Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Síða 5

MIKLABÆJARKIRKJUGARÐUR. Myndin er tekin í suðausturhorni garðsins, en gröf Solveig-
ar var í norðvesturhorni hans. Myndina tók séra Þorsteinn Ragnarsson.
-—--
Í3< k, ~t k-*,n/S
#9'
—
fi ,
' y-

' -*

-
piigHiHjl
.
Sr. Björn jönsson
BÓK Árna Þórarinssonar biskups skrifuð á dönsku. Áritun Hálfdánar er þessi: „Mági sínum
elskulegum séra Oddi Gíslasyni presti að Miklabæ gefur kverið til befalingar. H. Einarss.“
BIBLÍA séra Odds, sem meistari
Hálfdán gaf honum. Áritun á
latínu hljóðar svo í íslenskri
þýðingu: „Hinum göfuga
og hálærða unga manni
hr. Oddi Gíslasyni færi
ég þessa bók að gjöf.“
vænlega áhorfa. Sigurð-
ur var farinn og all-
erfitt að ná til hans, þar
sem hann var einn af
fjárpestavörðunum við
Héraðsvötn, og átti varð-
svæði úti í Hegranesi. Hins-
vegar leiði í garðinum óskipu-
leg á þeim stað, er hann hafði bent
til, og ekki gott að átta sig á, hvar helzt
skyldi niður bera. Leið sVo ein nótt eða tvær.
Þá dreymir Þorstein á Hrólfsstöðum, að til
hans kemur maður hár og herðibreiður og var
festa og ró yfir svipnum. Þykir honum maður-
inn vera sr. Oddur á Miklabæ. Þorstemi
finnst sr. Oddur segja við sig: „Eg sé á þér, að
þú ætlar að gera þetta fyrir okkur.“ Þorsteini
þótti sr. Oddur eiga við það, að hann legði lið
sitt að því, að leita beina Solveigar. - Eftir
draum þennan reið Þorsteinn til fundar við
Sigurð í Stokkhólma og bað hann að leita með
sér beinanna. Lét Sigurður til leiðast, og er
skemmst frá að segja, að þeir Þorsteinn grófu
á þeim stað, er Sigurður hafði áður á vísað, og
gengu þar að öllu svo sem Sigurður hafði áður
við skilið og frá sagt. Fjalirnar úr kistu Sol-
veigar lágu hlið við hlið sunnan við kistu þá,
er Sigurður taldi geyma leifar gömlu konunn-
ar, sem grafin var 22. des. 1914. Skútinn var
og ennþá sýnilegur, sá er fram kom, er kista
Solveigar hafði verið upp tekin 22’/2 ári áður.
Þar lágu og beinin, en mjög höfðu þau fúnað á
þessu árabili. Stærstu og hörðustu beinin
héldu sér samt vel. Mældum við Stefán á
Höskuldsstöðum sum helztu beinin, svo sem
höfuðkúpu og lærlegg. Af stærð höfuðkúpu
virtist okkur hún vera sem svaraði af fremur
litlu kvenmannshöfði, og af tönnum ályktuð-
um við, að hún hefði verið á þrítugsaldri.
Lengd lærleggs var 39 cm, og mun það vera
stærð fremur lágvaxinnar konu. Þá var og
enn auðvelt að ákveða lengd kistunnar og
breidd, þar sem sumar fjalirnar höfðu fulla
lengd. Hefir hún verið 147 cm löng og 42 cm
breið. Járnhringur (úr ca. 8 mm járni) 5 cm í
þvermál fannst í moldinni, og hafði hann verið
í gafli kistunnar. Sáust og járnspengur í gafl-
fjöl. Gat Stefán á Höskuldsstöðum til, að
þetta hafi verið fatakista Solveigar, sem hún
var grafin í, og þykir mér sú tilgáta mjög
sennileg, enda munu sögusagnir til vera fyrir
því, að svo hafi verið. - Auk þessa, sem nú
hefir verið getið, fannst í moldinni innan um
beinin ein silfurmilla og ofurlítil pjatla af mjög
sterkum dúk. Var hvorugur sá hlutur grafinn
með beinunum. - Pjötlunnar hafði sérstak-
lega verið getið í miðilssambandinu.
Tilgangur beinaflutningsins var a.m.k. tví-
þættur. Annars vegar sá, að veita Solveigu þá
blessun, sem kirkjan er vön að veita hverju
barni sínu, jafnt breysku sem staðföstu. Hins-
vegar sá að hafa áhrif á hugsunarhátt fólks-
ins: að lægja óttann og andúðina, en skapa ör-
yggi og samúð. I miðilssambandinu var mikil
áherzla lögð á, að fá fyrirbæn og hana al-
menna.“
Flutningur beinanna að Glaumbæ
„Sjálfur beinaflutningurinn fór fram sunnu-
daginn 11. júlí. Flutti eg guðsþjónustu á báð-
um kirkjum, Miklabæ og Glaumbæ, og jafn-
framt fyrirbæn fyrir Solveigu. Margt manna
var viðstatt á báðum stöðum. Kista hafði verið
smíðuð og beinin kistulögð nokkrum dögum
áður.
