Dagblaðið Vísir - DV - 22.09.2001, Blaðsíða 23

LAUGARDAGUR 22. SEPTEMBER 2001
23
DV
Helgarblað
Spurningar Ara
- hvernig á að svara hinum einföldu en
erfiðu spurningum barnanna?
Hann Ari er lítill.
Hann er átta ára „trítill"
meö augu svofalleg og skœr.
Hann er bara sœtur,
jafnvel eins, er hann grœtur
og hugljúfur þegar hann hlœr.
En spurningum Ara
er ei auóvelt að svara:
- Mamma, af hverju er himinninn blár?
- Sendir Guó okkur jólin?
- Hve gömul er sólin?
- Pabbi, því hafa hundarnir hár?
Bœði pabba og mömmu
og afa og ömmu
þreytir endalaust spurninga suð:
- Hvar er sólin um nœtur?
- Því er sykurinn sœtur?
- 4/1, gegndu, hver skapaði Guð?
- Hvar er heimsendir, amma?
- Hvað er eilífðin, mamma?
- Pabbi, af hverju vex á þér skegg?
- Því er afi svo feitur?
- Því er eldurinn heitur?
- Því eiga ekki hanarnir egg?
Þetta brot úr ljóði Stefáns Jónssonar
er vonandi mörgum enn vel kunnugt
en fleiri en ein kynslóð foreldra hefur
raulað þetta fyrir böm sín enda Stefán
þama að yrkja um sigilt viðfangsefni.
Börn em afskaplega spurular mann-
eskjur og hafa um aldir reynt á lang-
lundargeð foreldra sinna með þessum
einfóldu spurningum sem getur verið
svo erfitt að svara.
Þess má geta að Stefán Jónsson orti
þessar vísur fyrir lítinn frænda sinn,
Ara Ólafsson, fyrir rúmum 50 árum
síðan. Umræddur Ari lærði síðan
verkfræði og hefúr alla tíð látið sér fátt
finnast um sinn ódauðlega sess í bók-
menntasögu þjcðarinnar.
En hver em réttu svörin við dæmi-
gerðum erfiðum spumingum forvit-
inna bama? Lítum á nokkur svör.
Drekka fiskar?
Sumir gera þaö en aðrir ekki.
Af hverju er himininn biár?
Þetta er ein þeirra spuminga sem
gæti virst einföld en svarið er aðeins
einfalt ef menn halda sig við aðalatriði
málsins en fara ekki ofan i saumana á
bláma himinsins. Þegar sólarljósið
kemur inn í lofthjúp jarðar sundrast
það vegna árekstra við ryk og ýmsar
eindir. Blái hluti litrófsins sundrast
meira en hinn rauði og þess vegna
verður meira af bláum lit í lofthjúpn-
um. Hinn blái litur hefur ekkert að
gera með uppgufun vatns eða endur-
kast frá sjónum.
Þetta segir dr. Ro-
bert Massey,
stjömufræðingur
við Greenwich-
rannsóknarstöðina
í Bretlandi.
Drekka fiskar?
Þetta hljómar
eins og góð spum-
ing. Hvað gera fisk-
arnir ef þorsti sæk-
ir á þá? Drekka þeir vatnið sem þeir
synda i? Svarið er já og nei.
Ferskvatnsfiskar drekka ekki heldur
drekka í sig vatn gegnum roðið og gefa
frá sér úrgangsefni í staðinn. Salt-
vatnsfiskar drekka hins vegar líkt og
önnur dýr gegnum munninn. Þeir hafa
flestir hæfileika til að skilja salt úr
vökva í vélindanu og losa sig við það
gegnum tálknin.
Hvers vegna svifa skýin í
lausu lofti?
Margir vita að ský innihalda raka
sem er í rauninni vatn. Þar af leiðandi
hljóta þau að vera þyngri en andrúms-
loftið. Hvemig geta þau þá svifið?
Svarið felst í hitauppstreymi. Ský
myndast þegar heitt loft stígur upp og
kólnar svo rakinn þéttist. Uppstreymi
hlýrra lofts heldur skýjunum svifandi
og þau ský sem ná mestu flugi komast
upp í 11.600 metra hæð eða 38 þúsund
fet. Ský haldast venjulega á lofti þar til
rakinn hefur fallið til jarðar sem regn
eða gufað upp. Sérlega þung þrumuský
geta undir sérstökum kringumstæðum
misst flugið og nánast hrapað.
Hvað er stærsti hlutur í heim-
inum?
Það er eðlilega skilgreiningaratriði
hvernig svara skal spumingu eins og
þessari. Hvað skal
skilgreina sem einn
samfelldan hlut.
Eitt svarið gæti
verið Kyrrahafið
sem er samfellt eitt
svæði en svarið
gæti líka verið að
möttull jarðar væri
einn hlutur og þar
af leiðandi sá
stærsti. Möttullinn
er þykkt lag milli
kjama jarðar og jarðskorpunnar.
