Dagblaðið - 26.07.1977, Blaðsíða 11

Það hefur verið fróðlegt að
fylgjast með þróun skólamála á
Islandi síðasta áratuginn. Mikið
hefur verið gert og mikið hefur
verið talað. Menn ganga til
vinnu sinnar að morgni og
koma heim þreyttir að kveldi
og þannig hefur þetta verið svo
langt sem menn muna.
A tímum mikilla umbrota og
mikils hraða fer ekki hjá því að
mikið sé gert af einu og öðru.
Þannig hefur það einnig verið í
skólamálum. Þar hefur margt
verið gert, sumt vel, annað
miður.
Ég er þeirrar skoðunar að
það sem vel hafi farið í íslenzk-
um skólamálum á undanförn-
um árum megi fyrst og fremst
rekja til þess hversu margt vel
gert fólk starfar við kennslu,
ekki sízt í barnaskólunum.
Siqið á ógœfuhlið
A hinn bóginn mun fáum
blandast hugur um það að veru-
lega hefur sigið á ógæfuhlið að
því er varðar heildarstjórn og
stefnumótun í skólamálum. Að
vísu hefur skólakerfið slampazt
áfram en það út af fyrir sig
segir ekki mikið því öll kerfi
slampast einhvern veginn
áfram, að vísu með mismun-
andi reisn. Menntamálaráðu-
neytið islenzka hefur svo sann-
arlega ekki sýnt mikla reisn í
stefnumótun og stjórnsemi síð-
ustu árin.
Að vísu er tiltölulega stutt
síðan menn fóru að tala um
stefnur í uppeldismálum og
skólamálum hér á landi. Þó
munu sennilega flestir máls-
metandi menn gera sér grein
fyrir því að þessi mikilvægasti
málaflokkur þjóðarinnar,
fræðslumálin.þróast samkvæmt
skilgreinanlegri stefnu, þótt
ýmsir muni ef til vill fremur
tala um stefnuleysi eða algera
þoku.
Ekki skal ég dæma um það
hvort stjórnendur skólamála
gera sér grein fyrir eðli þeirrar
stefnu sem ræður ferðinni eða
hvort þeir einu sinni átta sig á
því að þeir eru ábyrgir fyrir
framkvæmd tiltekinnar stefnu.
Margt bendir þó fremur til þess
að mennirnir viti lítið hvert
stefnir en láti reka í ýmsar áttir
eftir því sem vindarnir blása
hverju sinni.
Eg hef oft haldið þvl fram
áður, og fært rök fyrir því, að
við Islendingar höfum verið
óvenjulega seinir til að færa
okkur í nyt framfarir annarra
þjóða að því er varðar fram-
kvæmd og stjórnun skólamála.
Á hinn bóginn höfum við tínt
upp einstaka fróðleiksmola, ef
svo má að orði komast, og fleygt
þeim hráum inn í skóiana.
Þurrka framan úr sér
hrokann
Afleiðing þessara vinnu-
bragða hefur komið fram í ein-
upi allsherjar glundroða, þar
sem börn, foreldrar og kennar-
ar standa uppi eins og þvörur
en reyna þó eftir mætti að klóra
sig út úr vandanum. Um eðli
þessara vandamála þarf ekki að
fara mörgum orðum fyrir þá
sem hlut eiga að máli, það er að
segja börnin, foreldrana og
kennarana. Hins vegar væri
ýmsum ráðuneytismönnum
hollt að líta inn í kennslustof-
urnar til þess að kynnast þess-
um vandamálum og þurrka
framan úr sér hrokann og
sýndarmennskuna.
Að vísu verður stjórnleysið í
skólamálum ekki flokkað undir
stefnur. Það á rætur sínar fyrst
og fremst að rekja til þess að
viðkomandi aðilar eru ekki
starfi sínu vaxnir. Þetta held ég
að flestir skilji, enda hefur ekki
svo lítil áherzla verið lögð á það
að fólk aflaði sér viðhlítandi
menntunar á hinum ýmsu svið-
um. Að vísu hafa íslenzkir
kennarar ekki fengið mikla
uppörvun hjá stjórnvöldum til
að afla sér framhaldsmenntun-
ar. Þessi andmenntunarstefna
gagnvart kennurum hefur jafn-
vel gengið svo langt að talað
hefur verið um það að kennarar
með meiriháttar framhalds-
menntun væru ofmenntaðir til
starfa innan skólakerfisins.