Til eru þeir, sem telja það furðu gegna, að
prestur skuli hafa fengizt til að leggja lið
slíkri athöfn, sem þeirri er hér var lýst. Eg
gekk þess aldrei dulinn, að svo mundi vera.
Lífið er alvara en ekki fordild - líftaug þess er
samúð, en ekki dómsýki og lítilsvirðing á kjör-
um annarra, þroskaleiðin sjálfsafneitun og
þjónusta, en ekki sjálfbirgingsháttur og hroki.
- Mér dylst ekki, að sumir þeir, er vilja kall-
ast trúmenn, telji að mikil hjátrú komi fram í
því að taka slíka hluti hátíðlega. En það er
máske meira vandaverk en þessir sömu menn
ætla: að draga hreinar línur milli trúar og hjá-
trúar, og slysalegt mætti það teljast, ef „trú-
manni“ yrði það á að telja t.d. fyi-irbæn til hjá-
trúar. Og þá er það ekki síður slysalegt, er
menn, er vilja vera kristnir, líta með lítilsvirð-
ingu á þá viðleitni að hjálpa þeim, sem í raun-
ir hafa ratað, hversu mikill hluti þeirra rauna
sem kann að vera sjálfskaparvíti. Það er þó
ekki svo lítið af orðum, sem meistarinn mildi
hefir látið til vor berast, er varðað geti veginn
í því efni. A vörum hans liggur blessunarorð
til þeirra, sem eru miskunnsamir, jafnvel heil
saga til- þess sögð að leggja áherslu á samúð-
ina og víkka og dýpka farveguna, sem liggja
frá sál til sálar. Og fyrst hann gat sjálfur auð-
kennt hlutverk sitt með orðunum „að leita að
hinu týnda til að frelsa það“, þá ættum vér,
sem viljum vera þjónar hans, ekki að telja
neðan við virðingu vora að leggja lið að því, að
leysa þann bundna, þegar hann kemur sjálfur
til vor með beiðni um hjálp. „I fangelsi og þér
vitjuðuð mín.“ ... Og: „Svo framarlega sem
þér hafið gjört þetta einum þessum minnstu
bræðrum mínum, þá hafið þér gjört mér
það.“„
Lok útfararræðu yfir Solveigu
Ég hefi undir höndum ræðu þá er faðir
minn flutti við þessa athöfn, andi hennar hefir
að nokkru komið fram í frásögn hans, en loka-
orð hennar eru þessi: „Verum elskandi og
miskunnsöm, verum skilningsfull og samúðar-
rík. Látum þá líka hugsunina um þjáningar
Solveigar og langt, dapurt stríð byggja upp
samúð í brjóstum vorum henni til blessunar
og þroska. Gleymum augnablik sjálfum oss.
Festum sjónar á náunganum, sjáum bróður
og systur í hverju mannsbarni, í hverjum
bróður og systur elskað barn Guðs. Stefnum
öll á hans háleita mark, og munum sannleika
hins forna spakmælis: „að vegurinn til Guðs
liggur um hlaðið hjá náunganum." Og gleym-
um ekki þeim mættinum sem vér eigum dýr-
legastan yfir að ráða, bænarmættinum. Iðk-
um fyrirbæn, temjum oss að biðja fyrir öllum
þeim sem eiga bágt og venjum böm vor
snemma við hið sama. Sáum blessunarríku
sæði samúðarinnar í hin ungu og vaxandi
hjörtu, samúðina til alls sem lifir og finnur til,
til allrar tilverunnar. Amen.“
Ég man vel litlu hvítu líkkistuna, sem stóð í
kór Miklabæjarkirkju undir altaristöflunni,
sem sr. Oddur hafði gefið kirkjunni árið 1775
en nafn hans og ártal stóð neðst á töflunni.
Þessi tafla brann með kirkjunni árið 1973.
Við börnin fengum að sjá kistuna eftir að
beinunum hafði verið raðað í hana og henni
lokað og okkur var sagt að óhamingjusöm
kona ætti þessi bein og að við ættum að biðja
fyrir sál hennar. Síðan signdum við yfir kist-
una, og nokkrum dögum síðar var hún svo
flutt á þann stað sem henni var ætlaður, eins
og áður er sagt.
Þessir atburðir höfðu djúp áhrif á barnssál-
ina og ef til vill varð það til þess að við fórum
að hugsa um þá sem bágt eiga og litum nú
öðrum augum til Solveigar en við höfðum áð-
ur gert.
