Dagblaðið - 06.02.1978, Síða 8

SÆURERU
□NFALDIR
Mikið hefur verið rætt og
ritað um hina nýju þýsku
bylgju í kvikmyndum, af
áhugamönnum hér sem annars
staðar. Þegar íhuguð er sú stað-
reynd að flestir þessir þýsku
kvikmyndagerðarmenn sem nú
hafa verið grandskoðaðir, skil-
greindir og hálofaðir, eiga ekki
að baki nema fjórar eða fimm
myndir, þá þykir manni
stundum sem of djúpt sé tekið í
árinni og rétt væri að bíða ögn
lengur áður on maður útnefnir
þá stórmeistara. Það tók eldri
íeiksljöra lylft m.vnda að finna
eigin stíl og áhugamál. En það
verður einnig að taka tillit til
þess að þeir höfðu sjaldnast úr-
slitavald um handritaval og val
leikara. en hinir ungu þýsku
leikstjórar hafa getað sett sitt
eigið mark á myndir sínar alveg
frá upphafi, með aðstoð þýska
ríkisins. Því er ekki að efa heil-
indi þeirra í efnisvali og leik-
stj'órn, — myndirnar eru þeirra
eigin afsprengi. Því bera
m.vndir þeirra svipmót þeirra,
— sem er ekki hið sama og að
segja að þeir geri allir góðar
mvndir.
STÓRMEISTARI
Ég ber virðingu fyrir Fass-
binder, þótt ég sé ekki sann-
færður um að hann sé að gera
sérstaklega marktækar myndir
ennþá og það litla sem ég hef
séð eftir Wim Wenders, segir
mér að hann sé ágætur verk-
maður, en ég verð ekki var við
eftirminnilegan persónuleika í
vinnubrögðum hans. Hins
vegar er ég sannfærður um að
Werner Herzog er efni í stór-
meistara á sviði kvikmynda og
þessa sannfæringu öðlaðist ég
eftir að hafa séð Stroszek öðru
sinni. Herzog fjallar um stórar
spurningar, — örlög lítilmagn-
ans í þjóðfélaginu, hlutverk
r.köpunarinnar, vald hugar-
flugsins og til umfjöllunar þess
arna hefur hannkomiðsér upp
afar sérstæðu myndmáli og
táknum, — og leikurum sem
eiga engan sinn líka. Eg veit
ekki hvar í ósköpunum
Herzog hefur náð í Bruno S.,
þann sem tók þátt í Kaspar
Hauser og nú í Stroszek. Ég
segi ,,tók þátt“, því allt bendir
til þess að maðurinn sé ekki
atvinnuleikari og sé einfaldlega
að leika sjálfan sig.
SPEKINGUR
MED BARNSHJARTA
Hann sýnist einkennilegt
sambland af svefngengii og
spekingi með barnshjarta, talar
með miklum þunga, spilar illa
en með mikilli innlifun á nokk-
ur hljóðfæri-og upp úr honum
detta spaklegir orðskviðir sem
eru hvorutveggja í senn djúp-
hugulir og hlægilegir. Því var
Bruno S. sem fæddur í hlutverk
Kaspars, mállausa villimanns-
ins sem kemur svo óvænt inn í
19. aldar þýskt samfélag og
hann virðist eiga heima jafn-
réttilega í Stroszek. — en Her-
zog mun hafa byggt myndina að
hluta á ævi Brunos sjálfs. Við
sjáum Stroszek í bvrjun á leið
úr fangelsi eða hæli og á heim-
leið rekst hann á hóruna Evu
(sem leikin er af Evu nokkurri
Mattes) sem á í útistöðum við
hórumangara sína. Hann tekur
hana heim með sér þar sem
mangararnir heimsækja þau,
SÆTABRAUÐ
OGSAUR
Dusan Makavejev er eitt af
vandræðabörnum nútíma kvik-
myndalistar. eins og Godard og
Kubrick. Það er erfitt að hafa á
honum hendur, fylgja eftir
hugarflugi hans og skilja
ástæður fvrir sumum ákvörð-
unum hans. Kannski eru þetta
einkenni hins sanna lista-
manns, — og kannski getur
þetta einnig þýtt að listamaður
af þessu sauðahúsi þekki ekki
eigin hug eða aðhvllist af ásettu
ráði eins konar skemmdarstarf-
semi innan sinnar listgreinar
— skapandi anarkisma. Það vill
svo vel til að Makavejev hefur
lýst yfir skoðununt sínum skil-
merkilega. í timaritinu Sight
and Sound árið 1971 segir
hann: „Ég lít á kvikmyndagerð
sem skæruhernað, — gegn öllu
því sem er fastmótað, skil-
greint. viðtekið, kreddubundið
og eilíft... En það er ekki
sama og segja að kvikmyndin
eigi að þjóna byltingunni, því
byltingin þarfnast engra þjóna.
