Dagblaðið Vísir - DV - 16.02.2002, Qupperneq 26

26
DV-MYND HARI
Ljósabekklr og áhættan á sortuæxlum
Jón Hjaltalín Ólafsson læknir, Elín Anna Helgadóttir læknanemi og Báróur Sigurgeirsson standa meö Vilhjálmi
Rafnssyni aö rannsókn á tengslum sortuæxla og Ijósabekkjanotkunar. Sortuæxli eru oröin sú tegund krabba-
meina sem eru algengust hjá ungu fólki og sérstaklega ungum konum.
Rannsókn á tengslum sortuæxla og ljósabekkjanotkunar:
Þetta er
dauðans alvara
- Vilhjálmur Rafnsson læknir segir skyldu að vara við ljósabekkjum
Helgarblað
Um nokkurt skeið hafa ljósa-
bekkir og sólböö verið tengd
við hreysti og góða heilsu.
Þó hafa verið uppi háværar raddir
sem varað hafa við óhóflegri notkun
ljósabekkja og hafa talið hana geta
valdið húðkrahbameini og myndun
sortuæxla. Nú stendur yfir rannsókn
á tengslum ljósabekkjanotkunar og
myndunar sortuæxla og er það fjórða
árs nemi í læknadeild Háskóla Is-
lands, Elín Anna Helgadóttir, sem
vinnur að henni með læknunum
Báröi Sigurgeirssyni, Jóni Hjaltalín
Ólafssyni og Vilhjálmi Rafnssyni.
Rannsókn Elínar Önnu er hluti af
mjög viðamikilli rannsókn á sortu-
æxlum hérlendis en þar er um að
ræöa samstarfsverkefni þar sem að
auki koma aö læknarnir Kristín Þór-
isdóttir húðlæknir, Rafn Ragnarsson
og Ólafur Einarsson lýtalæknar og
Kristrún R. Benediktsdóttir meina-
fræðingur.
Konur meira áberandi
Tíðni sortuæxla hefur aukist jafnt
og þétt hjá hvíta kynstofninum um
allan heim og er ísland engin undan-
tekning. Séu tölur frá 1985-1989 tekn-
ar og bornar saman við tölur frá
1995-1999 kemur í ljós að tíðni sortu-
æxla hjá konum hefur aukist úr
flmm af hveijum hundraö þúsund
íbúum i fjórtán af hverjum hundrað
þúsund íbúum. Hjá körlum hefur
aukningin verið minni eða úr þrem-
ur í átta af hverjum hundraö þúsund
íbúum. Aukningin hefur verið mest
hjá ungu fólki og er svo komið að
sortuæxli er algengasta krabbamein-
iö hjá ungu fólki á íslandi. Þessi
mikli munur á kynjunum er sérstak-
ur fyrir ísland því erlendis er tíðnin
jöfn á milli kynja eða karlar í meiri
hættu á að fá sortuæxli.
„Ljósabekkir eru að sumu leyti
verri en sólarljósið," segir Bárður.
„Bylgjulengd geislanna sem eru í
ljósabekkjum er mjög löng og geisl-
arnir komast djúpt ofan í húðina og
brjóta meðal annars niður bandvef.
Þetta leiðir oft til mikiflar hrukku-
myndunar hjá þeim sem stunda
Ijósabekki. Ungt fólk verður gamalt
fyrir aldur fram. Við sjáum snemm-
bær öldrunareinkenni hjá ótrúlega
ungu fólki sem stundar ljósabekki.
Einnig getur húðin orðið mislit auk
þess sem önnur óæskileg einkenni
koma fram eins og til dæmis æðaslit
og aukinn hárvöxtur auk húðkrabba-
meina og forstiga þeirra.“ Varðandi
önnur krabbamein í húð en sortu-
æxli má benda á nýja bandaríska
rannsókn sem tengir flöguþekju-
krabbamein og grunnfrumukrabb-
mein (basal cefl carcinoma) við notk-
un sólarbekkja
(http://www.msnbc.com/news/7003l
2.asp?Osi=-&cpl=l#BODY).
Aukin tíðni æxla
Segja má að sprenging hafl oröið í
tíðni sortuæxla um 1990.
„Ástæðan fyrir því að við réöumst
í þetta verkefni er sú mikla aukning
sem hefur orðið á tíðni sortuæxla á
íslandi," segir Bárður. „Það er at-
hyglisvert aö sjá hve hlutfafl ungra
kvenna er hátt. í kringum 1985 eru
ungar konur um 10-20% af heildinni
en á undanförnum árum er hlutfall
ungra kvenna í hópi þeirra sem fá
sortuæxli um 60-70%. Þá vaknaði
spumingin um hvað ungar íslenskar
konur gera sem ungar konur í ná-
grannalöndunum gera ekki. í rann-
sókn sem Vilhjálmur Rafnsson gerði
ásamt fleirum kom í ljós að notkun
ljósabekkja meðal ungra islenskra
kvenna er ótrúlega mikil. Einungis
2,5% ungra kvenna hafa aldrei farið í
ljós. Að því er ég best veit eigum við
íslendingar líklega heimsmet á þessu
sviði.
