Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Side 12

Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Side 12
Haukadalur væri ekki nægilega öruggur staður; að minnsta kosti ekki þegar kom fram á 13. öldina. Þorvaldur Gissurarson var orðinn goðorðs- maður ekki síðar en 1190 og má telja líklegt að hann hafí fljótlega eftir það flutt að Hruna og ekki síðar en 1196. Þá gáfu Haukdælir í bili upp á bátinn sitt gamla höfðingjasetm-, segir Helgi Þorláksson sagnfræðiprófessor í ítarlegri ritgerð um Hruna og mikilvægi stað- arins fyrir samgöngur, völd og kirkjulegt starf á þjóðveldisöld. Gissur sonur Þorvaldar, sem síðar átti eft- ir að verða jarl yfir íslandi, ólst upp í Hruna. Skemmtileg frásögn er af því í íslend- ingasögu Sturlungu þegar höfðinginn Sig- hvatur Sturluson ríður ásamt Halldóru konu sinni, Sturlu syni þeiiTa og fylgdariiði suður yfir heiðar, en förinni var heitið að Hruna þar sem gengið var frá bónorði og brúðkaupi Sturlu og Sólveigar dóttur Valgerðar á Keld- um. Brúðkaupið fór fram í Hruna og leiddi þá Þorvaldur börn sín fram fyrir Sighvat. Hann virðist hafa verið afar stoltur af þeim og vildi fá álit Sighvatar; kvað sér þykja miklu skipta að honum litist vel á börnin. Þótti Sighvati börn Þorvaldar frá fyrra hjónabandi menni- leg og gengu þá fram börn Þorvaldar og Þóru húsfreyju í Hruna: „...stóð Gissur fyrir þeim frammi, og hélt Þorvaldur í hendur honum og mælti: „Hér er nú ástin mín, Sig- hvatur bóndi, og það þætti mér allmiklu máli skipta, að þér litist giftusamlega á þenna mann.“ Sighvatur var fár og horfði á hann langa stund. En Gizurr stóð kyrr og horfði einarðlega á móti Sighvati. Sighvatur tók þá til orða og heldur stutt: „Ekki er mér um ygglibrún þá.“ Var veitt með miklum kostnaði, segir þar einnig, og skildu allir með blíðu. VI Lítum betur á þjóðleiðir á þessum tíma. Þeir sem fóru norður Kjöl úr Arnesþingi og einkum þá frá Skálholti, gátu valið um þrjár leiðir. Þar af er ein sem vafasamt verður að telja hvort nokkru sinni var farin og sýnist vera ófær; leiðin yfir Skálpanes og meðfram Hvítárvatni undir Skriðufelli. Hafi einhverjir menn brotizt þeim megin til að losna við Hvítá, lokaðist sú leið þegar syðri skriðjökull- inn hljóp fram árið 1800. Aðalleiðin vestan Hvítár lá austan við Bláfell og yfir Hvítá á al- þekktu vaði norðan við Lambafell. Þriðja leið- in, segjum frá Skálholti, var sú að fara yfir Hvítá á ferju hjá Auðsholti, síðan upp Hruna- mannahrepp hjá Tungufelli og yfir Jökul- kvíslina (Jökulfallið) norðan við Bláfell og síð- an á Kjalveg. Þá leið fóru Reynistaðarbræður 1780 með fjárrekstur sinn. Nautavað á Þjórsá, gegnt Þjórsárholti, var langbezti kosturinn þegar komið var að aust- an og stefnt á vöðin á Hvítá, eða þá að leiðin lá norður. Frá Nautavaði lágu reiðgötur, trú- lega upp hjá Skáldabúðum að Laxárdal og að vaðinu á Stóru-Laxá sunnan við Bláhyls- hnjúk, en önnur leið var framar, framhjá Hæli og Hlíð og yfir Laxá á eyrum sem heita Heljarþrem eða þröm, en síðan þjóðleið um kirkjuveg að Hruna. Algeng leið frá Hruna og norður á bóginn lá ekki sömu slóð og núverandi þjóðvegur því blautt mýrarsund eða svakki, sem nefnt var Lokaflóð, var norðvestan við bæinn. Þess- vegna var farið austur fyrir Hrunann og síðan um Leynisása niður á Hrunavöll og yfir Litlu- Laxá hjá Berghyl og