Hver og einn verður að gera
eigin b.vltingu".
V
FRJÁLS HEIMUR
Um Godard segir Makavejev:
„Hann þjönar byltingunni. Ég
er engra þjónn. Ég berst með
kvikmyndum núnum fyrir
frjálsri og óheftri tjáningu og
sú barátta er jafn mikilvæg
þeirri sem fer fram í götuvigj-
unum. Takmarkið er ávallt það
sama, að losna undan valdhöf-
um, að rifa niður viðtekna þjóð-
félagsmynd, að opna dyr upp á
gátt. r.vðja nýjar leiðir — í
sluttu máli, að búa til frjálsan,
opinn heim þar sem hver ein-
staklingur getur blómstrað".
Makavejev er því yfirlýstur og
bjartsýnn anarkisti sem ekkert
þjöðfélag fær haldið innan
sinna vébanda, allra síst hið
rígfasta júgóslavneska ríki og
því hefur hann verið á flakki
í nokkur ár. Makavejev notar
ekki rökrænan söguþráð heldur
byggir hann upp myndir sínar
með samklippingum, „collage“
sem virðast í fyrstu handahófs-
kenndar, en eru oftast út-
spekúleraðar. Hann teflir
saman viðteknum hugm.vndum
okkar um kynferðismál, þjóð-
félagsþróun og hugmynda-
fræði, þannig að þær virðast
allt í einu fjarstæðukenndar og
jafnvel heimskulegar. Við
sjáum e.t.v. mynd af Stalín og
síðan atriði þar sem tískufólk
hins vestræna heims skreytir
sig páffuglsfjöðrum og við
erum neydd til þess að gera upp
hug okkar gagnvart valdi og
siðferði.
ENGINN DRUNGI
En það er engan drunga að
finna í m.vndum Makavejevs,
þrátt fyrir þann dóm sem hann
fellir, beint og óbeint, yfir þjóð-
félagsþróun í austri og vestri.
Boðskapur hans gæti verið:
Heimurinn er bölvanlegur, en
reynum að hafa skemmtun af
honum og njóta lífsins meðan
við getum. í þeirri leit að per-
sónufrelsi er k.vnlífið Maka-
vejev mjög mikilvægt og
gengur ein þekktásta myrtd
hans, Leyndardómur líffær-
anna (1971), að hluta út á þýð-
ingu þess í hinum köldu og til-
finningalausu þjóðfélögum
austan tjalds og vestan. Þar
notar Makavejev kenningar
Wilhelms Heich um kynlífið,
sýnir hvernig hann var ofsóttur
fyrir þær og fangelsaður og
liina riku þörf amerískra
kvenna f.vrir fullnægingu af
því tagi sem Reich mælti með.
Inn í þetta blandar hann, eins
og ávallt, atburðarrás í austan-
tjaldslandi þar sem ung pör fá
þá útrás í kynlifi sem þjóðfélag-
DAGBLAÐIÐ. MÁNIIDAGUR 6. FEBRÚAR 1978
Um Stroszek eftir
WernerHerzog,
íaðalhlutverkum:
BrunoS., EvaMattes,
Clemens Scheitz,
Wilhelm von Homburg
berja Evu og brjóta og bramla.
Scheitz gamli kemur í heim-
sókn, en hann virðist einnig
karakter sem leikur sjálfan sig.
Hann hefur meðferðis mynah
fugl sem talar (fuglar alls
konar, jafnvel hænsni, koma
oft fyrir i myndum Herzogs) og
hann hefur fengið boð um að
koma til Ameríku til ættingja.
Þetta tríó tekst á hendur ferð
til Wisconsin, þar sem ætting-
inp rekur bifreiðaverkstæði úti
í einhverri auðn á miðjum slétt-
unum að því er virðist.
