Dagblaðið Vísir - DV - 31.01.1997, Blaðsíða 11

FÖSTUDAGUR 31. JANÚAR 1997
jmenningu
K K
Umsjón
SiljaAðalsteinsdótdr
Um fyrstu skáldsöguna
Ritiö Tveggja heima sýn eftir Mar-
íu Önnu Þorsteinsdóttur fjallar um
Sögu Ólafs Þórhallasonar eftir Eirík
Laxdal, sem hefur veriö kölluð fyrsta
íslenska skáldsagan. Eiríkur skrifaði
söguna í lok 18. aldar og eiginhandar-
rit hans er varðveitt, en hún var ekki
prentuð fyrr en María Anna og Þor-
steinn Antonsson gáfu hana út fyrir
tíu árum. María Anna hélt svo áfram
að rannsaka hana og nýja bókin er
árangur af því starfí.
Eiríkur Laxdal var fæddur 1743 og
útskrifaðist frá Hólaskóla með láði.
„En fljótlega lenti hann upp á kant
við yfirvöld í fyrsta en ekki síðasta
sinn,“ segir María Anna. „Hann var
skipaður djákni á Reynistað og þar
eignaðist hann bam með Elínu, dótt-
ur Halldórs, fyrrverandi Hólabisk-
ups, og missti bæði embættið og
stúikima. Það var honum mikil raun.
Reyndar finnst manni við lestur Ól-
afs sögu að hún sé uppgjör við lífs-
hlaup höfundcir síns, ekki sist þessa
útlegð ástarinnar. Til dæmis notar
hann aftur og aftur í bókinni þjóðsög-
ur af elskendum sem fá ekki að eig-
ast.
Eiríkur fór til Kaupmannahafnar
1769 og innritaðist i nám hjá eðlis-
fræðingnum Kvartzenstein. Magnús
Stephensen sótti líka fyrirlestra hjá
honum. Heimildir eru um að Eiríkur
hafi verið í Sektu, félagi íslendinga í
Höfn, sem þá var mikið þjóðræknisfé-
lag undir forystu Eggerts Ólafssonar
og þeirra Svefheyjabræðra. En Eirík-
ur var rekinn úr félaginu, hefur lík-
lega ekki þolað reglufestuna. Svo var
hann rekinn af Garði og missti Garðsstyrk, virð-
ist hafa rifist við Garðprófast út af kyndingu! Og
þar með var námi hans lokið.
Um þetta eru öraggar heimildir, en auk þess
eru alls konar sögusagnir um að hann
hafi ráðið sig á herskip konungs og
bjargað prinsessu, en ég fann hann
ekki í skjölum hersins. Víst er að
hann kom aftur til íslands og hjó
víða, kvæntist á sextugsaldri en dó
sem flækingur árið 1816.“
Nútímalegur höfundur
Eiríkur virðist hafa byrjað á fyrstu sög-
unni sinni, Ólands sögu, í Danmörku. Hún er
byggð á ævintýrum. Sú saga hefur aldrei verið
gefin út og er næsta rannsóknarverkefni Maríu
Önnu. Síöan kemur höfuðritið:
trúar upplýsingar í sögunni, alls hins
nýja í tækni og vísindum. Það kemur
skemmtilega á skjön við tíðarandann
því upplýsingarmenn viðurkenndu
alls ekki að álfar væra til!
Aðallega athuga ég hvernig Eiríkur
vinnur úr þjóðsögum, ber saman upp-
runalegu þjóðsögurnar og úrvinnslu
hans. Hann notar þekktar þjóðsögur en
kunnuglegar týpur í þjóðsögunum eru
lifandi persónur í sögunni hans.
Prestskonan sem heldur ffamhjá
manni sínrnn í sögunni af marbendli er
til dæmis sterk og skemmtileg persóna
hjá Eiríki.
Marbendill er reyndar hafmeyja í
sögu Eiriks og messar yfir Ólafi Þór-
hallasyni og félögum hans um mennt-
un sæbúa, segir þeim meðal annars að
jafiit konm- sem karlar séu sett til
mennta. Til hvers þurfa konur að læra,
spyrja þeir félagar, ekki þurfa þær að
gegna embættum? Jú, segir hafmeyjan,
þær gegna embættum til jaftis við
karla hjá okkur. Og í álfheimum gegna
konur æðstu embættum.
Eitt var svo skemmtilegt að mér
datt í hug að senda það inn á DV sem
fréttaskot. í fyrra kom klausa í Mogg-
anum um að samkvæmt nýjustu
rannsóknum erfðist greind frá móð-
ur. Þetta stendur berum orðum í
Ólafs sögu. Ólafur furöar sig á hvað
dóttir hans og álfkonunnar er skýr
stúlka en er þá sagt að það sé engin
furða, því skynsemin sé komin frá
móðurinni. Þess vegna eigi karlmenn
að velja sér konur eftir greind, en
konur menn eftir útliti!
