Dagblaðið Vísir - DV - 24.06.1999, Side 11
FIMMTUDAGUR 24. JÚNÍ 1999
kþenning
W*k *
Umsjón
Aðalsteinn Ingólfsson
í seinni tíð hafa fá ritverk
íslensk vakið ámóta athygli
og ævisaga Einars Benedikts-
sonar, sem Guðjón Friðriks-
son sagíræðingur hefur nú
unnið að um nokkurra ára
skeið. Út af fyrir sig hefðu
nafn og rykti Einars, eins lit-
ríkasta persónuleika okkar
íslendinga á fyrri hluta aldar-
innar, nægt til að selja nán-
ast hvaða bók sem er í miklu
upplagi. En þegar fyrsta
bindi þessarar ævisögu birt-
ist fyrir ári síðan, kom í ljós
að Guðjón ætlaði ekki að feta
meðalveg islenskrar ævi-
söguritunar, þar sem venju-
lega er áréttuð hin opinbera
og hlutlæga sýn á þá persónu
sem fjallað er um, eða þá goð-
sögnin um hana, þökk sé ís-
lensku fámenni og ofúmá-
lægð. Þess í stað virtist Guð-
jón taka sér til fyrirmyndar
heildræna ævisöguritun
breskra og bandarískra
fræðimanna. Hann gaum-
gæfði allar fyrirliggjandi
upplýsingar um Einar, auk
heimilda sem ekki höfðu
áður verið aðgengilegar, og
dró upp mynd af honum þar
sem birtust öll blæbrigði per-
sónuleikans, ekki einasta
þau sem sýndu skáldið upp-
rennandi í jákvæðu ljósi.
Annað gerði Guðjón sem í
fyrstu orkaði tvímælis, en
vandist og jók á læsileika
bókarinnar, nefnilega að
skálda í eyður, til dæmis að
geta sér til um tilfmningar
Einars á ýmsum stijálum
augnablikum bemskunnar.
Nú liggur fyrir að ævisaga
Einars verður alls þrjú bindi,
og er áformað að annað bind-
ið, sem spannar árin
1907-1917, komi á markað nú
í haust. Þar sem hér er um að
ræða örlagaríkustu árin á
ferli Einars, þegar athafnasemi hans virtust
engar skorður settar, em þeir margir sem bíða
þessa bindis með óþreyju. Það lá beinast við að
spyrja Guðjón hvort viðhorf hans til Einars
hefðu tekið einhverjum breytingum við tilkomu
nýrra heimilda úr breskum, dönskum og norsk-
um skjalasöfnum.
Framfara- og gróðahyggja
„Ekki í meginatriðum, en hins vegar öðlaðist
ég dýpri skilning á persónuleika og fram-
kvæmdum Einars við skoðun á þessum heimild-
um. Ég fékk til dæmis mikla innsýn í framfara-
og gróðahyggjuna sem ríkti um gjörvalla Evr-
ópu upp úr aldamótum. Raunar lýsa fáir and-
rúmsloftinu á þessum árum betur en Stefan
Zweig í bók sinni Veröld sem var, sem margir
þekkja.
Frelsi i milliríkjaviðskiptum var nær algert
og peningaflæði milli landa feiknarlegt. Raf-
magnið var galdratæki þess tíma, og vatnsaflið
var tækið til að leysa galdurinn úr læðingi. Fyr-
ir evrópska ftármálamenn gilti að komast yfrr
helstu fossa. Upp úr 1890 voru norskir spek-
úlantar famir að kaupa fossa af norskum bænd-
um fyrir lítinn pening og selja þá útlendingum
fyrir stórfé."
Eru það þá Norðmenn sem smita Einar af
fossabakteriunni?
„Það má eiginlega segja að Einar og Norð-
mennimir hafr hist á afar heppiiegum tíma fyr-
ir báða. Um 1907 var Einar á höttum eftir ýmsu
því sem gæti orðið íslenskri þjóð til framfara, en
Norðmenn vora orðnir uppiskroppa með fossa
og litu hýra auga til vatnsaflsins á íslandi."
Þessir norsku samstarfsaðilar Einars, vora
þetta braskarar eða virðulegir kaupsýslumenn?
„Þetta vora mjög virtir menn í norsku þjóð-
lífi, til að mynda lögmenn á borð við Frederik
Hiort, sem verið haföi leiðandi í ýmsum þjóð-
þrifamálum í Noregi, til dæmis í málmiðnaði.
Og það er enginn efl á því að þessum mönnum
þótti mikið til Einars koma; hann gat verið hríf-
Guðjón Friðriksson - „öðlaðist dýpri skilning á persónunni"
andi séntilmaður fram í fingurgóma. Sannfær-
ingarkrafti hans var einnig við bragðið; sumir
hafa líkt honum við dáleiðslu. Það var líka fróð-
legt að sjá vftnisburðinn sem einn breskur sam-
starfsmaður Einars, F. A. Barton að nafni, gaf
honum í sjálfsævisögu sinni. Barton talar um af-
burðagáfur Einars, auk þess sem hann segir
hann hafa talað ensku óaðfmnanlega, „speaking
English perfectly“.
