmyndafræði
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna
hét „marxismi-lenínismi“ (um
tíma var meira að segja reynt að
koma Stalín fyrir í þessari nafh-
gift)-
Það er reyndar ekki að ófyrir-
synju að nafni Leníns var við
bætt, því fyrirbærið er mjög sov-
éskt að eðli og uppruna. Sumir
sem láta sér annt um minningu
Marx og Engels vilja helst leggja
sem þyngsta áherslu á að sovéska
hugmyndafræðin sé komin óra-
langt ffá Marxi og þeim, jafnvel
að hún komi þeim ekkert við. Það
er mikið til í þeirri skoðun. Engu
að síður byggir „marx-lenínism-
inn“ að verulegu leyti á sögu-
skoðun Marx og Engels og hug-
myndum þeirra um þróunarstig
samfélagsins og hlutverk stétt-
anna. En þó byggir hann í veiga-
miklum atriðum mun meira á
sovéskum eða rússneskum veru-
leika og þá hugmyndum Leníns
og eftirmanna hans um ríki og
byltingu og þá hið sérstaka hlut-
verk byltingarflokksins.
Ævintýriö um
áætlunina miklu
Sovéski marx-lenínisminn
einkenndist svo í praxís einkum
af tvennu. Annarsvegar af altæk-
um áætlanabúskap, hinsvegar af
valdeinokun Kommúnistaflokks-
ins. Hlutverk hugmyndaffæðinn-
ar var ekki síst að réttlæta þetta
tvennt.
Altækur áætlanabúskapur
þýðir að markaðurinn er tekinn úr
sambandi og reynt með strangri
miðstýringu að kveða á um magn
og tegundir þeirrar vöru (og þjón-
ustu) sem framleidd væri, sömu-
leiðis um verðlag og dreifingu.
Þessi áætlanabúskapur skilaði
talsverðum árangri meðan um
það var að ræða að leysa tiltölu-
lega einfold verkefni (framleiða
til dæmis 100 miljón pör af gúm-
ískóm eða reisa nokkur stór raf-
orkuver). En þegar fram í sækir
varð þessi „tilskipanahagstjóm"
fjötur um fót öllu ffumkvæði í
framleiðslu, bæði að því er varðar
nýmæli og vörugæði. Auk þess
sem ekki var innbygt í þessa hag-
stjóm neitt það sem tryggði að
hagkerfið brygðist sæmilega
fljótt við breytingum á þörfúm og
eftirspum fólks.
Fagra nýja veröld
Rætur hugmynda um altækan
áætlanabúskap liggja alllangt aft-
ur í tíma. Þær em náskyldar „út-
ópíum“, staðleysubókmenntum,
sem lýsa því hvemig fyrirmynd-
arriki almennrar velsældar gætu
litið út. Hjá ffægum höfúndum
slíkra verka, Thomasi More og
Campanella, sem báðir vom uppi
á sextándu öld, er einmitt reynt að
skipuleggja líf manna út í æsar og
er fyrirmyndin einna helst klaust-
urlíf þeirra alda. Takmarkið er að
skapa jöfnuð og útiýma bílífi og
sóun, en sú sæla er reyndar keypt
þvi verði að þrengt er rammlega
að frelsi einstaklingsins (ástamál-
in em t.d. skipulögð eins og um
hagnýta hrossarækt væri að ræða)
- og hin smásmuglega skipulagn-
ing þýðir í raun harðstjóm yfir
neyslu manna og þörfum.
Marx gamli taldi sig hafa
kveðið hinar útópísku ffeistingar
meðal róttækra manna 1 kútinn,
en þær vom alltaf nokkuð sterkar
í Rússlandi, og má þar visa til pól-
itískrar skáldsögu eftir Nikolaj
Tsjemyshevskíj „Hvað ber að
gera?“ sem út kom skömmu eftir
1860 og hafði gífúrleg áhrif á
rússneska byltingarsinna. Og þá á
það, hve reiðubúinn hinn bolsé-
víski armurþeirra var jafnan til að
fóma einstaklingi fyrir „heild-
ina“, ríkið, framtíðina og hvað-
eina sem stórt heiti hefúr. (Þetta
hugarfar sést m.a. í fáránlegum
ummælum sumra bolsevíka sem
Stalín bar þungum sökum sak-
lausa: Ég skal taka þetta á mig,
sögðu þeir kannski, ef það kemur
Flokknum að haldi.)
