Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1989, Page 26

Hrafhar tveir flugu með þeim um alla heiðina. Teikning úr Sturlungu eftir Eirík Smith.
Seint flýgur krummi
á kvöldin
H
vert mannsbarn á íslandi þekkir hrafninn.
Börnunum eru sagðar sögur af krumma
gamla, ekki allar fagrar. Þó hafa þau oft
samúð með honum og þykir vænt um hann.
Hann flýr aldrei landið okkar. Hann er hér
Um hrafninn, sem er
vitrastur fugla, forvitri
og hirðfugl Oðins
Eftir SIGURÐ
BJARNASON frá Vigur
með okkur ár og síð og alla tíð. Hann situr
krunkandi á túngarðinum vor og haust og
norpar um svell og snjóskafla í frosthörkum
vetrarins. Þessi harðgeri fugl, sem er kol-
svartur eins og erfðasyndin, er allstaðar á
flögri. Hann birtist inn til dala og út til
nesja og er á vakki allstaðar þar sem eitt-
hvert æti fellur til, sígráðugur og sísoltinn.
Allir menn tala um hann illa og óska honum
slysa og háska, segir skáldið.
Hvað er hægt að segja um þennan
hrekkjalóm, sem öll þjóðin, ungir og gaml-
ir, þekkja frá blautu barnsbeini og hafa
fyrir augunum svo að segja daglega?
HlRÐFUGL ÓÐINS
Jú, það er ómaksins vert að taka þennan
karl til bænar. Hann er vitrastur fugla, for-
vitri, spádómsfugl, ógæfuboði og ástar-
brandur í senn. Hann er hirðfugl sjálfs
Óðins alföðurs. Segpr svo um það í Eddu:
Hrafnar tveir sitja á öxlum honum, ok
segja í eyru hönum öll tíðindi, þau er þeir
sjá eða heyra. Þeir heita svá: Huginn og
Muninn. Þá sendir hann í dagan að fljúga
um allan heim, ok koma þeir aptr að dögurð-
armáli. Þar af verðr hann margra tíðinda
víss. Því kalla menn hann Hrafnaguð.
Með þessum ummælum í Eddu er hrafn-
inn leiddur til öndvegis í fuglaríki. í fornum
fræðum er vit og þekking hvarvetna í háveg-
um höfð en heimskan og afglapahátturinn
fyrirlitinn og hæddur.
Og ekki verður vegur krumma minni
þegar athuguð eru ummæli Landnámu um
hann og þátt hans í fundi íslands. Segir
þar, er getið er ferðar Hrafnaflóka til Is-
lands:
„Flóki sigldi (þaðan) til Færeyja ok gifti
þar dóttur sína. Frá henni var Þrándur
í Götu. Þaðan sigldi hann út í haf með
hrafna þá þijá, er hann hafði blótað í
Noregi.
Ok er hann lét lausan inn fyrsta fló sá
aftur um stafn, annarr fló í loft upp ok
aftr til skips, inn þriðji fló fram um stafn
í þá átt, sem þeir fundu landit."
Þarna er krummi notaður sem siglinga-
tæki. Flóki hafði hvorki áttavita né ratsjá.
En hann treysti á eðlislæga ratvísi krumma
og hún brást ekki. Fyrsti hrafninn, sem
hann sleppir snýr við til Færeyja, annar flýg-
ur beint upp í loftið, treystir sér hvorki til
baka né áfram og sezt því aftur á skipið,
en hinn þriðji finnur á sér nálægð hins nýja
lands og flýgur „fram um stafn í þá átt sem
þeir fundu landit“.
Þannig tengist hrafninn sögu Islands
strax við landnám þess.
Nú skulum við skoða þennan merkilega
borgara og speking í ríki fuglanna. Síðan
gefst tími til þess að rifja upp nokkrar sög-
ur af honum og persónuleg kynni við hann.
Þarna situr krummi karlinn á steini,
íbygginn á svip. Hann er nokkuð stór fugl,
63-71 sentimetri á lengd. Nefið er langt og
dálítið frambogið, vængirnir langir og sterk-
legir, fæturnir miðlungsháir með sterkum
bognum klóm. Hann er stærstur allra nor-
rænna spörfugla. Alsvartur er hann á litinn
og slær stundum fjólublárri slikju á fjaðrirn-
ar. Stélið er alllangt og bogadregið fyrir
endann.
Hrafninn er varpfugl og staðfugl um
meginhluta jarðarinnar. Hann tilheyrir
hrafnaættinni, sem er mjög fjölskrúðug.
Segir Bjarni Sæmundsson í hinu merka riti
sínu um fuglana að 8 ættkvíslir hennar finn-
ist á Norðurlöndum en aðeins fjórar af þeim
eigi fulltrúa hér á landi. Af hröfnungum,
sem er fyrsta ættkvíslin, er hrafninn hér
algengastur en stöku sinnum verður hér
vart kráku, bláhrafns og krákubróðurs.