Viðskiptin magna upp trúar-
þörfina
Hvemig kom svo til samstarf Einars við
breska athafnamenn?
„Það kom sennilega til í gegnum Norðmenn-
ina. Þeir vora margir með annan fótinn í Bret-
landi, þar sem þeir áttu viðskiptahagsmuna að
gæta. Það var því auðvelt fýrir Einar að færa sig
um set og leita hófanna í Bretlandi. Árið 1910
kynnist hann breskum verkiræðingi, Frederick
L. Rawson að nafni, áðumeftrdum Barton og
fleiri athafhamönnum sem allir höfðu mikið
umleikis, og fann svo frjóan jarðveg fyrir hug-
myndir sínar meðal þeftra að hann ákvað að
flytja til Lundúna með fjölskyldu sinni.
Um þessa bresku fjármálamenn er sömu sögu
að segja og þá norsku, þetta vora allt menn sem
nutu virðingar á breskum fjármálamarkaði.
Þegar við skoðum samsetningu á þeim hlutafé-
lögum sem Einar tók þátt í að stofna, til dæmis
félaginu um viðreisn íslands, sjáum við að þar
er hver silkihúfan upp af annarri í hópi hlut-
hafa, stjómmálamenn, lávarðar, lögmenn og að-
skiljanlegir viðskiptajöfrar."
Það era því hlutafélögin sem færðu Einari
upp í hendumar peningana sem hann var svo
ósínkur á?
„Hann var ýmist framkvæmdastjóri eða
starfsmaður þessara hlutafélaga og fékk greidd
laun samkvæmt því. Einar var að sönnu eyðslu-
kló að eðlisfari, en þess ber einnig að gæta að
ætlast var til þess að hann héldi sig vel, hefði
Aldarafmæli Borgfirð-
ings
ráð á að halda
mönnum veislur,
gefa gjafir o.s.frv."
Hvenær er það
sem áhugi Einars á
trúmálum vaknar
fyrir alvöra?
„Það gerist um svipað
leyti og hann kynnist
Bretunum sem ég nefndi,
til dæmis Rawson. Eftir-
löngun í andlega full-
vissu er að sönnu að
flnna í jafnvel elstu
kvæðum Einars, en við
kynni þeirra Rawsons
virðist þessi löngun
magnast upp. Eins og
margft breskir athafna-
menn sem aldir vora upp
á Viktoríutímanum var
Rawson á kafl í andleg-
um speglasjónum og rit-
aði mikið um þau mál.
Þetta vora mikið hugleið-
ingar bæði í anda guð-
speki og kristinna vís-
inda, en hvort tveggja
var mjög í tísku meðal
framfarasinnaðra at-
hafnamanna á þeim
tíma. Kristin vísindi
höfðuðu sérstaklega til
þeirra þar sem í þeim
fólst að sjúkdómar og
önnur maimleg mein
ættu sér ekki raun-
verulega tilvera,
heldur stöfuðu þeir
af andlegri villu sem
lækna mátti með
réttum skilningi á
kenningum Krists.
Þetta var sem sagt
afar praktísk kristni.
Þegar ég fór í gegn-
um það sem Rawson
skrifaði um andleg
málefni sá ég beinan
DV-mynd E.ÓI. samhlíóm þess 1
kvæðum Einars."
Allt fyrir land og þjóð
Komu kvæði Einars þér að gagni við ritun
ævisögunnar ?
„Ekki nema að því leyti að þau endurspegla
oft það sem var að gerast í hinu „opinbera" lífl
Einars. Þegar allt gengur honum í haginn fer
skáldskapurinn á flug. Og þegar illa árar verður
skáldskapurinn allur þyngri og myrkari."
Margt af því sem Einar aðhafðist á því tíma-
bili sem hér um ræðir, 1907-1917 var af andstæð-
ingum hans kennt við brask. Hvert er þitt álit á
athafnamanninum Einari, var hann braskari
eða hugsjónamaður?
„Ég er í engum vafa um að Einar var fyrst og
fremst maður mikilla hugsjóna. Allt hans starf
miðaði að því að koma íslandi inn í samtímann.
Hann hafði aldrei áhuga á peningum einum og
sér. Þeir vora tæki til að framkvæma
hluti til hagsbótar fyrir land og þjóð. En
eins og margir þeir sem ekki taka pen-
inga mjög alvarlega var hann stundum
glannalegur í peningamálum, sem kom
óorði á hann. Því varð hann stundum að
sitja undir því að vera kallaður brask-
ari.“
Hváð var það helst sem torveldaði þér
ævisöguritunina?