Enda hefur raunin orðið sú að
kennarar hafa yfirleitt ekki
treyst sér til að leggja út í lang-
skólanám I uppeldisfræðum.
Sálfrœðingar útnefndir
Til þess að fylla þetta bil
hafa stjórnendur menntamála
beitt sér fyrir því að sálfræð-
ingar væru útnefndir sem al-
hliða sérfræðingar í uppeldis-
málum og skólamálum. Þetta
þekkist ekki í nokkru landi
nema íslandi og er alls ekki
sagt sálfræðingum til hnjóðs.
Að vísu er það nokkuð spaugi-
legt að menntamálaráðherra
skuli geta fengið Alþingi
íslendinga til að samþykkja lög
um það, að sálfræðingar séu
einnig fullgildir uppeldisfræð-
ingar. Yfirleitt hefur það verið
hlutverk háskólanna að gefa út
slík vottorð. Til glöggvunar er
hér átt við lög um sálfræðinga
Kjallarinn
Bragi Jósepsson
sem samþykkt voru í fyrra.
En svo sjálfu stjórnleysinu sé
sleppt er rétt að víkja nokkrum
orðum að skólamálastefnunni,
sem núverandi menntamálaráð-
herra ber ábyrgð á, hvað sem
annars má segja um skilning
hans eða vitneskju um þessa
stefnu.
Menntamálaráðuneytið hef-
ur f seinni tíð unnið að því
markvisst að innleiða í skóla-
kerfið frjálshyggjustefnu sem
gerir kennarann að eins konar
samningsaðila gagnvart nem-
andanum, um það hvað gera
skuli hverju sinni. Hugtökin
„umburðarlyndi" og „sjálfstæð
hugsun", sem talað er um í lög-
unum, eru slitin úr öllu skyn-
samlegu samhengi. Sama gildir
einnig um „eðli og þarfir nem-
enda“ og „lýðræðislegt sam-
starf“, sem einnig er vitnað til í
2. grein grunnskólalaganna.
Uppeldis- og stjórnunarhlut-
verk kennarans er gert að engu
og niðurstaðan verður sú að
kennarar, nemendur og for-
eldrar vafra áfram stjórnlaust
og stefnulaust. Þetta hlýtur
hver maður að sjá sem hefur
vakandi auga með því sem er að
gérast í skólunum.
Aðalsmerki heilbrigðrar upp-
eldis- og skólastefnu hlýtur
ávallt að vera það að nemand-
inn fái leiðsögn og uppeldi í
skólanum og að kennarinn sé
virkur og ábyrgur í þessu upp-
eldishlutverki.
Eins og ég vék að í upphafi
þessarar greinar minnar er það
skoðun min að það sem vel hafi
farið I skólamálum okkar megi
fyrst og fremst rekja til þess
hversu margt vel gert fólk
starfar við kennslu. Það er því
ekki þessu fólki að kenna
hvernig komið er. Ástæðan
fyrir þeim glundroða og losara-
brag sem nú einkennir allt
skólastarf í landinu er fyrst og
fremst sú að við höfum fengið
yfir okkur skólastefnu á villi-
götum. Og þessi skólastefna er
borin upp af mönnum sem gefa
sjálfum sér einkaleyfi til þess
að umbreyta skólunum í eina
allsherjar tilraunastofu. Þessi
tilraunastarfsemi er að veru-
legu leyti kák, sem mun eiga
eftir að skaða allt skólastarf i
landinu um ófyrirsjáanlega
framtíð, ef ekkert verður að
gert.
Bragi Jósepsson,
uppeldisfræðingur.
Vi

Fjármálastjóm borgarinnar
er til fyrirmyndar
Reikningar Reykjavíkur-
borgar fyrir árið 1976 hafa nú
verið lagðir fyrir borgarstjórn
og samþykktir. Einkenni þess-
ara reikninga, eins og reyndar
reikninga borgarinnar síðustu
tvö ár á undan, er hin mikla
verðbólga sem geisað hefur í
þjóðfélaginu. Á slíkum verð-
bólgutímum er öll fjármála-
stjórn Reykjavíkurborgar og
reyndar annarra sveitarfélaga
mjög vandasöm.
