Þjóðviljinn - 02.08.1991, Blaðsíða 21

Er lífríki Mývatns hruniö?
í síðasta helgarblaði birtist
lyrri hiuti skýrslu Starra í Carði
um lífríki Mývatns. Hér á eftir
kemur síðari hluti skýrslunnar:
„I upphafi þessarar samanteklar
minnar fór ég nokkrum orðum um
þýðingu Mývatns sem matarkistu
og forðabúrs fyrir íbúa sveitarinnar
og nærliggjandi byggðarlaga fyrr á
tíð. Var þar á engan hátt of djúpt í
árinni tekið, en það sama má einn-
ig segja um síðari tíma, eða þessa
öld sem við nú lifúm á. Engu síður
en fyrr voru hlunnindi af Mývatni
meiri þáttur í afkomu þeirra sem
bjuggu á þeim býlum er lönd áttu að
vatninu, en aðrir landkostir. Eitt
sinn þegar ég var smástrákur man
ég eftir stórri lest kiyfjahesta sem
fóru um Garðshlað, en þjóðgatan lá
fyrir bæjardyrum. Spurt mun ég
hafa hvað hér væri á ferðinni, og var
svarað því að hér hefðu Fnjósk-
dælir verið á ferð að sækja sil-
ung í Geiteyjarströnd. Faðir
minn sagði mér að svo mætti
heita að aldrei hefði verið gesta-
laus nótt í Garði frá því í októ-
ber og allt til jóla, eða yfir rið-
silungstímann. Svo fast var sótt
eftir hverri bröndu sem veiddist,
og þurfti helst brögðum að beita
til að halda í eigin vetrarforða.
Staðfest get ég að hér var rétt frá
skýrt, því svona gekk þetta ffam
á mín fúllorðinsár. Fram skal
tekið að lítið kom í aðra hönd
fyrir veiðibóndann, enda smátt
um peninga í þann tíma, mikið
fór án nokkurrar greiðslu, enda
margir frændur og vinir í ná-
grannabyggðum. Svo geristþað
1926 eða 1927 (hef ekki óyggj-
andi heimildir um hvort ártalið
er réttara) að markaður fyrir
Mývatnssilung opnast til út-
landa, nánar tiltekið til Frakk-
lands. Mun þar hafa verið að
verki Ingvar Guðjónsson sildar-
spekúlant. Þá komst silungurinn
fyrst í verulegt verð, mælt í pen-
ingum. Silungurinn var flattur
og saltaður í tunnur sem kaup-
andinn lagði til, ásamt salt-
skammti, og skyldu vera 110 kg í
tunnunni. 1931 fengu menn kr
55,00 fyrir tunnuna, eða 50 aura fyr-
ir kilóið. Þessi markaður hélst allt
fram til síðari heimsstyijaldar í ein-
hverjum mæli, en er á leið 4. áratug-
inn vom menn og famir að selja sil-
unginn reyktan, innanlands, en nú,
árið 1991, er silungurinn seldur
fyrst og ffemst þannig verkaður, og
hefur svo verið hin síðari ár eða ára-
tugi-,
Aður en lengra er haldið þykir
mér rétt að fara nokkmm orðum um
veiðiaðferðir og veiðarfæri í Mý-
vatni fyrr og nú. Stefán Stefánsson
lýsir þessu mjög ýtarlega í bréfinu
til Bjama Sæmundssonar sem hér
hefúr mjög verið vitnað til. Er
skemmst ffá að segja að sú lýsing
sem hann gefur á einnig við ffam til
miðrar þessarar aldar. Þrenns konar
veiðarfæri vom notuð, eða lagnet
allt árið, dorgveiði upp um ís yfir
vetrartímann, og svo fyrirdráttar-
veiði. Minnst mun effirtekjan hafa
verið af lagnetaveiðinni alla jafna,
sem stafaði af því að þau lagnet sem
menn höfðu ráð á vom mjög óveið-
in, en á því varð gagnger breyting
um miðjan sjötta tug þessarar aldar,
eins og síðar mun verða að vikið.