„Það hljómar kannski undarlega, en
það var persónuleiki Einars sjálfs. Hann
reiddi sig mest á persónuleg samskipti,
áðumefhdan sannfæringarkraft sinn, og
var þar af leiðandi litið fyrir að skrifa
bréf. Og gerir ævisöguritara sínum þar með
erfltt fyrir. Hann var líka einfari, því vora þeir
ekki margir sem áttu trúnað hans. Þess vegna
era ekki margir til frásagnar um það sem hann
var að hugsa hveiju sinni.“
Eins og áður sagði kemur annað bindi ævi-
sögu Einars Benediktssonar eftir Guðjón Frið-
riksson út í haust hjá bókaútgáfúnni Iðunni, en
það þriðja og síðasta haustið 2000. -AI
Næstkomandi laugardag verður haldin hátíð í
Reykholti í tilefni aldarminningar Jóns Helgason-
ar frá Rauðsgili,
prófessors og skálds
í Kaupmannahöfn.
Auk Snorrastofu í
Reykholti standa
Stofnun Árna Magn-
ússonar, Vísindafé-
lag íslendinga, Félag
íslenskra fræða og
Bókaútgáfa Máls og
menningar að veg-
legri dagskrá þar
sem blandað verður
saman erindaflutn-
ingi og tónlist sem
tengjast störfum og
skáldskap Jóns.
Fyrir hádegi á
laugardegi verður haldið að leiði Jóns í Gilsbakka-
kirkjugarði, en eftft hádegi hefst dagskrá í Reyk-
holtskirkju. Jonna Louis-Jensen ræðir um starf
Jóns sem prófessors og forstöðumanns Ámasafns,
Jóhan Hendrik W. Poulsen talar um Jón Helgason
og Færeyjar, Ólafur Halldórsson ræðir um Jón
Helgason og Ólafs sögu helga, Guðrún Nordal fjall-
ar um íslensk miðaldakvæði og Vésteinn Ólason
segir frá Jóni Helgasyni og íslenskum fomkvæð-
um.
Eftir hlé talar Kristján Ámason um kveðskap
Jóns Helgasonar, Jónas Kristjánsson segir frá
Jóni Helgasyni og íslensku nýlendunni í Höfn og
Þorsteinn Þorsteinsson klykkir út með umftöllun
um uppruna Jóns Helgasonar og ættir í Borgar-
fftði. Á milli erinda flytja Hljómeyki og fleiri lista-
menn tónlist við ljóð Jóns Helgasonar.
Um kvöldið verður síðan fagnaður í Snorra-
stofu, en þar er að flnna sýninguna „í skuggsjá nú-
tímans", þar sem Jóni Helgasyni er tileinkaður
sérstakur sýningarhluti.
Leiðsögukver fyrir einfara
Páll Ásgeir Ásgeirsson, blaðamaður og göngu-
hrólfur (eða öfugt), hefur gefið út leiðsögukver um
Homstrandir fyrir „sjálfstæða ferðalanga", það er
fyrir þá sem ferðast vilja án sérstakra leiðsögu-
manna. í kverinu, sem auð-
velt er að stinga í vasa, segir
Páll (á mynd) til vegar milli
bæja á Hornströndum, vísar
á vöð, segir af forvöðum,
ftallaskörðum og sandbleyt-
um „og öllu því sem islensk
náttúra leggur í götu ferða-
langs um Homstrandir“, að
því er segir í kynningu. Auk
þess er kverið sneisafullt af
hagnýtum upplýsingum um
nesti, fatnað, viðlegubúnað
og matseðil hvers dags. Ný-
mæli er að í kverinu er birt-
ur listi yfft GPS-punkta á
mikilvægum stöðum á Hornströndum, auk þess
sem höfúndur birtir ítarlegan lista yflr annað les-
efni um svæðið.
Páll hefur skemmtilega óhefðbundnar skoðanir
á bakpokaferðamennsku, er óspar á góð ráð en
hvetur lesendur einnig til að fylgja eigin hugboð-
um og hyggjuviti. Hann segft hér berum orðum
það sem allt útivistarfólk á íslandi veit en sölu-
menn á útivistarfatnaði hafa verið tregir að viður-
kenna, nefnilega að sá hlifðarfatnaður hefur ekki
verið framleiddur sem stenst öll íslensk sumar-
veður. Páll mælir líka með því, sem flestir leið-
sögumenn gera ekki nema undir rós, að göngufólk
fái sér eitt staup af eðalvíni undir svefninn ...
Frystikjúklingurinn fljúgandi
Nú hafa verið birt úrslit í samkeppni sem flug-
félagið íslandsflug
efndi til um enskt
heiti á félagið. Þeir
vísu menn og konur
sem sátu i dómnefnd
fyrir hönd félagsins
afréðu að verðlauna
tillögu um skira það
Icebird upp á ensku,
væntanlega í höfuðið
á þekktri banda-
rískri samsteypu
sem selur gaddfros-
inn kjúkling víða um
lönd. Heiti flugfélags-
ins á alþjóðavettvangi verður því Frystikjúkling-
urinn fljúgandi. Og ætti ekki að líða neinum úr
minni.
Maður mikilla
hugsjóna
- Guðjón Friðriksson spjallar um annað bindi ævisögu Einars Benediktssonar