Dagblaðið Vísir - DV - 18.08.2001, Qupperneq 24

24
Helgarblað
LAUGARDAGUR 18. ÁGÚST 2001
DV
Leikhusið
en lífið
Rúnar Guðbrandsson, leikstjóri og
leiktúlkunarkennari við Listaháskóla
íslands, hefur stýrt tveimur athyglis-
verðustu sýningum síðustu ára. Þær
eru Ofviðrið í Nemendaleikhúsinu og
Fröken Júlía - enn og aftur alveg óð
en sýningum á því síðarnefnda lýkur í
næstu viku.
DV-MYND HILMAR ÞÓR
Leikhús á tímum trúleysis
„Leikhúsiö hefur margslungiö hlutverk í samfélaginu, til dæmis sem skemmtur og afþreying. En þaö getur líka haft
miklu djúpstæöara samfélagslegt hlutverk, ekki síst á þeim trúleysistímum sem viö lifum á. Þaö á jú rætur aö rekja
til helgiathafna. Ég fór inn í leikhúsiö því ég uppliföi sem unglingur sýningar sem höföu sterk áhrif á mig. Þegar eitt-
hvaö heppnast vel í leikhúsi þá er þaö virkilega áhrifamikiö. Þaö segir sig því sjálft aö slíkur miöill getur veriö vegvísir
í samfélaginu. “
„Ég hef engan áhuga á að gera
leikhús sem öllum geðjast að. Ég er
alveg sammála Heiner-Möller sem
sagði að þaö versta sem kæmi fyrir
listamann væri að skapa eitthvað
sem öllum flnnst gott, þá hefur mað-
ur ekkert að segja lengur sem máli
skiptir."
Rúnar Guðbrandsson leikstjóri
hefur verið í leikhúsinu í aldarfjórö-
ung. Á þeim tíma hefur hann dvalið
langdvölum erlendis við nám og
störf í faginu. Hér heima hefur
hann ekki komið mikið við sögu
stóru atvinnuleikhúsanna heldur
einbeitt sér að leikstjórn minni leik-
hópa, leiklistarkennslu og ýmiss
konar tilraunastarfsemi. Rúnar seg-
ir að ekki sé um neitt samsæri að
ræða gegn sér, hann sé enginn utan-
garðsmaður í íslenskri leiklist.
Hann hafi einfaldlega ekki sóst eftir
því að starfa í stóru leikhúsunum.
Rúnar er nýskipaöur leiktúlkunar-
kennari við leiklistardeild Listahá-
skóla íslands.
„Ég hef kennt leiklist mjög lengi;
byrjaði strax á því þegar ég var við
nám og þjálfun úti í Danmörku. Það
var í takt við hugmyndafræðina
sem gilti í náminu. Fljótlega fór ég
að taka kennsluna mjög alvarlega;
áttaði mig á því að þetta var vanda-
samt starf og göfugt. Það hefur ver-
ið tilhneiging hjá íslenskum leikur-
um að líta kennslu hálfgerðu horn-
auga, svona svolítið eins og annars
flokks aukabúgrein. Ég er mjög upp-
tekinn af þjálfun leikara og hef
kynnt mér ólík kerfi og aðferðir við
þjálfun. Ég er aö ljúka við doktors-
verkefni sem er rannsókn á þjálfun
leikara á tuttugustu öld; ólikar að-
ferðir og hugmyndir á því sviði.
Bakgrunnur minn er í leikhóps-
vinnu þar sem þjálfun leikaranna er
mjög mikilvæg og leikarar stunda
grunnþjálfun með fram æfingum og
sýningum. Slikir hópar ná oft að
finna sköpunarkrafti sínum farveg
við hæfi, finna orkunni form og
skapa þannig sérstakan stil. Nýjar
leiðir finnast víðar en í hugmynda-
vinnunni, spennandi hlutir geta
fæðst þegar síst skyldi, t.d. viö þjálf-
un þegar leikarinn er að vinna
frjáls undan því oki að þurfa að
„framleiða" eitthvað."
Tilraunastofnun leikhússins
í samræmi við þessar þjálfunar-
aðferðir hefur Rúnar unnið með
nokkrum hópum i gegnum tíðina.
Hann var um tíma með hóp sem hét
LAB - Leiksmiöja Atvinnuleikarar
Bræðingur.