Annars mun lagnetaveiði oft hafa
verið mjög notadijúg. A dorg var
ofl uppgripaafli eins og ffam hefúr
komið, og er svo að sjá að á dögum
Stefáns hafi dorgarafli sum ár skil-
að fúllum helmingi ársafla. Stór-
tækasta veiðiaðferðin var fyrirdrátt-
urinn, en þau hlunnindi fylgdu flest
öllum veiðijörðum við vamið í mis-
miklum mæli. Með þeim hætti var
oft um uppgripaafla að ræða, eins
og ffam heftir komið í þessu ágripi
mínu. En svo verður hér gjörbreyt-
ing á í kringum 1960. Þá gjörbreyt-
ast lagnetin. í stað hinna heimaunnu
neta fór að flytjast allt sem til neta-
gerðar þurfli úr gerviefhi sem
þyngdist ekki þó netin lægju í vatn-
inu um lengri tima, auk þess svo
næm að hver branda festist í þeim
þótt þær væru á lítilli ferð. Aður
voru net lögð að kveldi og tekin upp
að morgni og þurrkuð >dir daginn,
nú var hægt að fara með netunum
og taka úr þeim aflann og láta þau
svo liggja ef veðurútlit leyfði. Fyrst
komu hér á markað bugtir (sér mý-
vetnskt heiti á netslöngu?) úr nælon,
ég hygg 1954 eða svo, ogþótti mik-
il breyting til batnaðar. Nokkru síð-
ar komu svo gimisnetin sem tóku
nælonnetunum langt ffam. En fleira
kom til. Um þetta bil komu utan-
borðsmótorar á hveija fleytu, svo þá
opnaðist Mývatn allt sem óslitin
veiðistöð fyrir lagnet, sem var gjör-
breyting á nýtingu þess. Síðan
komu jeppabílar og síðar einnig vél-
sleðar, en af því leiddi margfalda
sókn með lagnetum undir ís. Þar til
má einnig nefha þægilegt áhald sem
nefhist kafari, en honum var skotið
milli endavaka undir ísnum þegar
net vom „vökuð undir“ eins og það
hét. Það gat verið erfítt að gera vak-
ir niður um 70-80 cm íshellu, en
kafarinn sparaði þá vinnu að vem-
legu leyti.
Með þessari tækni allri er það
skoðun mín, að hægt væri að gjöm-
ýta eða ofnýta silungsstofninn í
vatninu, ef hér væri ekki höfð stjóm
á, sem nú er vissulega viðhöfð.
Enda er nú svo komið, og hefúr ver-
ið svo undangengin 30 ár, eða þar
um bil, að veiði í Mývatni er nær
eingöngu stunduð með þessum
hætti. Dráttarveiði er með öllu af-
lögð, en dorgveiði er enn við lýði ef
gefur, en þó meir til gamans. Nú er
hér gildandi arðskrá hjá Veiðifélag-
inu, og fær hver veiðiréttarhafi sinn
kvóta, misjafnan þó, og fær hver
ákveðinn netafjölda í samræmi við
arðskrá. En fleira kemur til að þess-
ar áður diýgstu veiðiaðferðir hafa
aflagst. Til þess að dráttarveiði væri
arðbær þurfti að koma til mikið sil-
ungsmagn í vatninu, sé það lítið
þarf ekki að reikna með því að sil-
ungur þjappaði sér svo saman á fyr-
irdráttarsvæðin, að nokkra veiði
gæfi. Eins mátti segjaum dorgveið-
ina. Þar af leiðir, að þessi 20 síðustu
hörmungarár hefði enginn afli orð-
ið á fyrirdrætti þó reynt hefói verið,
og dorgveiði lítil, sum árin nær eng-
in. Það hygg ég alla kunnuga vera
sammála um. Eg vil skjóta því hér
inn, að nú árið 1990 veiddust úr
vatninu rúm 12.000, en aðeins 3000
árið áður. Eg er sannfærður um að
ef hin gamla veiðitækni hefói verið
við lýði hefói veiði orðið álíka og
árið áður. Þetta sýnir að þessi breyt-
ing á veiðitækni getur ruglað sam-
anburð aftur í tímann.
Eins og fram hefúr komið í
þessari samantekt minni, þá verða
þáttaskil í lífriki Mývatns 1970. Þá
verður hrun f lifrikinu, það fyrsta
sinnar tegundar sem sögur fara af.
Þetta er samdóma álit þeirra líffræð-
inga er hér hafa stundað rannsókn-
ir undangengna tvo áratugi, svo og
fiskifræðings Veiðimálastofnunar,
Guðna Guðbergssonar, og kemur
heim við reynslu okkar veiöibænda.