Ólafs saga er um margt mjög nú-
tímaleg. Hún er saga um mann sem þarf að kljást
við komplexa sem þjaka okkur enn og það er tek-
ið á þeim á nútímalegan hátt. Ólafur þarf að
þroskast, yfirvinna andlegar hindranir sem í sög-
unni era kölluð álög. Og höfundur útskýrir að
álög séu ekkert yfimáttúrulegt heldur persónu-
legir gallcU- sem maður þarf að sigrast á.
Þó að ég sé búin að vera að vinna i þessu verki
í tíu ár þá finnst mér það alltaf jafn skemmtilegt,
vegna þess að efniviðurinn er alveg ótrúlega for-
vitnilegur og furðulegur og endalaust hægt að
hafa yndi af bókinni og hugmyndum höfundar."
- En á maður þá ekki frekar að lesa skáldsög-
una sjálfa en rannsóknina þína?
„Ja, sagan er kannski á nokkuð erfiðu máli.
Best væri að lesa bókina mína fyrst og skáldsög-
una á eftir!“
Tveggja heima sýn er gefin út af Bókmennta-
fræðistofnun.
María Anna Þorsteinsdóttir bókmenntafræöingur. DV-mynd GVA
„Ólafs saga Þórhallasonar er efhismikil bók og
vísar í marga heirna," segir María Anna, „en að-
allega er hún byggð á álfasögum. Það sem kemur
mest á óvart í henni er hvemig Eiríkur blandar
saman vísindahyggju og þjóðtrú. Upplýsingar-
menn vildu útiloka allt sem við getum ekki
mælt og vegið, en Eiríkur skildi að það er
fleira milli himins og jarðar en hægt er að
mæla og telja.
í rannsókninni skoða ég hvemig hug-
myndir upplýsingarstefnunnar koma
fram í Ólafs sögu, til dæmis viðhorf til
náttúravísinda, laga og réttar, uppeld-
is og menntunar; allt era þetta þættir
sem vora í brennidepli á 18. öld. Það er
gaman að skoða hvemig Eiríkur lýsir álfum á
vísindcdegan hátt og skýrir háttu þeirra, til dæm-
is hvers vegna álfkonur sækjast eftir að eignast
böm með mennskum mönnum. Álfamir era full-
Að sigra framandleikann
>
Sólrúnu finnst ólíkt að
syngja á óperasviði og ljóðatón-
leikum. „Á óperasviði er venju-
lega langt til áhorfenda, söngv-
arinn er að túlka aðra persónu
og hefur stuðning af leiktjöld-
um, búningum, öðrum flytjend-
um og hljómsveit. Á ljóðatón-
leikum er söngvarinn einn með
píanóleikaranum, nálægðin við
áheyrendur er áleitin og per-
sónuleg og þar leynir enginn
söngvari því sem miður fer.
Ljóðasöngurinn reynir á allt
aðra þætti í persónuleika
söngvarans en óperasöngur, og
mér finnst miklu máli skipta að
valda hvoru tveggja."
Aheyrendur á fjórðu tónleik-
mn Sinfóníuhljómsveitar ís-
lands í gulri áskriftarröð biðu
öragglega með nokkurri eftir-
væntingu eftir nýjum íslensk-
um píanókonsert sem á dag-
skránni var í gærkvöldi. En
fyrst þurfti að hlýða á sjald-
heyrða svitu eftir Sibelíus.
Menn þraukuðu kurteislega í
gegnum hina mörgu stuttu
kafla, sem slitnir vora enn frek-
ar í sundur með óþarflega löng-
um stoppum. Svítan er unnin
upp úr tónlist sem Sibelíus
samdi fyrir sýningu Konung-
lega leikhússins i Kaupmanna-
höfn á leikriti Shakespeares,
Ofviðrið, og sem sjálfstætt
hljómsveitarverk stendur hún
á brauðfótum. Hvort Sinfóníu-
hljómsveit íslands tekst að
blása lífi í þessa búta í upptök-
um sínum fyrir Naxos verður
bara að koma í ljós.
í kjölfar lítt grípandi Ofviðr-
is lék Snorri Sigfús Birgisson,
líkt og gömlu meistaramir
gerðu hér áður, einleik í eigin
píanókonsert. Verkið frumflutti hann fyrir stuttu
með Sinfóníuhljómsveit Norðurlands. Konsertinn
er saminn að beiðni hennar og er það fjöður í
hatt sveitarinnar að hafa stuðlað að tilurð verks-
ins.
Verkið er í þremur skýrt afmörkuðum köflum
þó leikið sé samfellt. I upphafi er eins og leikið
með hlutverkin, píanóið lífgar við hina miklu
sveit sem styður við og svarar áreitum. En svo
snúast hlutimir við og píanóið er krafið svara úr
óvæntri en skemmtilegri og vel hljómandi átt þar
sem mariihban ræður ríkjum. Þessi öfl, einleiks-
hljóðfærið og hljómsveitin, fara þó ekki í hið
klassíska reiptog um athyglina, nema þegar það á
Snorri Sigfús Birgisson tónskáld: Sigraði framandleikann.