Ástæðan er fyrst og fremst
sú að tekjur borgarsjóðs á
hverju ári mótast fyrst og
fremst af efnahagsástandinu
eins og það var árið á undan.
Aðaltekjur borgarsjóðs eru
tekjuútsvör, sem einstaklingar
greiða, og aðstöðugjöld, sem
fyrirtæki greiða. Utsvörin eru
lögð á tekjur borgarbúa árið á
undan og aðstöðugjöldin eru
reiknuð af útgjöldum fyrir-
tækja næstliðið ár. Þegar verð-
bólgan hins vegar er 30—40% á
ári gefur augaleið hversu erfitt
það er að vera með milli hand-
anna tekjur sem mótast af
næstliðnu ári, en eiga að nýta
þær til reksturs og fram-
kvæmda á því verðlagi sem í
gildi er á hverjum tíma.
Tekizt betur
hjá Reykjavík
Á sliKum tímum ríður á
miklu að sýna aðhald og gæta
fyllsta sparnaðar í hvívetna.
Þetta hefur tekizt hjá Reykja-
víkurborg betur en hjá flestum
öðrum stofnunum í þjóð-
félaginu.
Þegar fjárhagsáætlun var
samin fyrir árið 1976 var gert
ráð fyrir nokkrum kauphækk-
unum á árinu, enda voru þá
nýgerðir samningar ASt, sem
gerðir voru í febrúarlok 1976.
Áhrif sérkjarasamninga og
launaskrið varð þó mun
kostnaðarsamara en reiknað
var með og fjárhæð sú sem átti
að mæta launahækkunum á
árinu dugði hvergi til. Heildar-
launahækkun varð um allt að
30% frá árinu 1975 og meðal-
hækkun vísitölu vöru og
þjónustu varð um 35% milli
áranna 1975 og 1976. Engu að
síður tókst að halda rekstrar-
gjöldum borgarsjóðs svo í skefj-
um að þau fóru ekki nema 10%
fram úr áætlun.
Á slíkum verðbólgutímum er
og mjög erfitt að stýra fjár-
streymi til framkvæmda. Verk-
samningar um einstök verk eru
oft gerðir til langs tima, en
greiðslur fyrir verkin hækka
með hækkandi byggingarvísi-
tölu. Það ríður því á miklu að
gæta þess að setja verk ekki i
gang, nema tryggt sé að fjár-
magn sé fyrir hendi til að
greiða framkvæmdakostnað-
inn. Á árinu 1976 tókst að halda
framkvæmdaáætlun nokkurn
veginn í krónutölu, þrátt fyrir
það að vísitala byggingarkostn-
aðar hækkaði miíli áranna 1975
og 1976 um 25.7%. Fram-
kvæmdaféð hefði þannig í raun
þurft að hækka um þann
hundraðshluta til þess að hægt
hefði verið að standa við það
magn framkvæmda sem upp-
hafleg áætlun sagði fyrir um.
Öll sveitarfélög
lentu í erfiðleikum
Annað atriði sem veldur
erfiðleikum í stjórn fjármála
borgarinnar er að vaxandi verð-
bólga bindur æ meira fé 1 óinn-
heimtum eftirstöðvum og í sam-
eiginlegum rekstrar- og stofn-
kostnaði borgar og ríkis vegna
skóla, heilbrigðis- og félags-
Kjallarinn
Birgir ísl. Gunnarsson
mála. Endurgreiðslur fást yfir-
leitt ekkt fyrr en ársuppgjöri
við ríkissjóð er lokið og síðar ef
um stofnfé er að ræða. Vaxandi
verðbólga bindur á þennan hátt
æ meira fjármagn útistandandi
um hver áramót. Þetta veldur
því að greiðslustaða borgar-
sjóðs síðari hluta árs er yfirleitt
mjög erfið, þrátt fyrir að árið í
heild komi reikningslega vel út.
