Dagblaðið - 25.09.1981, Blaðsíða 16

DAGBLAÐIÐ. FÖSTUDAGUR 25. SEPTEMBER 1981.
24
Rætt við Mjöll Snæsdóttur, fomleifaf ræðing:
„Eftir 10—15 ár verður
Lilja K
Mólier
Stóraborg komin undir sjó”
— þar hafa fundizt yfir2300 hlutir í uppgreftri
Þessi nál fannst i fyrra & Stóru-
bortj og ar talin vera fró þeim tíma,
sem Anna var uppi. Endinn á
nálinni er undinn upp i spíral og er
nálin úr messing.
Flestir íslendingar kannast við hina
einstæðu ástarsögu önn-.! og H jalta á
Stóruborg undir Eyjafjöllum. Þegar
Anna, þessi sjálfstæða og þrjózka
kona, braut í bága við allar „siöa-
reglur” síns tíma og valdi sér sjálf
sinn mann, gerði hún Stóruborg
sögufræga og ógleymanlega.
Anna, 30 ára, var búin að hrygg-
brjóta margan biðilinn sem Páil
sýslumaður og bróðir hennar hafði
sigað á hana. Þess í stað tók hún að
sér unglingsstrák sem var smali á
bænum. Upp frá þvi hófst ein
skemmtilegasta ástarsaga okkar ís-
lendinga. En þó var Önnu og Hjalta
lítið skemmt þaðan í frá. í fjölda-
mörg ár var Hjalti svo ofsóttur af
bróður Önnu að hann varð að hafast
við í helli einum undir Eyjafjöllum.
Bróðirinn þoldi ekki þessa „smán” á
ættina og hótaði að drepa Hjalta og
reyndi mikið til þess að finnahann. Á
þessum tíma áttu þau Anna og Hjalti
átta „lausaleiksbörn”, því ekki fengu
þau leyfi til að giftast. Anna mátti
ekki taka niður fyrir sig!
Sagan um önnu og Hjalta gerðist á
16. öld, um og eftir siðaskiptin. Þetta
voru vissulega skringilegir tímar,
þegar staða konunnar var varla meira
metin en beljunnar i fjósinu. Karlarn-
ir sem réðu yfir öllu lifandi og dauðu,
ráðstöfuðu lífi kvennanna eins og á
sönnum þrælamarkaði. Dætur og
systur höfðu ekkert um það að segja
avaða aulum og ræflum þær voru
gefnar eða hvernig þeir fóru með
þær. í flestum tilfellum var um kaup
og sölu að ræða og , .ættgöfgi’ ’.
Þegar Anna tók sér smaladreng-
inn. varð hún að hálfgerðri gyðju í
augjm alþýðunnar. Hún hafði stigið
niði.r úr hæðum auðs og vegsemdar
og gefið ættardrambinu á kjaftinn.
Hún lifði eftir sínum eigin tilfinn-
ingum. Fyrirlitning sú, sem hún sýndi
lögunum, féll í góðan jarðveg hjá
alþýðunni. Og hún hafði gefið Eyja-
fjöllum merkilega og einstæða sögu.
Undanfarin fjögur ár hafa forn-
leifafræðingar staðið að uppgrefti
á Stóruborg að bdðni Þjóðminja-
safnsins. Þar fremst í flokki er Mjöll
Snæsdóttir. Hún lærði fornleifa-
fræði og þjóðháttafræði i Svíþjóð
og tók þaðan B.A. próf árið 1976.
Ásamt því að stunda uppgröft á
Stóruborg á sumrin, vinnur Mjöll
sem safnstjóri við Árbæjarsafn. í
viðtali við DB sagði Mjöll að upp-
gröfturinn stæði að vísu ekki í beinu
sambandi við sögufrægð önnu og
Hjalta. þó eflaust kæmu þau við
sögu Stóruborgar.
í kappi við tímann
„Stóraborg er byggð á hól sem nú
er kominn í hættu vegna þess að sjór-
inn er farinn að ganga of nærri
honum,” útskýrði Mjöll. „Til beggja
hliða eru svo tvær ár sem einnig eru
hættulegar hólnum. Bæjarhúsin þar
eru smám saman að tortímast. Þess-
vegna erum við í óða önn að reyna að
grafa upp allt það sem við getum
fundið, áður en náttúruöflin taka öll
völdin. Við gröfum þá upp rústirnar,
ljósmyndum þær og gerum teikning-
ar af þeim, áður en það verður of
seint. Eftir svo sem 10 til 15 ár verður
þessi hóll ekki lengur til. Brimið
brýtur oft mold úr hólnum og tekur
til sín hluti sem stundum finnast þá i
fjörunni.
