Dagblaðið Vísir - DV - 29.11.2003, Blaðsíða 22

22 LAUGARDAGUR 29. NÓVEMBER 2003
Fókus DV
f hita sjálfstæðisbaráttunnar gegn Dönum á 19. öld lét Jón Sigurðsson forseti svo um
mælt að Jón Arason biskup á Hóium og synir hans tveir, Ari og Björn, hefðu verið „sein-
ustu fslendingarnir". Hann átti við að þeir hefðu síðastir manna verið tilbúnir að gjalda
fyrir andstöðu sína gegn erlendu valdi með lífi sínu, en þeir voru hálshöggnir 1550. Jón
hafði allar götur síðan verið talinn í hópi svipmestu manna fslandssögunnar en varð nú
eins konar tákn sjálfstæðisbaráttunnar, eins konar píslarvottur í andspyrnunni gegn
Dönum. Um leið var dregið mjög úr hinum trúarlega þætti í ævi Jóns en hann var síð-
asti kaþólski biskupinn á fslandi í margar aldir og með honum var kaþólskan barin nið-
ur við siðaskipti. Upp á síðkastið hafa sagnfræðingar efast mjög um að rétt sé að líta á
Jón biskup sem baráttumann fyrir íslensku sjálfstæði eða íslensku þjóðerni yfirleitt. f
staðinn hafa menn deilt nokkuð um hvað rekið hafi hann áfram - vörn fyrir kaþólsk-
una eða eigin stórbokkaskapur.
Jón Arason er nú í sviðsljósinu vegna þess að einn fremsti rithöfundur þjóðarinnar,
Ólafur Gunnarsson, hefur skrifað skáldsögu um Jón og samtíð hans, er ber nafnið Öxin
og jörðin.
Ævi biskups
Jón Arason (fæddur um 1483, dá-
inn 1550) biskup á Hólum. Var ráðs-
maður Gottskálks biskups grimma
(sem Galdra-Loftur var síðar sagður
hafa reynt að særa upp úr kirkjugólf-
inu á Hólum. Var valinn til biskups
og vígður í Noregi 1524 þrátt fyrir
ákafa andstöðu ögmundar Pálsson-
ar biskups í Skálholti. Þeir biskupar
elduðu mjög saman grátt silfur til að
byrja með - enda voru báðir ákafa-
menn og miklir höfðingjar - en þeir
sömdu að lokum frið sín á milli og
sameinuðust í andstöðu við lútersk-
una sem breiddist til íslands næstu
árin og áratugina, mjög studd
dönsku konungsvaldi. Gissur Einars-
son varð fyrsti lúterski biskupinn í
Skálholti 1540 en þótt Jón verði bisk-
upsdæmi sitt á Norðurlandi hart fyr-
ir ágengni lúterskra hélt hann að
mestu frið við Gissur. Eftir lát Gissur-
ar 1548 varð Marteinn Einarsson
biskup f Skálholti og þá hóf Jón
skyndilega lrarðar aðgerðir gegn lút-
erskum. Tilefnið kann að hafa verið
erjur sem blossuðu upp um yfirráð
yfir jörðum í Bjarnarnesi við Horna-
fjörð en brátt geisaði hálfgerð trúar-
bragðastyrjöld á íslandi, þótt í smá-
um stíl væri. Jón biskup og synir
hans, Ari lögmaður og séra Björn
Jónsson á Mel í Miðfirði, hnepptu
Martein biskup m.a. í varðhald og
lögðu Skálholt undir sig um tfma.
Þeir færðust hins vegar of mildð í
fang þegar þeir hugðust láta kné
fylgja kviði og handsama Daða í
Snóksdal, einn helsta höfðingja
landsins og þeirra öflugasta and-
stæðing. Eftir bardaga á Sauðafelli í
Dölum voru biskup og synir hans
hnepptir í varðhald og fluttir í Skál-
holt af Daða og Kristjáni „skrifara",
æðsta embættismanní Dana á I’s-
landi. Þeir þremenningar - Marteinn
biskup, Daði og Kristján - óttuðust
að Norðlendingar myndu freista
þess að frelsa feðgana og komust að
þeirri niðurstöðu að „öxin og jörðin
geymdu þá best“. Voru þeir allir
höggnir 7. nóvember 1550.
Jón Arason átti fylgikonu eins og
títt var um kaþólska presta á íslandi á
þeim tíma. Hún hét Helga Sigurðar-
dóttir og fæddi honum níu börn en
sex komust upp. Ari og Björn studdu
föður sinn ætíð dyggilega en séra Sig-
urður á Grenjaðarstað reyndi yfirleitt
að miðla málum milli þeirra og lút-
erskra. Dætur átti Jón tvær og var
Helga á Grund kunnur skörungur.
Það var hún sem sendi menn af
Norðurlandi að hefna feðganna, sem
endaði með að Kristján skrifari var
drepinn.