annaðhvort um Gyldar- haga eða vestar, um Kirkjuskarð, og framhjá Skipholti og Tungufelli ef leiðin lá norður. Væri ferðinni heitið að Haukadal var riðið yf- ir Hvítá á Steypu (Steypuvaði) gegnt Drumboddstöðum. Af Hrunavelli hafa legið reiðgötur vestur á vöðin á Hvítá og þá farið yfir Högnastaðaása þar sem heitir Ljónastígur. Fyrir löngu lá sú reiðleið yfir Hvítá á vaði við Grámel suðaust- an við Bræðratungu. Gamlar götur, F'losa- traðir, sem getið var um í grein í Lesbók sl. haust um Bræðratungu, voru alþekktar frá Grámel og heim að Tungu. Grámelsvað var notað snemma á 19. öld eftir því sem Brynjólfur frá Minna-Núpi segir. Aðalvaðið á Hvítá var þó og er enn á Kópsvatnseyrum, lítið eitt ofar. Götur sem lágu frá þessum vöðum að Hruna eru þó fyrir löngu horfnar undir svörðinn, en þær lágu austur yfir Högnastaðaása og Litlu-Laxá. Helgi Þor- láksson telur að ef til vill hafi verið fjórar mismunandi leiðir milli Hruna og vaðanna á Hvítá. A leið í Skálholt austan frá hafa menn hins- vegar riðið Tungufljót á vaði hjá Torfastaða- hólma og síðan upp fyrir Hrosshagavík og Torfastaðaengjar. Væri ferðinni heitið á Þingvöll hafa menn riðið áfram vestur hjá Torfastöðum og Miklaholti, meðfram hinum forna Hagagarði (Þrælagarði) út að Brúará og yfir hana á vaði hjá Böðmóðsstöðum. talið að með búsetu í Hruna hafi Þorvaldur Gissurarson fremur verið að styrkja stöðu sína í Arnesþingi en að seilast til áhrifa á valdasvæði Oddaverja í Rangárþingi. Samkvæmt máldaga frá 1331 var Hruni staður; átti þá allt heimaland svo og Kaldbak og hafði líklega forsjá Þórarinsstaða. Svo er að sjá að Arnsteinn nokkm' hafi stofnað til staðar í Hruna með gjöf. Samt var jörðin lítil; aðeins 20 hundruð í jarðabók Árna og Páls, en aðrar jarðir í nági'enninu voru þrefalt stærri, Miðfell 60 og Efra-Langholt 60 hund- ruð. En þar voru ekki krossgötur eins og í Hruna. Landnámsbæir í Hrunamannahreppi voru Berghylur og Másstaðir. Að líkindum hafa Másstaðir ekki haldizt lengi í byggð; að minnsta kosti hefur alveg fyrnst yfir vit- neskju um staðinn. Sumir fræðimenn hafa bent á Hvítárhoit, en aðrir á Hrunakrók inn- undir mynni Laxárgljúfiirs. Brynjólfur frá Minna-Núpi taldi sig hafa fundið líklegan stað þar sem heitir Árfellsstekkatún við Stóru- Laxá; þar voru fornar tóftir. I Jarðabókinni segir að Forni-Hruni hafi áður staðið í Hrunaki'ók, en jafnframt að munnmælin séu óviss. I gi'ein í Ái’nesingi 1990 bendir Sigurjón Helgason verkfræðing- ur á að meginhluti jarðeignar Hrunastaðar sé fyrir norðan Hörgsholt, þ.e. Kaldbaksland, Hrunakrókur og Hrunaheiðar þar fyi’h' norð- an. Jarðeignin er tvískipt því land Hörgsholts klýfur hana. í Hrunakrók markar fyrir bæjarhúsi sem Sigurjón telur að hafi verið 15 m langt og 5,5 m á breidd, eða svipað að stærð og skálinn að Stöng. Samkvæmt mælingum á tóftinni fór þessi jörð í eyði fyrir 1104 og Sigurjón telur að þá hafi bærinn verið fluttur fram á núver- andi stað. Hann telur að bærinn hafi heitið Hruni á sínum upprunalega stað; þar er hæð sem heitir Hruni og hefur hrunið úr henni. Hrun vh'ðist hinsvegar ekki hafa átt sér stað úr klapparhólnum ofan við bæinn í Hruna, enda hafi nafnið flutzt þangað með bænum. Bent hefur veri á að hrun hafi löngum verið í brattri hlíð lítið eitt austan við bæinn þar sem heitir Seljadalur og Seljadalsklauf. Fremur