„Markmiðið var ekki að fram-
leiða sýningar heldur þjálfa, vinna,
gera rannsóknir og tilraunir. Þrátt
fyrir það settum við upp tvær litlar
skrýtnar sýningar meðan Labið var
og hét. Það var þó ekki aðalatriðið,
stóra fina hugsjónin var að laða að
fleiri leikara, fá fjárhagslega kjöl-
festu og búa til eins konar símennt-
unargryfju og tilraunastofu. Mér
hefur fundist vanta stórlega endur-
og símenntun fyrir leikara hér á
landi. íslenskir leikarar fá sína
þjálfun fyrst og fremst út úr vinnu
að sýningum með misgóðum leik-
stjórum sem er auðvitað dýrmæt
reynsla en inn á milli hafa margir
leikarar lítið aö gera. Leikarar geta
unnið við leiklist þótt þeir séu ekki
alltaf að framleiða sýningar. Það
vantar tilraunastofnun; aðrar at-
vinnugreinar hafa slíkar stofnanir
t.d. Rannsóknastofnun landbúnað-
arins og Rannsóknastofnun bygg-
ingariðnaðarins. Ef það er aldrei
tækifæri til að gera tilraunir í friði
og ró þá verður lítil og tilviljana-
kennd þróun. Við værum enn þá að
byggja torfkofa eða bárujárnshús ef
engar tilraunir hefðu verið gerðar.
Það er hægt að vinna tilraunir í
leiklist jafn vísindalega og í læknis-
fræði (það er líka miklu hag-
kvæmara að gera mistökin fyrir
luktum dyrum í litlum hóp heldur
en i rándýrri leiksýningu).
Ég vonast til þess að í tímans rás
geti Listaháskólinn orðiö vettvang-
ur slíkra tilrauna í leiklist. Mér
finnst að ríkisstyrktu stofnanaleik-
húsin hefðu mátt sinna þessum
þætti betur. Við stór alvöruleikhús
eru tilraunahópar. Margt það skásta
sem gerðist í leiklist á síðustu öld á
rætur að rekja til slíkrar vinnu:
Royal Shakespeare Company átti
sína gullöld þegar það starfrækti til-
raunaleikhús þar sem hluti leikar-
anna var í tilraunavinnu sem á end-
anum skilaöi nokkrum merkustu
sýningum síðustu aldar (þó það hafi
ekki verið ætlunin í upphafi)."
Ferliö brotiö upp
Rúnar segir synd að litlir íslensk-
ir leikhópar hafi ekki náð nægilegri
samfellu í starfsemi sína. Einnig tel-
ur hann að það fastmótaða ferli sem
er í starfsemi atvinnuleikhúsanna
orki tvímælis og nefnir þar sérstak-
lega æfingaferlið.
„Það er eitt af því sem ég set
spumingamerki við. Hver segir að
það taki átta vikur að æfa upp leik-
rit óháð þvi hvers konar leikrit er
um að ræða? Af hverju ekki átta
dagar eða átta mánuðir? Hvað gerist
ef vinnunni er breytt. Þetta er orðin
einhver rútína sem enginn hefur
sett spurningarmerki við. Ein
ánægjulegasta sýning sem ég sá hér
á íslandi á síöasta ári var uppi í
Borgarleikhúsi, Píslarganga Bar-
böru og Úlfars. Leikaramir vom
báðir að vinna í húsinu og gerðu
þetta að eigin frumkvæði á ör-
skömmum tíma. Sýningin var af-
skaplega lifandi og skemmtilegt
leikhús. Þarna var þetta ferli brotið
upp. Það mætti gera miklu meira af
því og þá í báðar áttir; taka lengri
og skemmri tíma í æfingar."
Hin lifandi list leikarans
Rúnar hefur víða komið við á
ferli sínum og m.a. hlotið þjálfun
hjá nokkrum helstu leikhúsmönn-
um samtímans, t.d. Eugenio Barba
og Jerzy Grotowski. Hann sótti
námskeið hjá Dario Fo og tók þátt í
sýningum Billedstofteatret og Bread
and Puppet og enn er hann á ferð-
inni.
„Ég er nýkominn frá Svíþjóð af
námskeiði hjá rússneskum leik-
stjóra sem heitir Vasiliev. Það hristi
mjög upp í mér,“ segir Rúnar sem
telur nauðsynlegt að fara til útlanda
þótt ekki væri nema til að hitta
skoðanabræður í sérviskunni. Á
námskeiðinu sem hann sótti voru
fjórir virtir leikstjórar með kennslu,
mjög ólíkir en þó áttu þeir eitt sam-
eiginlegt. Þeir eru allir að reyna að
endurheimta paradís, endurupp-
götva tungumál leikhússins.