Besta svarið er þó sennilega að
Hawaii sé stærsti hlutur eða fyrirbæri
í heiminum en eyjan Hawaii er hinn
sýnilegi hluti stærsta eldfjalls jarðar-
innar. Frá rótum á hafsbotni að hæsta
tindi er það hærra en Everest og er
Detta fuglarnir ekki?
Sofandi fugiar siaka ekki á vöðvun-
um í fótunum.
„Spurningum Ara er ei auðvelt að svara.“
Þótt spurningar ungra barna séu oft einfatdar getur verið býsna erfitt
að svara þeim.
Er himinninn blár?
Hann er það víst en ekki er einfalt
að útskýra hvers vegna svo er.
jafnan talið stærsta einstaka jarðfi-æði-
fyrirbæri á jörðinni.
Af hverju ertu svona loðinn,
pabbi?
Hið hefðbundna svar við þessari
spumingu er að þegar maðurinn fór að
ganga uppréttur gat hann nýtt sér
vindkælingu til að svitna minna og því
meira sem hann var minna loðinn.
Þannig varð maðurinn smátt og smátt
nær hárlaus.
Hitt er meiri ráðgáta hvers vegna
konur em ekki eins loðnar og karl-
menn og aftur kemur að þróunarkenn-
ingunni sem gerir ráð fyrir að karl-
menn hafi laðast meira að barnslegum
og lítt hærðum konum og talið þær lík-
legri til frjósemi en gamlar og loðnar.
Nútíma rannsóknir sýna að karlmenn
laðast að konum sem hafa bamslega
beinabyggingu eins og litla höku en
stórt enni.
Af hverju detta fuglar ekki
niður á jörð þegar þeir sofa?
Vöðvakerfi margra fugla starfar
þannig að þegar þeir sitja sofandi á
greinum eða raflínum kreppast vöðvar
í klóm þeirra gagngert til þess að þeir
detti ekki niður á jörð. Sumir fuglar
sem ráða yfir mikilli flughæfni sofa
svífandi úr mikilli hæð og geta náð
ótrúlega löngum dúrum áður en þeir
lenda nálægt jörð.
Hvernig vitum við aö Guð er
til fyrst við sjáum hann ekki?
Þetta er ein þeirra spuminga sem
mannkynið hefur baslað við að svara
síðan í Eden. Besta svarið fyrir böm er
sennilega að Guð er eins og ástin, við
sjáum áhrif hennar þótt við sjáum
hana sjáifa ekki. Honum má einnig
líkja við vindinn sem við heyrum í,
sjáum trén bærast og vatnið bylgjast
og vitum hvað hann getur gert en samt
getum við ekki haft hönd á vindinum,
fangað hann og skilgreint. PÁÁ
Samskiptareglur ókunnugra eru flóknar, sérstaklega fyrir lokaða íslendinga:
Hvenær ávarpar maður íslending?
íslendingar teljast ekki til opn-
ustu og einlægustu þjóða heimsins.
Okkur er oft líkt við frændur okkar
í Finnlandi en hvorugir finna gleði
sinni útrás nema með hjálp alkó-
hóls. Þó má segja að Finnar standi
okkur nokkru framar í útrás þvi
þeir fara þó allsberir í gufubað og
velta sér að því búnu upp úr snjón-
um. Djarfir íslendingar láta sér
nægja að bretta upp ermarnar á
góðviðrisdögum.
Islendingar hafa þó á síðustu
árum orðið heldur ófeimnari við að
sýna nakið hold sitt. Sumir eru
reyndar svo ákafir í þessari opin-
berunarstefnu sinni að eldri frúm
þykir nóg um. Sálartetrið er hins
vegar enn þá harðlokað og opnast
ekki nema með hjálp vímuefna. Þeir
sem brosa á almannafæri eru taldir
skrýtnir og þeir sem ávarpa ókunn-
ugt fólk án sýnilegrar ástæðu eru
sniðgengnir því enn ríkir sú for-
dómafulla skoðun á íslandi að mað-
ur eigi ekki að blanda geði við
ókunnuga geðsjúklinga.
Forseti í sambandi viö ókunnugt fólk
íslendingar teljast ekki til opnustu einstaklinga í heimi. En eins og aðrar þjóðir ávarpa þeir ókunnuga að ástæðulausu
undir ákveðnum kringumstæðum. Samkenndin er mikilvæg í þessu sambandi.
Kona í rigningu
Eftir því sem best er vitað hafa fé-
lagsfræðingar Háskóla íslands ekki
tekið saman samskiptareglur ís-
lendinga. Enginn hefur séð ástæðu
til að svipta hulunni af því hvenær
maður heilsar Islendingi og hvenær
ekki. I þessari stuttu grein er um
stund vaðið inn á starfssvið há-
skólamanna og fjallað um nokkrar
þær aðstæður sem liðka um mál-
bein íslendinga án þess að áfengi og
aðrir vímugjafar komi við sögu.