FÓRNARLÖMB
Bruno vinnur á verkstæðinu,
Scheitz gengur um og mælir
segulorku manna og hluta og
Eva vinnur á matsölustað. Þau
kaupa hjólhýsi og allt virðist
leika í lyndi. En ekkert þeirra
er venjulegt fólk sem hirðir um
að fara eftir villimannslegum
siðareglum hins ameríska þjð-
félags — þau standa ekki í
skilum við bankann og brátt
verður tilvera þeirra að mar-
tröð. Eva fer til Kanada með
vöruflutningabílstjóra og bank-
inn selur bæði stöðutákn tríós-
ins, litsjónvarpið og hjólhýsið, á
uppboði. Þeir Bruno og Scheitz,
sakleysingjarnir, eru sem dol-
fallnir og skilja ekki hvers
vegna samfélagið gerir þeim
þetta og taka til örþrifaráða.
Þeir ræna hárskera 1 einhverju
klaufalegasta ráni sem sést
hefur í kvikmyndum, Scheitz er
handtekinn og Bruno ekur í
ofboði norður, — í átt til Van-
cover að finna Evu. I litlu
fjallaþorpi á indjánasvæði
(indjána amýtólógían er
Herzog einnig kær) eyðir
Bruno síðustu dollurum sínum
i bjórglas, setur logandi trukk
sinn I gang og lætur hann
renna hring eftir hring á bif-
reiðastæðinu meðan hann
sjálfur fer inn í eins konar
tívolí þar sem fuglar dansa og
spila þegar peningum er stung-
ið í maskínur.
MIKIÐ SKÁLD.
Ég vil ekki segja frá endin-
um, en hann er einhver sá eftir-
minnilegasti sem ég hef upplif-
að í kvikmynd, í senn ljóðrænn,
fjarstæðukenndur og harm-
þrunginn. Herzog sýnir sig í
þessari mynd sem húmanista og
mikið skáld, með næma tilfinn-
ingu fyrir umhverfi. Tjáning
hans á hinum „ameríska veru-
leika“ er sérstaklega áhrifa-
mikil, — í eyðilandi liggja bíl-
hræ, en við hliðina plægja
bændur á traktorum með riffla
sér við hlið. Frændi Scheitz er
stórgerður og grófur bifvéla-
virki sem segir af áfergju frá
því að menn stundi það sem
hobbí að leita að bónda sem
þeir háldi að hafi verið drep-
inn. Risastórir trukkarnir
standa eins og ófreskjur á bíla-
stæðunum. Herzog hefur verið
sakaður um aðhafaekki kímni-
gáfu, en í Stroszek er fjöldi
atriða sem eru bæði spreng-
hlægileg — og blandin alvöru.
Eftir mikla ræðu um áfengis-
bölið, sleppir fangelsisstjórinn
Bruno lausum í upphafi
myndar og Bruno lofar öllu
góðu. En það fyrsta sem hann
gerir er að vippa sér inn á bar.
Atriðið þar sem bændurnir
plægja með rifflana við hend-
ina er einnig kitlandi og sam-
skipti bankastarfsmannsins og
þeirra Bruno, Evu og Scheitz
eru bæði nöpur og hlægileg. Ég
álít að Stroszek sé skrefi
framar Kaspar Hauser, að því
leyti að Herzog setur fram
dæmisögúr sínar í samhengi
sem er áþreifanlega nútímalegt
og hann útlistar þær á víðtæk-
ari hátt, þannig að þær snerta
fleiri „sitúasjónir'*. En sjón er
sögu ríkari, segir gömul tugga.
KIIIKMYNDAHÁTÍD
H 197D
UmmyndDusan
Makavejevs Sæt mynd,
frönsk-kanadísk mynd.
Aðalleikendur: Carole
Laure, Pierre Clémenti,
Sami Frey, John Vernon
ið annars meinar þeim og þar
fellur kerfisbundinn íþrótta-
maður lpks fýrir ungri og kyn-
hungraðri konu, en getur ekki
horfst í augu við ástríður sínar
og drepur hana í lokin.
ÝKJUR OG ANDSTÆÐUR
En við þetta „frelsast" hann
og við sjáum hann i lokin ráfa
um eyðiland nútímans og raula
litið lag um hinar eðlilegu þarf-
ir karls og konu. Makavejev
rekur síðan endahnútinná þann
boðskap með fallegri senu í lok
myndarinnar þar sem íþrótta-
maðurinn mætir fallegum hvít-
um fola frjálsum og eðlilegum.