Af annarri ættkvísl má nefna Evrópugull-
þröstinn, sem er miðlungsstór spörfugl, á
stærð við skógarþröst. Talið er að hann
hafi aðeins einu sinni fundist hér á landi.
Það var árið 1843. Þá fannst fullorðinn
gullþröstur helfrosinn norður í Skagafirði í
miðjum desember.
Verpir Um Land Allt
Hér á íslandi verpir hrafninn í klettum
og hömrum um land allt. Mest er af honum
þar sem skammt er í allskonar æti. T.d.
þykir honum gott að búa í nálægð varp-
landa annarra fugla og þá fyrst og fremst
æðarfugls, kríu og anda. í nágrenni kaup-
staða og sjávarþorpa, þar sem fiskúrgangs
er von er einnig víða mergð hrafna. Hrafn-
inn etur allt sem að kjafti kemur, dautt og
lifandi úr jurta- og dýraríki. Hann etur kjöt
og fisk, korn og kartöflur, egg og skelfisk,
ígulker og krossfiska. Þykkar skeljar brýtur
hann með því að láta þær detta á steina
og klappir úr háalofti. Sýnir hann með því
sem mörgu öðru kænsku sína og hugvit.
Hrafninn verpir venjulega um sumarmál,
eða níu nóttum fyrir sumar eins og gömul
þjóðtrú segir. Mála sannast mun þó að
varptími hans fari nokkuð eftir tíðarfarinu.
En oft blása svalviðri um hreiður hans. Á
Grænlandi þykjast menn t.d. vita til þess
að hann hafi ungað út í 20-25 stiga frosti.
Ef mjög kalt er trúa sumir því, sem sögur
herma, að krummi eti egg sín. En það verð
ég að telja mjög ólíklegt. Hrafninum er eins
og öðrum fuglum mjög annt um egg sín
og afkvæmi og ver þau af heift og harð-
fylgi ef hætta er á ferðum.
Hreiður hans er stórt og óvandað. Er það
byggt úr allskonar drasli, lurkum og kvist-
um, þurrum þönglum, ullarlögðum, kinda-
beinum og skeljum. Oft getur þar að líta
ýmsa hluti, sem hann hefur stolið í byggðum
svo sem skeiðar og hnífa, jafnvel ausur og
pottasköfur. Krummahjónin vinna bæði að
hreið'urgerðinni og byija á henni síðari hluta
vetrar.
Sumir telja þó að kvenfuglinn geri hreiðr-
ið einn en bóndinn hjálpi honum hinsvegar
við aðdrætti byggingarefnisins.
Krummamamma situr 24 daga á eggjum
sínum. Þá er hinu mikla stríði lokið og ein-
staklega ófríðir ungar skríða úr blágrænum
eggjunum. En hvetjum þykir sinn fugl fag-
ur þótt hann sé bæði Ijótur og magur, seg-
ir máltækið. Og víst er það að þau hjónin
leggja sig sameiginlega fram um það að
fæða þá. Þau eru á ferð og flugi alla daga
við aðdrætti að heimilinu. Engum er þyrmt,
sem hrafninn þarf að sækja björg til. Ný-
fædd lömb, afvelta skepnur, særðir fuglar,
ungar og egg annarra fugla, allt er í hers
höndum fyrir krumma. Hann er grimmur
og miskunnarlaus. Lífsbaráttan ér hörð,
veröldin viðsjál, en ástin á eigin afkvæmum
sterk og fórnfús. Þess vegna er engin ferð
of erfið, engin veiðiför of áhættusöm. Hann
getur ekki treyst á neinn nema sjálfan sig.
Ailstaðar á hann óvini sem eiga honum
grátt að gjalda, bæði í ríki manna og dýra.
Það sætir því engri furðu þótt hrafninn
verði tortrygginn og varkár. Af því leiðir
hinsvegar að hann er engan veginn auðunn-
inn. Fyrir 60 árum auglýsti íslenzkur eyja-
bóndi í blaði að hann borgaði 50 aura fyrir
hvert hrafnsnef, sem honum væri fært.
Hugðist bóndi hefja sókn gegn varginum,
sem var að eyðileggja æðarvarp hans. Ná-
granni bóndans ætlaði naumast að trúa
því, að svo mikið fé væri lagt til höfuðs
krumma, og þar sem hann var góð skytta
gerði hann sér von um dijúgar tekjur af
hrafnadrápi. Var og mergð hrafna á þessum
slóðum. En margt fer öðruvísi en ætlað er.
Skyttan færði varpbóndanum aðeins tæp
20 hrafnsnef að sex mánuðum liðnum og
fékk innan við 10 krónur í skotlaun. Hrafn-
inn lætur ekki skjóta sig niður eins og hrá-
viði. Hann veit að maður með byssu er voð-
inn sjálfur.
Þess vegna gefur hann trauðla færi á sér.
íslendingar eiga margar persónulegar
minningar um hrafninn. Flestir sveitabæir
26