Dagblaðið Vísir - DV - 15.12.2001, Blaðsíða 28

28
LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2001
Helgarblað
DV
MMatthías Johannessen
hefur um langt árabil
verið eitt dáðasta skáld
íslands. Nú fyrir jólin kom út Ljóða-
úrval hans en Silja Aðalsteinsdóttir
valdi ljóðin og ritar formála. Það
þykja ekki minni tíðindi að út er
komin ný skáldsaga Matthíasar,
Hann nærist á góðum minningum.
„Sagan var lengi í smíðum. Ég
byrjaði á henni í Bibione á ítaliu og
skrifaði grunninn fyrir allmörgum
árum. Ég hef nostrað við hana
nokkuð lengi. Þegar maður er ung-
ur þá hefur maður mest gaman af
að gefa út bækur en þegar maður
fer að eldast vill maður eiga hand-
ritin, geyma þau og liggja í þeim
eins og ormur í laufi. Ég hef mesta
nautn af því að vafstra í hverju orði.
Það má líka vara sig á því að laufin
drepist ekki. Þegar fiðrildið flýgur
úr púpunnni þá hættir maður að
hugsa um það og hefur mesta löng-
un til þess að það geti orðið gleði-
auki í umhverfinu.
Ég hef aldrei skrifað vegna út-
gáfuþrýstings eins og sumir rithöf-
undar eru neyddir til, það myndi
misbjóða mér. Ástæðan er einfald-
lega sú að þegar ég skrifa prósa þá
stendur skáldið í brúnni en ekki
blaðamaðurinn - hann er annars
staðar.“
Minnið kemur ekki í
stórmörkuðum
„Ég hef haft vissa nautn af því að
ljúka þessari bók. Það er alltaf ver-
ið að spyrja hvort Hann nærist á
góðum minningum sé ævisaga eða
ekki. Auðvitað er þetta ekki ævi-
saga. Ég hef unnið lungann úr æv-
inni við blaðamennsku og hvernig
geta það verið æviminningar þegar
ekki er minnst einu orði á slík störf.
Eins og Kiljan sagði við mig: „vond-
ir gagnrýnendur eru alltaf að lesa
aðra bók en þeir eru með í höndun-
um og ef þeir fá ekki þá bók sem
þeir vilja lesa þá verða þeir reiöir
og kenna höfundinum um, í staðinn
fyrir að læra að lesa bækur.“ Ég
tala nú ekki um skáldskap.
Það eru ágætir vel menntaðir
gagnrýnendur á ferðinni nú um
stundir, með ræktaða tilfinningu
fyrir skáldskap og tilfinningalega
burði til að nota sína menntun. Ég
hef séð þetta í dagblöðunum og á
Stöð 2 og það hefur glatt mig. Ég læt
gervismiðina liggja á milli hluta,
það eru fúskarar í öllum stéttum og
ótrúlegt hvað þeir geta villt á sér
heimildir, en sleppum þvi.
Annars fylgist ég heldur illa meö
þessum hasar sem heitir jólabóka-
ílóð, það er einhver versta skruna
sem ég þekki og satt best aö segja
frnnst mér einatt vanta í þetta fár
menningarlegan metnað. Nú, hitt er
guðblessunarlegt að menntaðir bók-
menntafræðingar eru að taka viö í
þessu svokallaða markaösþjóðfélagi,
það verður vonandi til heilla.
Það er eitt af ævintýrum þessara
síðustu og verstu tíma. Það þarf að
lóðsa fólk til góðra hluta. Steinn
sagði i samtölum okkar að viö vær-
um á leiö í kaupstaö en við værum
búin að gleyma hvað við ætluðum
að kaupa - og minniö kemur ekki í
stórmörkuðunum. “
Stíllinn er mikil áskorun
„Ég vona að þeir hafi rétt fyrir
sér sem segja að stíllinn á skáldsög-
unni Hann nærist á góðum minn-
ingum sé ljóðrænn prósi. Freisting-
in, því það er náttúrlega freisting í
öllum skáldskap eins og lífinu
sjálfu, er hnýsni í duldar og hálf-
duldar tilfinningar og sálarlíf per-
sónanna. Eigum við að segja áð
þessi saga sé eins og aðrar sögur
sem ég hef skrifað, eins og til að
mynda Sól á heimsenda. Þetta er
eins konar heimsókn inn í vitundar-
líf persónanna og sem gestur vona
ég að höfundurinn sé velkomimi
inn í þá veröld sem hann er að
reyna að lýsa. Þá vona ég aö ljóð-
skáldið sé alltaf á næstu grösum
þegar ég skrifa óbundið mál, metn-
aður minn stendur til þess. Ég lærði
það í blaðamennsku að stíllinn er
mikil áskorun og blaðamaðurinn á
ekkert erindi við skáldskap, hann
sinnir öðrum þáttum ritlistar. Það
má eiginlega segja að Hann nærist á
DV-MYND E.ÓL.