Af Solveigu
Víkjum nú að nokki-um staðreyndum þessa
máls. Um Solveigu eru mjög fáar áreiðanleg-
ar heimildir. Ekki er einu sinni vitað með
fullri vissu hvers dóttir hún var og ekki held-
ur hvaðan hún kom. En hún mun ung hafa
gerst ráðskona hjá Oddi presti, sem á fyrri
prestskapsárum sínum á Miklabæ var
ókvæntur. Jón Jóhannesson fræðimaður segir
í þætti sínum af sr. Oddi: „Til hans réðst ung
stúlka utan úr Sléttuhlíð (sumir segja úr
Fljótum) er Solveig hét. Hrólfur Einarsson er
var háaldraður í Lónkoti í Sléttuhlíð á upp-
vaxtarárum mínum sagði mér, að sig minnti
að hann hefði heyrt að hún hefði verið úr
Hrollleifsdal og Þorleifsdóttir." Og hann held-
ur áfram: „Solveig var lítillar ættar, en vel að
sér ger og hin sjálegasta. Nokkuð þótti hún
lundstór, en stillti þó vel í hóf, var ágætlega
verki farin og stundaði bú prests mæta vel.“
Onnur heimild frá hendi sr. Páls á Brúar-
landi segir svo: „Oddur þessi bjó fyrst fram í
Skagafjarðardölum, með ráðskonu er Solveig
hét. Þar eftir vígðist hann til Miklabæjar og
Silfrastaða í Blönduhlíð og þangað fór ráðs-
kona með honum. Hún vildi fegin eiga hann,
en hann vildi ekki. Hún hafði verið stillt og
skikkanleg stúlka og bar harm sinn í hljóði.
Eftir þetta giftist séra Oddur stúlku er Guð-
rún hét. Solveig var samt kyrr hjá þeim sem
vinnukona.“
Þannig ber heimildum ekki saman um
hvaðan Solveig kom að Miklabæ, utan úr
Fljótum eða framan úr Skagafjarðardölum.
Hvergi er nafn hennar skráð í kirkjubókum
Miklabæjarprestakalls. Slíkt er ef til vill ekki
að undra, þar sem prestar skráðu á þeim tím-
um í kirkjubók aðeins prestsverk, skírnir,
fermingar, hjónavígslur og greftranir, engin
manntöl voru gerð nema stöku sinnum taln-
ingar fólks hve margir voru á hverjum bæ, ein
slík er til frá hendi sr. Odds frá árinu 1785.
Misskilningur um nafn
Solveigar í kirkjubók
Sá misskilningur hefir komist á kreik að
nafn Solveigar hafi verið klippt út úr kirkju-
bókinni til að afmá nafn hennar þar. Það er að
vísu rétt að ferhyrnt stykki hefir verið klippt
úr, og það hefir prestur sjálfur gert, sjálfsagt
vegna misskriftar, en það er ekki á því ári
sem Solveig lést, heldur ári síðar, og ekki í
dálknum um dána heldur í dálknum um
skírða, og auk þess er á síðari hluta blaðsins
beint framhald fyrir neðan úrklippuna og við
það sem ofar er, svo að klippt er áður en
skráð er aftan á þetta blað. Dauða Solveigar
er ekki getið í kirkjubók vegna þess að hún
framdi sjálfsvfg, en þeir sem tóku líf sitt með
þeim hætti fengu ekki kirkjulegan yfirsöng
eða útfor að kristnum sið. Slík harka er ótrú-
leg og óskiljanleg og ekki í anda Frelsarans,
sem sagði um hórseku konuna „Sá yður sem
syndlaus er kasti fyrstur steini á hana“. Sama
er að segja um nafn sr. Odds. Dauðsfall hans
er hvergi skráð í þá kirkjubók er hann lét eft-
ir sig, vegna þess að greftrun hans var aldrei
gerð, þar sem lík hans fannst ekki svo fullvíst
sé. Minningarathafnir um þá sem létust tíðk-
uðust ekki í þá daga.
Eins og fyrr segir vitum við sára fátt um
Solveigu. Flest það sem um hana er ritað er
skráð löngu eftir dauða hennar og ber flest
með sér blæ þjóðsögunnar og draugatrúar-
innar. En sjálfsagt hefir hún verið myndarleg
og vel gerð alþýðustúlka, sem sómt hefði sér
vel í hvaða sæti sem var, líka sem prestsfrú
við hlið sr. Odds, sem var af fyrirfólki kominn,
biskupssonur og átti annan biskup að afa. En
eitt er þó nokkurn veginn víst, að Solveig fyr-
irfór sér vegna sinnisveiki, um það ber annál-
um saman. Ein elsta heimild um það er skráð
af Hallgrími Jónssyni djákna f. 1780, d. 1836.
Hann tók saman annál og er þar ítarleg frá-
sögn af dauða Solveigar sem virðist „skrásett
þegar eftir atburð þennan“ eins og Hannes
þjóðskjalavörður segir. Hallgrímur skrifar:
„1778. Laugardaginn fyrir pálmasunnud. (11.
apríl) skar sig á háls ógipt stúlka á Miklabæ í
Blönduhlíð í Skagafirði af sinnisveiki. Var
prestinum tilsagt og var hún með lífsmarki,
þá hann kom, og sem hann sá þessa skelfílegu
sjón, féll hann í öngvit, en sem hann við rakn-
aði var hún dáin. Hún hét Solveig. Meintu
sumir að hún hefði viljað eiga prestinn, hafði
hún áður ráðskona hjá honum verið.“ „Hall-
grímur settist í Hólaskóla 1795 og hafði þvi
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998 5