Þegar þefta hrun verður var góð
veiði í vatninu, en það vakti fúrðu
hversu horaður silungurinn var, og
þá læðist í fyrsta sinn sá grunur að
mönnum að silungur í Mývatni hafi
ekki nóg að éta. Fljótlega réttir líf-
rikið við að mestu, en hrynur svo á
nýjan leik 1974 og 1975. Batamerki
komu í ljós 1977 og afli að glæðast,
þó undir meðallagi og hélst svo
fram til 1983. Þá verður algert hrun
og átuleysi, það þriðja í röðinni,
enda bera aflatölur áranna 1982,
1983 og 1984 þess glöggt vitni. Enn
verður viðrétting sem fer að gæta
1985, og 1986 fer veiði yfir meðal-
tal áranna frá 1900-1970, eða í tæp
46.000. 1987 fer svo enn að síga á
ógæfúhliðina, og 1988 verður svo
dýpsta og aivariegasta hrun þessara
ára. Það er fyrst 1990 sem merkja
má nokkra viðréttingu, lífleg ganga
af toppflugu (stærstu tegund af fjöl-
mörgum mýtegundum við Mývatn)
svo og dálítið af komátu, svo leif-
amar af silungsstofninum sem lifói
af hörmungamar fitnaði og fór að
veiðast. 1988 yfirgáfu endur hreið-
ur sín á miðjum varptíma, voru
sjálfar að falla úr hor. Ungar er
skriðu úr eggjum drápust nær allir
samtímis og þeir komu fram á vatn-
ið vegna þess að lífsnauðsynleg
fæða var engin. Hér er þó aðeins
hálfsögð sagan, því næsta sumar,
1989, vegnaði varpi engu betur, ef
ekki ver. Dr. Ami Einarsson, sem
fylgist mjög náið með viðkomu
andíúgla á Mývatni og Laxá, taldi
að það sumar hefóu komist upp 2
húsandarungar, annar á Mývatni,
hinn á Laxá, því auðvitað fór Laxá
sömu leiðina. Þá flúði húsöndin, sú
sem ekki hreinlega drapst, til nær-
liggjandi vatna, og jafnvel út á sjó,
og vita menn engin dæmi til slíks.
Þá staðfestir Guðni Guðbergsson
það, en hann fylgist með nýliðun í
silungsstofninum, að síðla sumars
1988 hafi nær allur 2ja og 3ja ára
silungur, sem hann áleit vera í tölu-
verðu magni fyrri hluta sumarsins,
drepist. Dánarorsök: Fæðuskortur.
Þetta er nú endanlega staðfest, því
þessara árganga hefúr ekki orðið
vart í veiði, hvorki 1989 eða 1990.
Leiða má líkur að því, að slíkt hafi
aldrei fyrr gerst í Mývatni svo lengi
sem sagnir herma. Slíkt hefói
geymst i minni og skráðum heim-
ildum, enda þýtt hungursneyð fyrr-
um, eða allt fram é þessa öld. 1989
hrapar svo ársaflinn niður í 3000 sil-
unga, eða langt niður fyrir það sem
gerst hefúr á öldinni. Nú, 1991, tel-
ur Guðni Guðbergsson að hann hafi
fúndið þess merki að ungsilungur
gæti komið inn í veiðina á komandi
sumri, ef allt yrði með felldu um átu
í vor. Eftir reynslu undangenginna
ára hljóta menn að setja spumingar-
merki við það hvort svo muni verða.
Líffiki Laxár byggist nær því al-
farið á líffænu reki úr Mývatni. Það
fór ekki hjá því að þær sveiflur eða
hmn í lífríki Mývatns, sem áður er
getið, kæmu fram í Laxá, þótt ekki
færu nákvæmlega saman í tíma.
Mývargsplágan í Mývatnssveit er
víðffæg, enda varglirfan undir-
stöðufæða fúgla og fiska í ánni og á.
Laxárurriðinn er af veiðimönnum
effirsóttur og vart talinn eiga sinn
líka á norðlægum slóðum. Efsti
hluti Laxár er, eða var að minnsta
kosti, mjög mikilsvert svæði fyrir
margar andategundir, einkum þó
húsönd og straumönd.
Alvarlegt hrun varð í bitmýs-
stofninum í Laxá sumarið 1978, og
náði hann sér ekki upp fyrr en 1984,
og síðan urðu minni háttar sveiflur.
Sumarið 1989 varð meiri háttar
hrun, sem meðal annars birtist í því
að aðeins einn húsandarungi komst
upp á ánni eða við hana, en helm-
ingur húsandarstofnsins hvarf af
svæðinu. Astand bitmýsins virtist
sýnu verra sumarið 1990. Þá var
mývargsleysi algjört. Engar sagnir
eru til um það að mývargur hafi
brugðist við Laxá fyrr en nú á þess-
um síðustu árum.