Við húðlæknar höfðum líka séð
mikið af ungu fólki, á þrítugsaldri
eða jafnvel undir tvitugu, sem var
með sortuæxli. Það sem margir þess-
ara sjúklinga áttu sammerkt var að
þeir áttu mikla ljósabekkjasögu.
Reyndar hefur lengi verið grunur
um þessi tengsl samkvæmt erlend-
um rannsóknum. Hins vegar hefur
reynst örðugt að sanna það endan-
lega.“
Þetta er hættulegt
Á árunum 1996 til 2000 greindust
186 íslendingar með svoköfluð ífar-
andi sortuæxli og 127 greindust með
staðbundin sortuæxli. Á árunum
1992-1996 dóu 23 vegna sortuæxla.
„Við höfúm það á tilfinningunni
þrátt fyrir að engar tölur liggi fyrir
að dánartalan sé mjög vaxandi, þó
að viö bindum vonir við að hún
haldist ekki alveg í hendur við hina
miklu aukningu sem hefur komið
fram á tíðni sortuæxla. Það er þó já-
kvætt að á seinni árum virðast fleiri
greinast með þessi æxli á frumstigi.
Þetta er lykilatriði, því ef slík æxli
greinast á frumstigi er oftast um
lækningu að ræða. Greinast æxlin
seint getur taflið verið tapað,“ segir
Bárður. Samkvæmt bandarískum
rannsóknum voru likumar á því að
greinast með sortuæxli einhvem
tíma um ævina einn á móti 1500
árið 1960 en í dag em líkumar einn
á móti 70.
Vilhjálmur Rafnsson segir að
notkun Ijósabekkja sé tvíeggjað
sverð. Margir hafi geysilega löngun
til að líta vel út og sæki því í ljósa-
bekkina en hins vegar sé ljóst að það
fari ekki vel með húðina. Hann seg-
ir að þótt ekki hafl tekist að sanna
hvemig ljósabekkir leiði til krabba-
meins þá séu vísbendingamar ótví-
ræðar. „Það era afar sterkar vis-
bendingar um að notkun ljósabekkja
leiði til myndunar sortuæxla," segir
Vilhjálmur. „Vísindamenn hafa
fundið margar vísbendingar sem
benda til þess. Og þótt menn vilji
rannsaka þetta frekar þá er ekki þar
með sagt að þangað til sé hægt að
halda því fram að óhætt sé að nota
ljósabekki. Það verður að vara fólk
við. Við værum að svíkja fólk ef við
segðum ekki frá því að þetta væri
hættulegt. Þetta leiðir einnig hugann
að því hvort yfirvöld eigi að gripa til
vamaraðgerða, einkum þegar ungt
fólk á i hlut. Yfirvöld reyna tU dæm-
is að vemda ungt fólk fýrir reyking-
um með áróðri; boðum og bönnum
gegn reykingum. Hér era einnig
miklir hagsmunir í húfi, sumir hafa
fjárhagslegan ávinning af því að sem
flestir fari í ljósabekki og sólarlanda-
ferðir og aðrir borga glaðir fyrir að
komast í ljósabekki og ferðir."
íslendingar í áhættuhópi
Elín Anna segir að margir viti
ekki hvað sortuæxli séu og geri sér
ekki grein fyrir alvarleikanum.
Sortuæxli geta verið banvæn mein
ef ekki næst að greina þau á frum-
stigi en fólk hefur tilhneigingu tfl
að gera lítið úr vandanum þar sem
æxlin sitji í húðinni. Það er stað-
reynd að sortuæxli hafa mikla tU-
hneigingu tU að mynda meinvörp
(dreifa sér tU annarra líffæra) og
era að sumu leyti ágengari en önn-
ur krabbamein. „Sortuæxli eru
banvæn mein,“ segir Bárður.
„Þetta er dauðans alvara." Það sem
gerir lífslíkumar betri en í tU
dæmis lungnakrabbameini er ekki
að sortuæxlin séu síður líffræði-
lega ágeng, heldur aö einkenni þess
síðamefnda koma fram þegar
æxlið er gengið lengra og því aukn-
ar líkur á að meinvörp hafl náð að
myndast. En ef sortuæxli ná að
vaxa í ákveðna dýpt og komast inn
í æðamar og dreifa sér eftir æða-
kerfmu tU annarra líffæra þá er taf-
lið yfirleitt tapað. Það ber því að
leggja mikla áherslu á að flestir
verða varir við ef svartur blettur
myndast í húðinni eða ef fæðingar-
blettur breytir sér. Ekki er hægt að
„Bylgjulengd geislanna
sem eru í Ijósabekkjum
er mjög löng og geislam-
ir komast djúpt ofan í
húðina og brjóta meðal
annars niður bandvef.