Framkvæmdir eru og í hámarki
þann hluta ársins þegar tekjur
eru í lágntarki og oft er erfið-
leikum bundið að útvega
skammtímalán til að brúa þetta
bil. Þó hefur þetta tekizt allvel
á árinu 1975 og 1976, en tókst
hins vegar ekki eins vel árið
1974 enda var það ár mjög sér-
stætt. Verðbólgan hvolfdist yfir
með ógnarhraða á miðju ári
þegar stjórn efnahagsmála var
látin reka á reiðanum vegna
Alþingiskosninga og þar sem
stjórnarmyndun dróst alllengi.
Öll sveitarfélög landsins lentu
því í miklum erfiðleikum og
Reykjavíkurborg þar á meðal.
Þeir erfiðleikar voru leystir
með lántöku hjá Landsbanka
Islands, sem síðar var breytt í
erlent lán. Er nú langt komið
með að greiða það lán upp.
Þegar samandreginn efna-
hagsreikningur borgarsjóðs og
annarra borgarstofnana er
skoðaður vekur athygli að er-
lend lán eru að fjárhæð kr. 5.9
milljarðar. Langstærsti hluti
þessara lána er vegna Hitaveitu
Reykjavíkur, en hún hefur
staðið í miklum framkvæmdum
undanfarin ár. Auk þess að
leggja jafnóðum hitaveitu í ný
hverfi í borginni um leið og þau
eru byggð, þá hafa nú verið
lögð dreifikerfi í nágranna-
sveitarfélögin Kópavog, Garða-
bæ og Hafnarfjörð. Þrátt fyrir
þessi erlendu lán er sú aukning
sem gerð hefur verið á dreifi-
kerfinu og nýjar virkjanir fyrir
þetta erlenda lánsfé, mjög arð-
bær fjárfesting, enda er það nú
svo að tekjur vegna vatnssölu
til okkar nágrannasveitarfélaga
standa undir vöxtum og afborg-
unum af öllum lánum Hitaveitu
Reykjavíkur.
Útfœrsla dreifikerfis-
ins hefur tekizt
Stundum hefur því verið
haldið fram að með þessum
framkvæmdum hafi Reykvík-
ingar verið að taka á sig aukna
byrði fyrir nágranna okkar.
Þessu er öfugt farið.
Samningurinn við nágranna-
sveitarfélögin er mjög gott
dæmi um viðskipti sem báðir
aðilar hagnast á. Borgin þurfti
hvort sem var að leggja í nýjar
virkjanir, bora nýjar holur og
leggja nýja aðfærsluæð til
Reykjavíkur vegna aukningar
byggðar í Reykjavík. Til þess að
dreifa þeim mikla stofnkostn-
aði á fleiri herðar var samþykkt
að færa út dreifikerfið til ná-
grannasveitarfélaganna, þann-
ig að þau gætu líka tekið
þátt I þessum kostnaði og Reyk-
víkingar þar með um leið
fengið ódýrara heitt vatn en
ella. Þetta hefur tekizt. Reyk-
víkingar borga nú þegar minna
fyrir heita vatnið en þeir
þyrftu ef ekki hefðu komið til
framkvæmdirnar í nágranna-
sveitarfélögunum. Nágranna-
sveitarfélögin fá- hins vegar
ódýrari orku til að hita upp sín
hús, en kostnaðurinn við hita-
veitukyndingu er um 25% af
því sem kostar að hita upp með
olíu. Stærsti hluti hinna er-
lendu lána borgarinnar hefur
því verið tekinn til arðbærra
framkvæmda sem bæði skila
borgarbúum auknum tekjum
og þjóðarbúinu í heild.
I þessari stuttu grein hefur
verið stiklað á stóru varðandi
reikninga Reykjavíkurborgar
fyrir árið 1976. Ekki efast ég
um að sitthvað megi finna að í
jafnstórum og umfangsmiklum
rekstri eins og Reykjavíkur-
borg er. Þeir sem hins vegar
með sanngirni og opnum huga
kynna sér af raun fjármál
borgarinnar sannfærast vafa-
laust um það að hjá Reykja-
vikurborg ríkir fyllsta aðhald í
meðferð fjármuna og fjármála-
stjórn borgarinnar og stofnana
hennar er á þann veg, að ýmsir
aðrir aðilar í þjóðfélaginu gætu
tekið hana sér til fyrirmyndar.
Birgir ísl. Gunnarsson
borgarstjóri.