Skáldiö
„Hvaö er skáld? Þaö er maöur sem upplifir umhverfi sitt meö nýjum og óvæntum hætti. Klisjumennin lifa og hrærast i afþreyingu," segir Matthías Jo-
hannessen.
Skáldið
stendur í brúnni
- Matthías Johannessen ræðir um skáldskapinn
og Hrunadans jólamarkaðarins
góðum minningum sé, eins og segir
í nýrri merkri ævisögu Proust eftir
Edmund White, eins konar „nonfict-
ion novel", ætli það merki ekki
skáldsaga sem á rætur í umhverf-
inu, þar sem höfundur notar skálda-
leyfi til að fjalla um reynslu sína og
annarra. Þetta er eins konar stefnu-
mót ritgerðar og skáldsögu án þess
það sé um að ræða essayskáldsögu,
eins og það hét þegar ég átti samtöl-
in við Kiljan.
Svo kemur fólk í heimsókn og
ætlast til þess að fá góöar móttökur
í' sögunni en þá mega menn ekki
koma með hugarfar þeirra sem hafa
það eitt takmark að ógna öryggis-
kerfi hússins heldur löngun til að
njóta þess sem boðið er upp á. Og
allra síst eiga þeir að koma eins og
alvitringar sem þurfa alltaf að vera
að segja höfundum hvernig þessi
húsakynni eiga að vera. Ég tók eftir
því þegar ég var ungur ritstjóri að
við fengum sumarmenn sem stund-
um þóttust vita allt um blaöa-
mennsku og ætluðu að gera okkur,
sem höfðum þetta ævistarf, að ein-
hvers konar lærisveinum sínum í
því að vita ekkert um hvað blaða-
mennska snerist. Þeir voru aldrei
nema sumarið á enda, þeir hurfu til
annarra starfa og gömlu jálkarnir
drógu vagninn áfram.
Það kostar mikla reynslu aö búa
til blað og enn þá meira átak að
skrifa skáldverk, hvort sem það er
ljóð, saga eða leikrit. Ég held að
hugarfarið skipti gríðarlega miklu
máli og þá ekki síður hugarfar les-
enda; eru þeir reiöubúnir að taka
áskorun eða ætla þeir bara að fleyta
kerlingar? Sumir þessara gesta eru
áhugalausir, aðrir skilja ekkert í
heimilishaldinu, sumir þykjast allt
vita - og byrja að færa til málverk-
in í stofunni.
í þessu tilfelli er til fólk sem hef-
ur það að atvinnu að fjalla um
skáldskap en fer í baklás um leið og
það horfist í augu við skáldlega til-
finningu."
Ranghverfan á sannleikanum
„Það má má segja að persónurnar
í þessari sögu séu fólk sem stendur
hjarta mínu nærri og ég tel mig
þekkja vel. Þær eru sprottnar úr
draumum og veruleika, en þar og
einmitt þar verður skáldskapurinn
til (eins og ég hef ávallt minnt á í
ljóðum mínum og sögum), úr
draumum, úr stefnumóti drauma og
veruleika, einmitt! Eins og líflð sem
kviknar á mörkum elds og íss.
Það gefur auga leiö að skáldskap-
ur á rætur í reynslu höfundar og
auðvitað fjallar allur skáldskapur
um höfund sinn, ekki síst stíllinn.