Píslarvætti
„Ég hallast að því að Jón Arason
hafi fyrst og fremst látið lífið fyrir trú
sína. Ég held jafnvel að hann hafi
vitandi vits stefnt að píslarvættis-
dauða fyrir þá kirkju og þá kristni
sem hann vissi sannasta," segir
Gunnar F. Guðmundsson sagnfræð-
ingur um Jón biskup.
„Vissulega var Jón margbrotinn
maður og áreiðanlega mjög erfitt að
sundurgreina nú á dögum hvað það
var sem rak hann áfram," segir
Gunnar. „Hann var svo sannarlega
veraldlegur stórhöfðingi og gætti
vandlega hagsmuna sinna sem slík-
ur. Vilborg Isleifsdóttir hefur í ný-
legri bók leitt að því rök að það hafi
fyrst og fremst verið þeir hagsmunir
og höfðingslundin sem stjórnuðu
gerðum hans. Hún hefur margt til
síns máls en ég held þó að málið sé
ögn flóknara. Hvort raunveruleg
þjóðernistilfinning, eins og við skil-
greinum það hugtak nú, átti mikinn
þátt í andófi hans gegn lútersku og
hinu danska er ekki gott að segja.
Bæði í orðum og gerðum Jóns kem-
ur oft fram að hann var stoltur af því
að vera íslendingur en annars voru
þjóðernisvitund og þjóðernishug-
myndir þá svo ólíkar því sem við eig-
um nú við með þessum orðum, að
það er erfitt að tala um þetta sem
sama hlutinn.
Tilbúinn að láta iífið
Mín niðurstaða er sú að Jón hafi
umfram allt litið á sig sem biskup
kristinnar kirkju - þeirrar einu réttu,
að hans dómi - og verið tilbúinn að
láta lífið fyrir hana. I þessu sam-
bandi er oft bent á að lengi eftir að
Gissur Einarsson varð fyrsti biskup
lúterskra, þá var eins og Jón léti það
sig litlu skipta. Honum virtist fýrst
og fremst umhugað um að halda
friðinn. Það hafa ýmsir túlkað
þannig að trúin hafi ekki skipt hann
ýkja mildu máli; meðan hann fékk
að vera óáreittur hinn veraldlegi
höfðingi á Norðurlandi, þá hafi
honum verið meira og minna sama
þótt lúterskan breiddist út á Suður-
landi. Síðan, þegar Gissur dó 1548,
og Marteinn Einarsson var valinn
biskup lúterskra í hans stað, hafi Jón
ákveðið að láta til skarar skríða þar
eð Marteinn var hvergi nærri sami
bógur og Gissur hafði verið. Og Jón
biskup hafi gert sér vonir um að
brjóta lúterskuna á bak aftur með
því að sigra Martein. En ég hallast
að því að þessi túlkun sé ekki alls-
kostar rétt.
Hér er rétt að rifja upp að Jón
skrifaði páfa, sem þá var Páll 3., lík-
lega árið 1548.
Bréf Jóns hefur
að vísu glatast
en svarbréfið
frá páfanum
hefur varðveist
og það gefur til
kynna hvert
erindi Jóns
biskups var.
Erindin voru
raunar tvö. í
fyrsta lagi vildi
Jón fá að vita
hvað hann ætti
að gera við þá
peninga sem töldust vera skattur
íslendinga til kirkjunnar í Róm.
Þetta voru kallaðir Péturspeningar.
Og í öðru lagi bað Jón biskup ein-
faldlega um ráðleggingar hins
heilaga um hvað til bragðs skyldi
taka í biskupsdæmi sfnu við þær
aðstæður sem þá ríktu. Þær voru
ekki glæsilegar. Jón var eini kaþ-
ólski biskupinn sem eftir var á
Norðurlöndum og þótt kaþólskir
menn væru ekki af baki dottnir
sunnar í álfu, þá var útlitið ekki bjart
fyrir þá á Norðurlöndum.
Bréfið frá páfa
I svarbréfi Páls páfa var Jóni ráð-
lagt að gefa Péturspeningana ein-
faldlega til fátækra sem honum
þættu miskunnarverðir. Um hitt at-
riðið sagði páfi að Jón skyldi kapp-
kosta að halda lijörð sinni saman í
réttum kristilegum skikk, það er að
segja í hlýðni og rækt við páfadóm.
Að launum myndi hann fá eilíft líf á
himnum. Ég hef litið svo á að með
þessu hafi páfi í reynd verið að gera
Jóni ljóst að hann skyldi búa sig
undir píslarvættisdauða fyrir trú
sína. Hann yrði nánast að fórna lífi
sínu fyrir það sem þeir páfi voru
sammála um að væri hin eina rétta
trú. Við verðum að athuga hvaða
tímar þetta voru. Nú á dögum líta
kaþólskir menn og lúterskir á sig
sem bræður og systur í trúnni á Jesú
Krist og hvorugur trúarhópurinn lít-
ur svo á að þeir sem tilheyra hinum
séu glataðir guði. En sú var trú
manna í þá daga. Þá var til dæmis
hver sá sem snerist gegn kaþólsku
kirkjunni talinn frávillingur frá
sannri trú og það var grafalvarlegt
mál. í því öfgafulla andrúmslofti
sem lagst hafði yfir Evrópu var sálar-
heill manna talin velta á því hvorri
kirkjudeildinni þeir fylgdu - ekki að-
eins í þessu lífi, heldur og í eilífðinni.