„Natúralismi og sálfræðilegt
raunsæi voru eölileg þróun í leik-
húsinu á sinum tíma, en svo komu
nýjir miðlar, kvikmyndin og sjón-
varpið sem hentuðu slíkum pæling-
um miklu betur. Þessir nýju miðlar
eru allt önnur búgrein og krefjast
annarar tækni af leikaranum. Því
miður hefur hin lifandi list leikar-
ans mengast og lent í blindgötu fyr-
ir vikið. Sú eftirlíking af raunveru-
leikanum sem hentar þessum miðl-
um hefur farið upp á leiksviðið þar
sem hún á ekki heima: leikhúsið á
að vera stærra en lífið. Mér flnnst
ekki gaman að fara í leikhús og sjá
kópíu af raunveruleikanum. Leik-
húsið er í eðli sínu blekking. Leik-
húsiö á því að gera út á eitthvað
annað og meira, og til þess þarf leik-
arinn að ráða yfír tækni sem feykir
honum hátt yfir alla hversdagshegð-
un. Amerískur method-leikur dugir
skammt á Grikkina og Shakespeare,
þó hann henti vel i bíó.“
Leikhúsiö er orkustöð
Mikið hefur veriö rætt um þá
deiglu sem margir telja eiga sér stað
i myndlist og óperu. Rúnar telur að
margt sé í deiglunni í leikhúsinu.
„Það er mikil deigla í leikhúsi.
Um leið og kvikmyndin og sjónvarp-
ið komu til sögunnar á öldinni sem
leið brást leikhúsiö við; annars veg-
ar á þann hátt að fara í samkeppni
við þessa miðla, búa til söngleiki og
„show“ sem nýttu sér alla efíektana
úr kvikmyndunum eða sviðsetja
kammerleikrit með sjónvarpsraun-
sæi. Þessi viðbrögð urðu því miður
ofan á í meginstraumnum. Hins
vegar fór leikhúsfólk að velta fyrir
sér sérstöðu leikhússins og horfa á
hvað það hafði fram yflr hina nýju
miðla. Sú leit barst víða en margir
litu til fortíðar eða framandi landa í
leit aö lyklinum inn i framtíðina,
leituðu að rótum leikhússins og
hinu glataða tungumáli þess. Einna
lengst í þessari þróun gekk Jerzy
Grotowski með sitt „fátæka leik-
hús“ sem strípaði leikhúsið af öllu
nema leikaranum og áhorfandanum
og sambandi þeirra - og seinna því
lika. Samfélagslegt hlutverk leik-
hússins var endurskilgreint og sitt
sýndist hverjum. Artaud vildi leik-
hús tilfinninganna, Brecht-leikhús
vitsmunanna og þá erum við bara
búin með A og B. Það voru enda-
lausar tilraunir gerðar með inni-
hald og form, rými og tíma. Þrátt
fyrir hremmingar held ég að 20. öld-
in hafl verið gullöld leikhússins.
Það hefur aldrei verið jafn mikil
gróska á jafn skömmum tíma.
Gluggar opnuðust í allar áttir og
ótal straumar og stefnur litu dags-
ins ljós. Við erum mjög rík að hafa
þennan brunn að sækja í, en það
þarf að greina hismið frá kjaman-
um. íslendingar voru nokkuð dug-
legir að fylgjast með þróuninni í
leikbókmenntum en að öðru leyti
bárust þessir vindar lítt hér upp. Að
mörgu leyti má segja að 20. öldin
hafi farið fram hjá okkur og íslenskt
leikhús dregur að mörgu leyti dám
af 19. öldinni. Vandi íslensks leik-
húss er fyrst og fremst smæð samfé-
lagsins og því verður ekki breytt.
Miöað við þann fjölda er aðdáunar-
vert og í raun stórmerkilegt hvað er
að gerast hérna. Um leið er ljóst að
það er ekki pláss fyrir allt. Ekkert
kemur í staðinn fyrir leikhúsið. Það
er mjög sérstakt lifandi samband
sem kemur til. Við eigum ekki að
keppa við kvikmyndina og sjón-
varpið heldur vinna að því að
styrkja sérstöðu leikhússins; það
sem nándin skapar, þessa lífrænu
orku sem er í loftinu. Fyrir mér er
leikhúsiö orkustöð."
í gegnum tíðina hefur leikhús
haft stórt hlutverk í lífi borgaranna
og gott dæmi um það er kannski
Bertolt Brecht og hans leikhús sem
haföi miklar pólitískar skírskotan-
ir. Og leikhúsið hefur ekki misst
hlutverk sitt.
„Leikhúsið hefur margslungið
hlutverk í samfélaginu, til dæmis
sem skemmtun og afþreying. En
það getur líka haft miklu djúpstæð-
ara samfélagslegt hlutverk, ekki
síst á þeim trúleysistímum sem við
lifum á. Það á jú rætur að rekja til
helgiathafna. Ég fór inn í leikhúsið
því ég upplifði sem unglingur sýn-
ingar sem höfðu sterk áhrif á mig-
Þegar eitthvað heppnast vel í leik-
húsi þá er það virkilega áhrifamik-
ið. Það segir sig því sjálft að slíkur
miðill getur verið vegvísir í samfé-
laginu." -sm