í sumar vorum við fimm saman við
uppgröftinn, en þetta er seinlegt
verk. Þarna hafa kannski verið 4—5
rústir hver ofan á annarri. Þetta var
gott bæjarstæði og byggðu þá menn
gjarnan nýbyggingar ofan á þeim
gömlu. Við höfum séð á annan tug
bygginga á þessu svæði, en þar er
ekki allt sagt, því mikið verk er eftir.
Nú erum við búin að grafa okkur í
gegnum býlið hennar önnu og í
sumar vorum við með bæjarrústir frá
því um 1500 til 1600. í hólnum eru þó
leifar af miklu eldri bæjarhúsum.
Þarna hafa fundizt geysilega marg-
ir hlutir, miðað við það sem yfirleitt
finnst á einum ákveðnum stað hér á
landi. Þessir hlutir hafa líka varðveizt
sérstaklega vel, því jarðvegurinn
þarna er leirkenndur og mjög þéttur.
Ég tel það vera helztu ástæðuna fyrir
því hve margir hlutir hafa fundizt
barna Yfirleitt geymist tré og leður
heldm illa i gegnum aldirnar, en á
Stóruborg hefur fundizt mikið af
"Áua: gupum. Sumir lausahlutirri:
'em þar finnast eru geymdir á byggða
safninti í Skógum og aðrir á Þjóð-
minjasaininu. Ætlunin er þó að allt
fari aftur til byggðasafnsins.
Hér á myndinni er lýsislampi úr
steini fré þvi um 15 hundrufl og
súrkél. Fornloifafrœðingar geta
sjaldan verifl mjög nákvssmir é ár-
talið. Þá fer það oftast eftir þvi
hvar og mefl hvaða gripum
hlutirnir finnasL.Stundum er hægt
afl finna aldur eftir öðrum sarrt-
bærilegum hlutum sem búifl er að
staðfesta frá hvafla tíma em.
En þó er þafl oftast út í hött að full-
yrða nákvæmlega hve gamlir
hlutirnir em.
V__
Þennan hnapp úr tini fundu þau
einnig í fyrra, eins og reyndar alla
þá gripi sem hér em birtar myndir
af. Hnappurinn er fré því um 1550
til 1650 og gæti því vel verifl frá
önnu tímabili. Hringinn i kring-
um hnappinn er einhver áletrun
sem fornleifafræðingarnir hafa
ekki enn áttað sig á. En helzt
sýnist biaflamanni lítill hakakross
skreyta hnappinn afl neflan til
vinstri.
Þarna var einnig lítil kirkja sem var
lögð niöur um 1700. Við fundum
leifar 66 manna þegar við grófum
upp kirkjugarðinn, en þó tel ég að á
annað hundrað manns hafi legið
þarna. Sjórinn gekk yfir kirkju-
garðinn og hefur flysjað mikið ofan
af honum og er því töluvert horfið.”
— Hafið þið ekkert leitað í hellin-
um hans Hjalta? Hann bjó þar í
mörg ár og er sagður hafa verið
mikill útskurðarsnillingur.
„Nei,” sagði Mjöll. „Við höfum
ekkert leitað þar. Fyrst verðum við
að bjarga því sem bjargað verður á
Stóruborg. Við vinnum í kappi við
tímann.” -LKM.
„Vifl fundum 949 hluti í ár, 860 i fyrra og yfir 500 árifl þar áflur. Einnig hafa sumir gripir frá Stómborg skolazt upp
í fjömna þar i kring og em flestir þeir geymdir i byggflasafninu á Skógum. Fornleifafræðin er sibreytilegt og lær-
dómsríkt starf. Ég hef hlotið mikla reynslu vifl uppgröftinn á Stómborg," segir Mjöll Snæsdóttir fornleifa-
fræðingur.
Kannski Hjaltí hafi hlaupifl um
sveitina á þessum skó. Skórinn er
frá þvi um 1500 og gæti þvi hafa
prýtt fætuma hans Hjalta. Hann er
innfluttur og er gerflur úr sútuflu
leflri. Hann fannst í húsi sem gæti
verið eldaskáli.
Hópurinn á Stómborg fann fyrst
rústir frá þvi um 1800 og undir
þeim vom svo önnur hús frá 16. og
17. öldinni og þar undir enn önnur.
Hér á myndinni er handfang úr tré.
Þafl gæti veriö af blöndukönnu
eða trafakef li efla jaf nvel einhverju
öflm. Ágizkunin getur oft verifl
erfifl.
Svona litu greiflumar út á sautjándu öld. Þá var sérstakur harflur víflur oft
fluttur inn til afl búa til greiflur úr. Greiflan hefur þó verifl' öllu lengri, því
hún hefur lengi verifl brotin.