Spillir út frá sér
Nema hvað: hin sovéska
reynsla hefúr komið óorði á áætl-
anabúskap sem er miður: Vitlegur
áætlanabúskapur er mikil nauð-
syn á okkar tíð, einkum að því er
varðar meðferð á takmörkuðum
náttúrugæðum, fyrir nú utan það
sem sjálfsagt er, að fyrirtæki reyni
að smíða sér áætlanir til að forð-
ast lífsháska í óvæntum uppá-
komum á markaði. Og semsagt:
þessu er nú hafnað í flokki Gor-
batsjovs og þess í stað faðmað
fagnaðarerindi markaðarins af
þeirri ákefð sem einkennir Rússa:
þeir eru mikið gefnir fyrir að
fagna Réttri og Sannri formúlu,
eins og nánar verður vikið að hér
á eftir.
Flokksræöi og
vísindatrú
Hin meginstoðin í opinberum
„marx-lenínisma“ Sovétríkjanna
var svo flokksræðið (sem var
samtvinnað tilskipanahagstjóm-
inni með innvirðulegum hætti).
Flokksræðið er rússnesk uppfinn-
ing og verður ekki skrifað á reikn-
ing Marx, hugmyndir hans um
„forræði verkalýðstéttarinnar“ í
nýrri þjóðfélagsgerð eru allt ann-
ars eðlis. Flokksræðið sovéska á
rætur sínar að rekja m.a. til þeirr-
ar hjátrúar á mátt vísindanna sem
hófst í Rússlandi á fyrri öld með
dvínandi áhrifum kirkjunnar.
Með öðmm orðum: kenningin um
forystuhlutverk Flokksins hvíldi
á þeirri forsendu, að eiginlega
væri pólitík sem samspil mismun-
andi flokka aðeins nauðsynleg á
vissu skeiði sögunnar (nánar til-
tekið á á hinu borgaralega skeiði,
mitt á milli lénsveldis og sósíal-
isma). Þegar þessu tímabili væri
lokið með „öreigabyltingu", þá
tæki við nýtt skeið undir forystu
Flokksins sem hefði náð tökum á
hinum „réttu“ vísindum um þjóð-
félagið. Þessi undarlegi hristingur
úr vísindahjátrú og pólitik var
sérstaklega skaðlegur vegna þess,
að ef menn gefa sér að Kommún-
istaflokkurinn hafi „vísindalega“
rétt fyrir sér;í stómm dráttum, þá
leiðir af þvi áð auðvelt er að lýsa
þá fifl eða glæpamenn sem dirfast
að andæfa honum. (Menn fæm
ekki að búa' til hreyfingu gegn
margföldunartöflunni!)
Staöfesting
á orönum hlut
Þetta flokksræði er líka úr
sögunni. Þegar Gorbatsjov hóf
sína perestrojku fyrir einum sex
ámm, þá var augljóst að hann ætl-
aði að reyna að halda í það sem
kallað hefúr verið „forystuhlut-
Árni
Bergmann
verk flokksins" og var reyndar
bundið í stjómarskrá í Sovétríkj-
unum. Hann gerði ekki ráð fyrir
fjölflokkakerfi, Hann ætlaði að-
eins að breyta þessu forystuhlut-
verki á þann veg, að mismunandi
skoðanir fengju að njóta sín innan
flokksins. (Vildi m.ö.o. að
Kommúnistaflokkurinn væri
„eðlilegur vettvangur málamiðl-
ana í þjóðfélaginu" eins og Sjálf-
stæðisflokkurinn vill helst vera
hér heima.) En 1 þessari viðleitni
var þversögn fólgin. Það var, eins
og bent var á oftar en ekki 1 þessu
blaði hér þegar glasnost byrjaði,
mikil þversögn í því að gera ráð
fyrir því að málfrelsi rikti 1 Sovét-
ríkjunum, en að það málfrelsi yrði
ekki notað til að koma á félaga-
frelsi (m.ö.o. stofna fleiri flokka).