Ástæða þess að grein þessi varð
til er sú að í mígandi rigningu fyrir
rúmri viku var ég að fara yfir Rauð-
arárstíginn. Á móti mér gekk kona,
fullkomlega ókunnug, og þar sem
við mætumst í dynjandi rigning-
unni lítur hún á mig og mælir eins
og skondin aukapersóna í lélegri
bíómynd: „Það er nú meira helvitis
veðrið alltaf hér á íslandi." Þetta
kom mér fullkomlega í opna skjöldu
og ég þurfti að endurhugsa allt sam-
skiptamynstur mitt upp á nýtt. Mað-
ur á þessu nefnilega ekki að venjast.
I kvikmyndum eru svona skrýtnar
aukapersónur yfirleitt hlaðnar
merkingu. Ég hef þrátt fyrir mikla
umhugsun ekki fundið neina merk-
ingu í þessu ávarpi.
En hvað var það sem fékk þessa
ókunnugu konu til að yrða á mig?
Húsvíkingar heilsast
Húsvikingar eru um tvö þúsund
talsins og því augljóst mál að þeir
eru ekki allir málkunnugir þótt lík-
legt sé að þeir kannist hver við ann-
an í sjón. Tveir Húsvíkingar sem
ekki þekkjast nema í sjón ramba
báðir til Reykjavíkur sömu helgina.
I verslunarleiðöngrum ganga þeir
marmaraflísar Kringlunnar allrar
og fyrir framan Ðkonomi Sko rekur
annar þeirra augun i hinn þar sem
hann stendur hinum megin á gang-
inum. Sjáandinn rýkur til, þramm-
ar að hinum og heilsar kumpánlega.
Þeir ræðast kannski við í smástund
en svo liggur leiöin aftur eftir víð-
lendum flísanna. Þegar norður er
komið hittast þeir í Essóskálanum í
Naustagili, þeir standa hlið við hlið
og bíða eftir að Garðar afgreiði þá
en heilsast ekki. Og þeir munu ekki
heilsast nema þeir rekist hvor á
annan á fjarlægum stað, í Edinborg
eða Kópavogi.
Frægi „fjölskylduvinurinnu
Frægt er orðið hversu íslendinga-
elskir íslendingar eru þegar þeir
standa á laugarbarminum í sumar-
fríinu sínu í Portúgal. Sumir ís-
lenskir ferðamenn eru einfaldlega
þeirrar náttúru að þeir mega ekki
heyra íslenskan hreim í tali fólks án
þess að hertaka það næstu klukku-
stundirnar. Þeir sem eru einhverra
hluta vegna fræg andlit á íslandi
eru sjaldnast ávarpaðir á leið niður
Laugaveginn í rigningu á miðviku-
dagsmorgni. Þegar sandurinn er
kominn milli tánna og sólarolían á
mjóhrygginn þá er frægi maðurinn
orðinn fjölskylduvinur til margra
ára.
Og talandi um fræga fólkið á Is-
landi þá er það staðreynd að ef fræg-
ur maður mætir öðrum frægum á
götu þá heilsast þeir þótt þeir hafi
aldrei áður talast við. Slíkar kveðj-
ur eru vanalega afar kumpánlegar
og nálgast það stundum að vera
hjartnæmar.
Kassadama klikkast
I eölilegum biðröðum í stórmörk-
uðum ræðist fólk ekki við þótt það
standi þétt hvert upp við annað. Ef
svo einkennilega vill til að stúlkan
á kassanum gengur af göflunum og
byrjar að henda kartöflum í þá
fremstu er þó líklegt að þeir sem
aftar eru í biðröðinni fari að tala
saman.
Niðurstaðan er því sú að til að
fólk ávarpi ókunnuga þurfi fólk að
finna með sér samkennd. Manni
verður að finnast maður tilheyra
sama hópi og viðkomandi. Þess
vegna heilsast göngumenn í Heið-
mörkinni, þess vegna heilsa skokk-
arar hver öðrum á Ægisíðunni en
yrða ekki á göngufólk. I útlöndum
heyrum við kunnuglegt mál og litla
hjartað fer að slá á íslensku.
Kassadama gengur berserksgang
og við hættum að vera bara við-
skiptavinir verslunarinnar, breyt-
umst í fórnarlömb og þau geta rætt
saman. Frímúrari sér frímúrara-
hringinn á fingri skosks aðals-
manns og hann rýkur á hann og
þeir ræða saman um daginn og
veginn. Rigningin dynur á reyk-
vískum götum og ókunn kona
ávarpar þjáningarbróður sinn í
vætunni: „Það er nú meira helvítis
veðrið alltaf hér á íslandi."
-sm