Með því að segja Jóni Arasyni
beinum orðum að hann myndi
Jiljóta að launum himnaríkisvist ef
Páll Páfi III
væri ekki svo einfalt. Jón væri mun
margbrotnari maður en ég hefði
áttað mig á, þótt ég teldi mig hafa
haft sæmilega þekkingu á íslenskri
sögu. Og eins og títt er yfirleitt þeg-
ar maður skrifar bækur, þá upp-
götvaði ég síðan ennþá hliðar á
karlinum þegar ég hófst handa um
sjálfa vinnuna."
Þetta segir Ólafur Gunnarsson
rithöfundur um herra Jón Arason
biskup, helstu söguhetju hans í
skáldsögunni Öxin og jörðin. Ólafur
leggur að vísu áherslu á að bók sín
sé skáldsaga og ekki sagnfræðiverk,
en kveðst hafa haldið sig eins
tryggilega og lögmál skáldskaparins
leyfðu innan ramma sagnfræðilegs
raunveruleika. Og því þurfti hann
að lesa reiðinnar býsn um ævi Jóns
hann sýndi staðfestu andspænis frá-
villingunum, þá tel ég að páfi hafi
nánast fyrirskipað Jóni að fórna líf-
inu fyrir trú sína. Það var nefnilega
svo að samkvæmt kenningu kirkj-
unni gat enginn átt vísa himnaríkis-
vist nema sá sem dáið hafði píslar-
vættisdauða. Páfi hvatti Jón til að
sýna staðfestu allt til dauða og lofaði
honum að launum umbun píslar-
vættisins.
Betra að hafa hann með sér
en á móti
Og eftirtektarvert er að það er
fyrst eftir að hafa fengið þetta bréf
frá páfa sem Jón gerist verulega her-
skár. Það var hann sem hleypti öllu í
bál og brand eftir að Gissur Einars-
son dó og það hafa sumir túlkað
þannig að hann hafi ímyndað sér að
hann gæti ráðið niðurlögum lútersk-
unnar, jafnvel þótt hún væri studd af
dönsku hervaldi. Eða þá að stór-
bolckaskapur Jóns hafi leitt hann í
ógöngur vegna ágirndar hans á jörð-
um í Bjarnarnesi við Höfn í Horna-
firði þar sem hann lenti upp á kant
við Skálholtsstól.
Vel má vera að Jón hafi gert ein-
hverjar vonir og vissulega var hann
ekki maður sem lét girnilegar jarðir
sér úr greipum ganga. En ég held
samt að Jón hafi hafið þessa síðustu
herferð sína, vitandi fullvel að hún
myndi næstum áreiðanlega enda
með píslarvættisdauða - eins og
hann leit á málin. Ég álít að hann
hafi talið að bréf páfans hafi heimil-
að honum að láta hart mæta hörðu
og rísa upp gegn danska konungin-
um og þeirri ldrkjuskipan sem hann
vildi koma á - og í bakhöndinni
hafði Jón fyrirheit sjálfs páfans um
himnaríkisvist, ef illa færi. Og þar
sem Jón var svo sannarlega ekki
skyni skroppinn, þá hlýtur hann að
hafa gert sér grein íyrir því að mögu-
leikar hans á því að sigra lúterskuna
á íslandi væru sáralidir.
Ég álykta því að Jón Arason hafi
gengið vísvitandi til móts við píslar-
vættisdauðann."
Gunnar segir um persónu bisk-
ups að hann hafi augljóslega verið
mjög harðskeyttur maður í allri
sinni framgöngu.
„Ég veit satt að segja ekki hvernig
manni kynni að hafa líkað við hann
persónulega. En þó er alveg ótvírætt
að Jón Arason var maður þeirrar
gerðar sem betra er að hafa með sér
en á mód.“
Persónutöfrar
„Áður en ég hóf að lesa mér
markvisst til um Jón biskup, þá hafði
ég dálítið óljós-
ar hugmyndir
um hann. Ég
vissi náttúrlega
að þetta var
stórbrotinn
maður sem átti
mjög dramat-
íska sögu en ég
hafði þó ekld
gert mér grein
fyrir hversu
margbrotinn
hann var. Ég
var eiginlega
þeirrar skoð-
unar að hann hefði fyrst og fremst
látið lffið fyrir trú sína en eftir því
sem ég las meira og hugsaði málið,
þá varð ég sannfærðari um að málið
Ólafur Gunnarsson
rithöfundur