Þetta fór líka þannig, að upp hafa
risið allskonar pólitískar hreyf-
ingar, bæði á þjóðemisgrundvelli
og á öðmm forsendum. Þegar nú
sovéski „marx-lenínisminn“, sem
er sumpart feluorð yfir einokun
eins flokks á valdi, er afnuminn
þá er verið að staðfesta það sem
þegar var orðið í reynd.
Voru þeir
kommar?
Eitt er rétt að hafa í huga þeg-
ar menn skoða það hvemig fyrr-
um meðlimir Kommúnistaflokks-
ins sovéska dreifast á hina og
þessa nýja flokka. Menn spyrja:
Em þessir menn hættir að vera
kommúnistar? Spumingin geigar
dálítið hjá marki. Þessi tvístmn
liðsins gerist ekki síst vegna þess,
að í flokki sem fer með valdsein-
okun, þar er öll venjuleg pólitík
úr sögunni. Flokkurinn dregur
blátt áfram til sín þá sem ætla sér
áfram í þjóðfélaginu, á hvaða
sviði sem það er. Vegna þess að
hann hefur síðasta orðið í öllum
samtökum og stofnunum rikisins
(samkvæmt stjómarskrá!).
Þegar svo valdseinokunar-
kerfið hrynur, þá kemur náttúr-
lega í ljós, að þeir sem i flokknum
vom höfðu í rauninni mjög mis-
munandi skoðanir á stærri og
smærri málum. Eins þótt þeir
gyldu hinni opinbem hugmynda-
fræði sína varaþjónustu.
Tveir fastir
þættir
Hvað verður nú hin nýja hug-
myndaffæði flokks Gorbatsjovs
látin heita? Ekki gott að vita. Hún
verður einhverskonar tilbrigði við
sósíaldemókratí, og þeir sem em
flínkir við að teygja söguna á
ýmsa lund geta svosem vel „sann-
að“ það eins og annað, að þar með
sé horfið aftur til hefðarinnar
(flokkur Leníns hét reyndar upp-
haflega Rússneski sósíal-
demókratíski verkamannaflokk-
urinn).
Það hefúr átt sér stað mikil
umræða í Sovétrikjunum að und-
anfomu um það hvað sé eiginlega
eftir af hugmyndafiæði hinnar
rússnesku byltingar, og þvi fer
náttúrlega víðs fjarri að nokkur
niðurstaða sé um það mál fengin.
Sem dæmi um vangaveltur
manna skal að lokum vitnað lítil-
lega í greinaflokk eftir G. Shak-
hnazarov sem birtist í tímaritinu
Kommúnist fyrir nokkm. Þar seg-
ir sem svo:
„Hugtökin sósialismi og kap-
ítalismi em einungis nothæf í
sambandi við eignarform og
skiptingu gæða. Þættir úr báðum
hafa verið til staðar í svotil öllum
þjóðfélagsgerðum sem þekkt
em... Sósíalismi eða sósíalísk
meginregla þýðir ekki annað en
að heildin hefúr forgang fram yfir
það einstaklingsbundna eða að
höfuðáherslan er lögð á jöfnuð.
Kapítalismi eða kapítalísk megin-
regla þýðir að hið einstaklings-
bundna ríkir yfir því félagslega,
áherslan er lögð á frelsi. Samfé-
lagið þarf svo á hvomtveggja að
halda í skynsamlegu hlutfalli,
sem getur ekki verið það sama
fyrir fomöld, miðaldir og okkar
tíma.“
Það skal tekið fram að grein-
arflokkurinn heitir „í leit að
týndri hugmynd".
HELGARPISTILL
Föstudagur 2. ágúst 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 9