er þó ólíklegt að nafngiftin sé sótt þangað. Helgi Þorláksson telur að Már landnáms- maður þurfi ekki að hafa eingöngu búið á Másstöðum. Hann hafi væntanlega einnig reist býli í Hörgsholti, sem hafi átt land norð- an við Kaldbaksland og sé skiljanlegt þegar litið sé til þess að Árfellsstekkatún, og þar með Másstaðir, var í eigu Hörgsholts; þar hafi landnámsbýlið verið. Hörgsholt hafi í upphafi talizt eigulegasta jörðin á svæðinu; 30 hundraða jörð að fornu (ásamt Þverspyrnu) og góð hlunnindi af laxveiði í báðum Laxán- um. Ekki komi á óvart að þessari upphaflegu landnámsjörð hafi fylgt mikil afréttarlönd norðan við Kaldbaksland. Núverandi Hruna hefur að mati Helga ver- ið skipt út úr landi Hörgsholts, en heimaland Hruna er lítið fyrir mikilvægan „stað“ sem aðeins átti tíu kúgildi nauta (1331) og bendir til takmarkaðra heimahaga. Kirkja reis líklega í Hruna á 11. öld, helguð Maríu guðsmóður og heilagri Katrinu í kaþ- ólskum sið. Útkirkja hefur verið í Tungufelli frá 1819 og í Hrepphólum frá 1974. Að líkind- um var Hruni þingstaður og bendir nafnið Hrunamannahreppur til þess að þar hafi ver- ið elzti þingstaðurinn í hreppnum, líklega þegar á 10. öld. Má vera að bað- og þvottaað- staða við Hrunalaug, svo og þjóðleiðir hafi upphaflega stuðlað að því að kirkja reis í Hruna. Bendir Helgi Þorláksson á að ætla megi að laug í Reykholti í Borgai'fii'ði hafi haft áhrif á staðarval fyrir kirkjuna þar. Lík- legast sé að bóndi í Hörgsholti hafi reist kirkju í Hruna og gefið eigur til hennar í þeim fróma tilgangi að bæta stöðu sína, bæði í þessum heimi og öðrum. Ymsir gegnir menn voru prestar í Hruna í aldanna rás, en vai'la hægt að segja að þeir hafi verið þjóðkunnii’. Það varð aftur á móti prestsonurinn Daði Halldórsson sem fæddur er í Hruna um 1638 og varð ungur „smásveinn“ Brynjólfs biskups Sveinssonar með afleiðingum sem allir þekkja. Annar drengur, Valdimar Briem, sem kom munaðarlaus að Hruna á síðustu öld og ólst þar upp, varð síðar þjóðkunnur prestur og sálmaskáld á Stóra-Núpi. Munnlegar heimildir úr Hrunamannahreppi segja að hann hafi á barnsaldri í Hruna ort söngtexta sem ennþá lifir: Allir krakkar, allir krakkar/ eru í skessuleik, o.s.frv. Skáldskapurinn er ekki meiri en við er að búast af ungum dreng, en vísan varð húsgangur og sannar að það há- fleyga lifir ekki alltaf lengst. Helstu heimildir: Hi’uni, ritgerð Helga Þorlákssonar. Forni-Hruni eftir Sigurjón Helgason. Byggðir og bú í Arnessýslu. Islendingasaga Sturlungu. Þjóðsögur Jóns Ámasonar. DANSINN í Hruna, 2x2m, olía á striga. Myndin er eftir greinarhöfundinn og er nú í eigu Hrunamannahrepps. NÁLARAUGAÐ, náttúrusmíð uppi á Hrunanum. NÝLEGT safnaðarheimili hefur risið austan við kirkjuna. VII Valdabaráttan á íslandi á árunum 1180; 1220 gerði greiðar samgöngur að lykilatriði. I Hruna hefur Þorvaldi Gissurarsyni þótt auð- veldara að stefna til sín bændum en í Hauka- dal, hafi hann verið í þeim hugleiðingum að stofna héraðsríki. Frá Hruna mátti fylgjast með ferðum þein-a sem komu austan úr hér- aðsríki Oddaverja og einnig þeim sem ætluðu í Skálholt. Ætla má, segir Helgi Þorláksson í ritgerð sinni, að Mosfellingai’ hafi ekki gefið Skálholt til biskupsstóls án þess að hafa í huga áhrif þess á valdabaráttuna. Það er þó 12 LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.