Sjáðu Borges. Sjáðu Proust, ég tala
nú ekki um Hemingway. Ég er ný-
búinn að lesa The Sun Also Rises og
það er minnsti vandi í heiminum að
sanna að hún sé einhvers konar
minningar skáldsins, en slík full-
yrðing væri þó ranghverfan á sann-
leikanum, gætum við sagt. Úr marg-
víslegum minningum þjappast sam-
an kjarninn sem er hráefni alls
skáldskapar og getur orðið eins og
súputengingur sem breytist í nær-
ingu við rétta meðferð. Það er
þannig sem skáld sögunnar upplifir
umhverfið og þá sem um er fjallaö.
En skáldskapur er margvíslegur.
Hann þarf ekki endilega að vera
miklar bókmenntir, þaö fer allt eftir
því hvemig að verki er staðið. Þór-
bergur Þórðarson var eitt mesta
skáld síns tíma vegna ferskrar hugs-
unar og stils sem kom ævinlega á
óvart og er stjarnfræðilega miklu
betri en nokkur höfundur skrifar
nú um stundir. Það er þessi þáttur
skáldskapar hans sem ég hef fallið
fyrir. Ég er sammála Tómasi Guð-
mundssyni sem sagði einhverju
sinni við mig: „þegar við erum öll
löngu gleymd sem nú lifum verður
fólk enn aö upplifa stíl Þórbergs og
sérstæðan húmor hans.“
Það er misskilningur að menn
eigi að leita að pólitískri sannfær-
ingu í verkum Þórbergs, ekki frekar
en maður fari í fjölleikahús á háu
plani til aö ákveöa hvað maður kýs
í næstu kosningum. En annar eins
ljónatemjari á íslenskan stíl hefur
ekki verið um okkar daga.“
Vitfirringin fátíð hjá
einstaklmgum
„Fyrst viö erum að tala um ævi-
sögutengdan skáldskap Þórbergs og
annarra þeirra höfunda sem ég gat
um að framan get ég minnt á þau
orð Nietzsches sem vissi svo sann-
arlega hvað hann söng þegar hann
segir í Handan góðs og ills: „Skáld-
in eru blygðunarlaus gagnvart eigin
reynslu, þau sjúga úr henni allan
merg.“ Hann segir margt athyglis-
vert í þessu riti sínu eins og öðrum.
Afgreiðsla hans á mergðinni er til
dæmis íhugunarverð, finnst mér,
vegna þess að ég hef aldrei legið
flatur fyrir einhverju sem heitir
hópsál og hef engan áhuga á þvi að
komast í tengsl við hana, enda ekki
í framboði: vitfirringin er fátiö hjá
einstaklingum en hjá hópum, flokk-
um, þjóöum og tíðaröndum er hún
regla, sagði Nietzsche. Það kom líka
í ljós þegar Þjóðverjar kusu Hitler
til valda í frjálsum kosningum.
Þessi orð fjalla eiginlega einnig um
jólamarkaöinn. Það er mér kvöl að
þurfa að taka þátt í honum. Það er
eins og aö vera staddur við Ref-
sveinu (sem ég veit ekki hvað merk-
ir en er læna á Arnarvatnsheiði) og
veiða silung en þurfa svo allt í einu
að koma sér í húsaskjól því að þok-
an leggst að eins og hendi sé veifað
og ekkert heyrist í þessari villu
nema holtaþokuvælið. Maður nær
engum áttum eftir það og verður að
bíða átekta þar til hasarnum lýkur
en þá fellur líka allt í dúnalogn og
maður andar léttar eins og í þögn-
inni eftir dansinn í Hruna. Þá var
kirkjan sokkin. Þá heldur maður að
það sé komiö sæmilegt hlé en þá
upphefst verðlaunafárið sem lýkur
með hátíðlegri athöfn á Bessastöð-
um, náttúrlega. Árni Ibsen skrifaöi
nýlega í Lesbók athyglisverða grein
um þetta og blöskrar uppistandið.
Ég skil það vel. En ég skil ekki þá
sem hafa heilsu til að taka þátt í
þessari villu. Ofnæmi mínu er að
minnsta kosti ofboðið og það er gott
að þurfa ekki að stjórna þessari fjöl-
miðlaveislu úr ritstjórnarskrifstof-
um blaðs allra landsmanna. Það er
hlutverk annarra, guði sé lof. Útgef-
endur mínir þekkja þetta ofnæmi,
samt eru þeir nógu umburðarlyndir
til að gefa út bækumar mínar. Þeim
er ekki fisjað saman.“ -sm