Tónlist
Sigfríður Björnsdóttir
sérstaklega við, heldur byggja saman og samhliða
upp tónbálka. Og það er einmitt uppbyggingin,
ffamvindan, sem er svo sérstaklega vel heppnuð
í þessu verki. Venjulega era það væntingar hlu-
standans sem varpa ljósi á framvindu verka, en
þær skapast aðeins ef tónmálið sem efniviðurinn
er unninn í er mönnum þekkt-
ur. Tónmál Snorra er framandi
þó það sé ekki endilega sérstak-
lega nýstárlegt, og því hefði get-
að farið, eins og oft í nýjum
verkum, að hlustandinn týn-
ir sjálfum sér og flýtur rugl-
aður með í núinu án stefnu
og vona. Það sérkennilega
gerist í verki Snorra að hvað
eftir annað verður manni
ljóst eftir á hvað aðdragandi
atbm-ða í tónlistinni var vel
unninn. Eftir á! Samfléttun
fyrsta og annars kafla bara
eitt af mörgum dæmum.
Þannig hefur tónskáldið sigrað
framandleikann án þess að
fórna framleikanum.
Margt er eftirminnilegt. Birt-
an og svo dökkir litir annars
kafla og líka smástígar breyt-
ingar í upphafi þess þriðja. Sú
vinna hefði reyndar getað verið
enn skýrari með markvissari
stjórnun. Ekki má gleyma
hinni hugljúfu minningu úr
öðrum kafla undir lokin og svo
kraftmiklum tuttikaflanum í
bláendanum. Snorri lék fallega á þennan annars
stundum hljómlitla flygil, eða skyldi það kannski
vera húsið sem kæfir hljóminn! Sterk heild og
gott verk, enda gríðarvel tekið. Gaman væri að fá
að heyra það á geisladiski sem fyrst.
Það er kannski ekki sanngjarnt að umfjöllun
um flutninginn á fjórðu sinfóníu Brahms verði
sem lítill taglhnýtingur hér. En það verður svo að
vera. í stuttu máli sagt þá var hljóðfæraleikur all-
ur með ágætum i því verki en hins vegar hægt að
deila um mótun stjómandans, sérstaklega í fyrsta
kafla. Meira verður ekki gert úr þessu þar sem
ekki er pláss fyrir rök því máli til stuðnings.
DV-mynd GVA
Nakin tónlist
Sólrún Bragadóttir og Gerrit
Schuil halda ljóðatónleika á
vegum Tónlistarhátíðarinnar í
Kirkjuhvoli við Vídalínskirkju
í Garðabæ á morgun, laugar-
dag, kl. 17. Þau munu flytja
sönglög eftir Schubert.
Sólrún er virt og víðforul óp-
erasöngkona en ætlaöi sér upp-
haflega að verða ljóðasöngkona.
„Örlögin uröu til að beina mér
í aðra átt,“ segir hún, „þó hef ég
haldið ljóðatónleika reglulega
því löngunin til að fást við
ljóðasöng hefur aldrei dvínað.
Mér þykir vænst um sönglög
Schuberts af allri tónlist. Þaö er
auðvelt að læra þau en þau eru
óhemju erfið í túlkun. Þessi
tónlist er svo nakin, ef svo má
segja, allar línur tærar og skýr-
ar, eins og hjá Mozart."
Gullkorn með tali
og táknum
Ennþá einu sinni brýtur
Listaklúbbur Leikhúskjallarans
blað með nýstárlegri dagskrá.
Á mánudagskvöldið kl. 21 verða
flutt kunn ljóð eftir
íslensk skáld bæði
með tali og tákn-
um. Leikararnir
Amar Jónsson,
Edda Þórarins-
dóttir og Helga
Jónsdóttir flytja
þau í máli, en
Hjálmar Öm
j6t\9s°v' Pétursson,
Júlía Hreins-
dóttir og Margar-
eth Hartvedt, sem öll era
heymarlaus, flytja þau á tákn-
máli. Eins og þeir fjölmörgu
muna sem fóru á Grískt kvöld
þar sem vísnasöngurinn var
túlkaður á táknmáli er hrífandi
sjón aö sjá fólk sem kann sitt
mál vel tala það, jafnvel þótt
maður skilji það ekki.
Einleikir Nínu
Bjarkar
Leikhúsáhugamenn mega
ekki missa af tveim einleikjum
eftir Nínu Björku
Ámadóttur á rás 1
á sunnudaginn
kl. 14. í fyrri
þættinum, Ég
heyri
hlaupa, leikur
Þóra Friðriks-
dóttir konu
úr sjávar-
plássi sem
upp liðna tið. I þeim seinni,
Bestu brosunum, leikur Hall-
dóra Geirharðsdóttir stúlku
sem fer í síld.