Að því gefnu að myndir Maka-
vejevs þrífast á andstæðum,
ýkjum og hreinni fantasíu, þá
er mér enn hulin ráðgáta hvað
nýjasta mynd hans, Sæt mynd
á að þýða, en hún er gerð i
samvinnu við fransk-kanadfska
aðila. t henni eru atriði sem eru
út af fyrir sig eins áhrifarhikil
og sumar senur úr Leyndar-
dómum líffæranna. Myndin
hefst á eins konar „show biz“
paródíu þar sem ungar konur
frá mörgum löndum keppa um
það hver þeirra hafi besta
meyjarhaftið. Sú sem vinnur
hlýtur að launum ríkasta mann
veraldar sem býður henni gull
og græna skóga. Brúðkaups-
nóttin er hins vegar misheppn-
uð og stúlkan er fengin svörtu
trölli sem Ieikur sér að henni
um stund, en pakkar henni svo
niður (bókstaflega) og sendir
hana í tösku til Parisar, þar
sem hún verður ástfangin af
mexíkönskum söngvara í
Eiffelturninum og þau, ja, gera
það þar á staðnum.
POTEMPKIN
Síðan lendir hún einhvern
veginn í kommúnu (sem mér er
tjáð að sé einhvers konar geð-
íækningastofnun í Vín) þar
sem allt getur gerst — og
gerist. Fólk dansar nakið,
borðar eins viðbjóðslega og það
getur, jafnvel saur hvers ann-
ars. Jafnhliða þessum atriðum
er bátur á siglingu um síki
Amsterdamborgar, með gríðar-
stórt höfuð af Karli Marx fram-
an á (að þvi mér sýnist). Bátur-
inn heitir Survival og í stafni
stendur ung mær og syngur
byltingarsöngva. Ungur maður
eltir bátinn á röndum og kemur
í ljós að hann er einn sjóliðanna
af Potempkin forðum. Þau hafa
„próletarískar" samfarir og sjó-
liðinn gerist fylgisveinn stúlk-
unnar og fara mök þeirra gjarn-
an fram í sykurhrúgu — því er
myndin „sæt mynd“, auk þess
sem báturinn inniheldur mikið
úrval af öðrum sætindum sem
unglingum er boðið að smakka
á og reynir ung kona einnig að
tæla þá í leiðinni. Síðan skilst
mér að einhverjir séu drepnir á
bátnum, likin liggja hulin
plasti á síkisbakkanum og unga
byltingarkonan er handtekin.
SÚKKULAÐIBAÐ
í millitíðinni er fyrrverandi
brúður ríkasta-mannsins farin
að auglýsa súkkulaði með því
að velta sér upp úr þvf (annars
konar sætindi) og i lokin sjáum
við líkin á síkisbakkanum allt í
einu breytast í krakka sem
vakna.
Okkur væri eflaust í lófa lag-
ið að vera ekkert að velta fyrir
okkur táknum mvndarinnar
og njóta aðeins hinnar mein-
fyndnu skoðunar Makavejevs á
tvenns konar lífsmáta, ef ekki
væri ljóst að hann ætlar sér
eitthvað meira.
Þetta kemur best fram f
samklippingu hans á nöktum
líkömum Potempkin sjóliðans,
kommúnuliðinu og gömlum
heimildarmyndum af upp-
greftri líka í Katyn skóginum í
Póllandi, en þar höfðu hundruð
pólskra liðsforingja verið
skotnir og dysjaðir — af Rúss-
um eða Þjóðverjum. Á þetta að
þýða að hinir fyrrnefndu séu
lifandi lík við þær aðstæður
er þeir búa við? Ef svo, hveís
vegna? Og hvaða hlutverki
gegna hinar tíðu ívitnanir
Makavejev’s í „sætindi”?
Eflaust geta þolinmóðir áhuga-
menn pælt í þessu og fengið út
einhvers konar heild. En ég get
ómögulega séð annað en stefnu-
lausan anarkisma í þessu sam-
krulli öllu, sem er miður því
Makavejev hefur hingað til
verið einn frískasti kvikmynda-
gerðarmaður nútímans.
✓ X