Þetta leiðir oft til mikill-
ar hrukkumyndunar hjá
þeim sem stunda Ijósa-
bekki. Ungt fólk
verður gamalt fyrir
aldur fram.
leggja nægUega áherslu á að fólk
gefi slíkum breytingum gaum og
leiti læknis fljótt.
Elín Anna segir ljóst að húðgerð
Islendinga sé þess eðlis að við séum
klárlega í áhættuhópi. Hins vegar
sé landfræðfleg staða landsins
þannig að vart sé hægt að komast
fjær miðbaug og því stuttur sólar-
gangur og sólarijósið veikt. „Sýnt
hefur verið fram á að tíðni sortu-
æxla minnki um funm prósent á
meðal einstaklinga í áhættuhópi
við hveija breiddargráðu frá mið-
baug,“ segir Elín Anna. „Sam-
kvæmt þessu ætti mikU útivera á
íslandi ekki að vera stór áhættu-
þáttur. Því má í raun segja að á ís-
landi búi fólk í miklum áhættuhópi
við aðstæöur sem ættu ekki að ýta
undir þróun sjúkdómsins."
Árið 1980 var fyrsta sólbaðsstof-
an opnuð á íslandi, tveimur árum
síðar vora þær orðnar fimm, sjö
árið 1983, átta ári síðar og 21 árið
1985. Sama ár var opnuð fyrsta
stóra líkamsræktarstöðin á land-
inu og „íslendingar endanlega
dregnir út úr moldarkofunum og
dýrkun á stæltum brúnum kropp-
um var í algleymingi", eins og Elín
Anna segir í inngangi að verke&ii
sinu. „Þessi þróun er enn í gangi og
likamsræktarstöðvar og sólbaðs-
stofur spretta upp á hveiju götu-
horni."
LAUGARDAGUR 16. FEBRÚAR 2002
DV
„Það eru afar sterkar
vísbendingar um að
notkun Ijósabekkja leiði
til myndunar sortu-
æxla, “ segir Vilhjálmur.
„Vísindamenn hafa
fundið margar vísbend-
ingar sem benda til þess.
Og þótt menn vilji rann-
saka þetta frekar þá er
ekki þar með sagt að
þangað til sé hægt að
halda því fram að óhætt
sé að nota Ijósabekki.
Það verður að vara fólk
við. Við værum að svíkja
fólk ef við segðum ekki
frá því að þetta væri
hættulegt.
Sortuæxlafaraldur
Húð fólks er viðkvæmust á yngri
árum en þar era Ijósaböð einnig
vinsælust. Jón Hjaltalín Ólafsson
segir að í mörgum ríkjum Banda-
ríkjanna sé farið fram á undir-
skrift foreldra viiji böm yngri en
álján ára fara í jjósabekki. „Við
verðum að verja bömin okkar
vel,“ segir Bárður. „Skemmdir á
húð geta komið fram árum eða
áratugum síðar. Ég fmn fyrir auk-
inni meðvihmd í mínu starfi. For-
eldrar, og þá oftast móðirin, koma
tU mín áður en haldið er tU út-
landa tU að fá ráðleggingar varð-
andi sólarvöm og hegðun i sólinni.
Þetta hefði verið óhugsandi fyrir
fimm tU tíu árurn."
Sú aukning sem er í tíðni sortu-
æxla telur Bárður að eigi sér skýr-
ingu í breyttu lífsmynstri sem hafi
orðið fyrir mörgum árum. „Það tek-
ur líklega langan tima að vinda
ofan af þessu,“ segir Bárður. „Skýr-
ingamar á þessari miklu aukningu
era ekki nægUega góðar, þó líklega
megi um kenna breyttum sólarvenj-
um og aukinni notkun ljósabekkja.
Við sem störfúm á þessu sviði upp-
lifum i raun sortuæxlafaraldur; við
sjáum nánast nýjan sjúkling í
hverri viku.“
Reglubundið eftírlit
Eins og kom fram hér að ofan er
fólk orðið meðvitaðra um sortu-
æxli. Greining á þeim getur verið
erfið og mikflvægt er að fólk leiti
lækna verði það vart við breytingar
eða nýmyndun á blettum í húð.
Reglulegt eftirlit einstaklinga með
mikið af fæðingarblettum og með
aðra áhættuþætti er mjög mikU-
vægt. Benda má á að Krabbameins-
félagið hefúr gefið út fræðslubæk-
ling um húðkrabbamein þar sem
ffarn koma helstu einkenni svo og
lýsing á hveming fólk getur sjáift
skoðað húðina reglulega. Bækling-
inn má einning nálgast á Netinu
(http://www.krabbameins-
felagid.is/pdf/frithudk.pdf).
-sm
Nýgengi sortuœxla í húð Karlar Konur
15
1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995
Heimíld: Krabbameinsskráln