Eins og fram hefur koinið á
þessum blöðum, brutu menn löng-
um heilann um hvað valdið gæti
þeim sveiflum í afla sem ætíð hefúr
verið í Mývatni. Enn frekar en áður
er ástæða nú til að staldra við og
leita svara í því máli. Eflir reynslu
síðustu 20 ára hljóta menn að átta
sig á því, að nú verður að leita svara
út ffá nýjum forsendum, nú standa
menn ffammi fyrir hruni í lífríkinu
með stuttu millibili, í staðinn fyrir
minni afla sum árin, og svo mjög
góðra aflaára þess á milli. Á þvi er
mikill skilsmunur. Þetta sýna glögg-
lega veiðiskýrslur allt ffá aldamót-
um og til þessa dags, en þær fylgja
með þessari ritgerð minni og eru
fengnar l eint ffá Veiðimálastofnun
í þeim búningi sem þær birtast hér.
Ekki er að efa að þær sveiflur sem
urðu mönnum hér fyrr á tið ráðgáta,
hafi átt sínar náttúrlegu skýringar.
Þær eru ekki auðskildar, enda er það
svo að eftir 20 ára rannsóknir lif-
ffæðinga á líffíki Mývatns hafa þeir
ekki enn ráðið allar þær gátur sem
hið margslungna og fágæta fyrir-
brigði hefúr að geyma.
Nú á hinum síðustu
imum hefúr heimurinn
rekið sig á það, að með nú-
tíma tækni og iðnvæðingu
hafa menn með botnlausri
ffekju sinni og gróðafikn
gengið svo nærri náttúr-
unni, hinni einu og sönnu
auðlegð, að til auðnar
horfir ef svo heldur ffam.
Því er það mjög eðlilegt að
menn leiti skýringa á þeim
umskiptum sem við blasa
í Mývatni, út ffá þessari
forsendu að menn eigi hér
sök á, hafi nú beitt þeirri
ffekju gagnvart náttúrunni
sem fyrr er vikið að. En
hvemig höfúm við farið að
því? Hvað hefúr breyst í
samskiptum okkar við
þennan hluta náttúrunnar?
Jú, fyrir 23 árum hófú
menn nýja nýtingu á auð-
æfúm þeim sem Mývatns-
botn býr yfir, eftir að hafa
um aldir látið sér nægja
matbjörgina sem hann
Iagði okkur í hendur. Þá
varbyggð efnaverksmiðja
upp við Námafjall og tek-
ið að dæla þangað upp eft-
ir botni Mývatns allt niour ao und-
irstöðum hans, hrauninu, ekki ein-
ungis liffikinu ofan af heldur setlög-
um eins og til næst. Nú er svo kom-
ið að mikill hluti af botni Ytri-Flóa
er kominn þar upp eftir og búið að
vinna hann og setja í poka og selja
til útlanda. Hér er myndarlega að
verki staðið, og verður tæplega séð
að með grófara hætti sé hægt að ráð-
ast inn í það margslungna líffíki
sem staðið hefúr undir þeim náttúr-
lega blóma og auðlegð sem talin er
mjög fágæt á heimsvísu.
En við erum að gera fleira í
svipuðum dúr. Þeim hefur fjölgað
um meira en helming sem nú hafa
fasta búsetu á bökkum Mývatns. Að
auki flæðir hér yfir hin síðari ár yf-
ir sumartímann ógnar fjöldi ferða-
langa sem hafa hér styttri eða lengri
viðdvöl, kannski 100.000 eða meir
og fer fjölgandi ár ffá ári. Nú á tím-
um er margs konar úrgangur ffá
mannabyggð á þann veg, t.d. alls
konar hreinlætisvörur o.fl. kemísk
efni, sem em óholl náttúmnnar ríki.
Fyrir úrgang alls þessa mannfjölda
er Mývatn nú notað sem allsheijar
skólpþró. Til þessa alls, hvort held-
ur var verksmiðjurekstur eða marg-
földun búsetu bæði heimilisfastra
sem fefóalanga, var stofnað án
minnstu rannsókna á því hvað af
þessu kynni að leiða.
Þarf nú nokkum að undra þó
menn álykti sem svo, að þama sé
skýringanna að leita á þeim miklu
umskiptum í lífríki Mývatns og
Laxár ffá því 1970? Eigum við að
halda áffam á þessari braut? Taka þá
áhættu að innan skamms tíma verði
búið að breyta þeim mikla náttúr-
lega blóma, sem hér var löngum, í
eyðimörk.
Ég segi NEI!
Einar Valur
Ingimundarson
AF ADSKILJANLEGUM NÁTTÚRUM
Föstudagur 2. ágúst 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SlÐA 21