Lesbók Morgunblaðsins - 19.12.1998, Blaðsíða 31

ekki við heldur beið þar til Larry hafði lokið
máli sínu. Bergman steinþagði svo í heila mín-
útu og enginn þekkir mátt þagnarinnar betur
en Ingmar Bergman, það get ég sagt þér. Síð-
an hélt hann áfram að leikstýra og virti Larry
ekki viðlits. Morguninn eftir var ungur piltur
sestur í sæti Larrys og skrifaði samviskusam-
lega niður hvert orð sem féll af vörum Berg-
mans. Larry sást hvergi. Þegar ég þurfti
stuttu seinna að bregða mér á klósettið beið
Larry á ganginum, hann greip í mig og spurði
hvernig gengi. Eg sagði að allt væri í góðu lagi
en kunni ekki við spyrja hvað hann væri gera
þarna. Seinna komst ég að því að Bergman
hafði hótað að fara með fyrstu flugvél aftur til
Svíþjóðar ef Laurence Olivier kæmi svo mikið
sem nálægt æfingasalnum aftur. Ovild þeirra
gekk svo langt að þegar Bergman boðaði leik-
hópinn og starfsmenn leikhússins til kveðju-
hófs í búningsherbergi Maggie Smith eftir að-
alæfinguna - hann var ekki viðstaddur frum-
sýninguna - bannaði hann Olivier að koma inn
í herbergið. Og við það sat. Mér fannst þetta
alltof langt gengið og kunni satt að segja ekki
vel við Ingmar Bergman. En leikararnir elsk-
uðu hann og snilld hans fer ekki á milli mála.
Hann hefur þó miklu betri skilning á Strind-
berg en Ibsen og mér hefur ekki þótt jafn
mikið til um uppsetningar hans á verkum Ib-
sen og mér þykir um meðhöndlun hans á
Strindberg."
Kunni hvorki seensku né norsku
Michael Meyer er fæddur 1921 og lauk prófi
í enskum bókmenntum frá Oxford-háskóla.
Hann segist þó ekki líta á sig sem háskóla-
mann, ekki fræðimann í ströngum akademísk-
um skilningi, ..til þess þyrfti ég að vera
doktor". Ekki löngu eftir að háskólanáminu
lauk réðst hann sem kennari í ensku til háskól-
ans í Uppsölum í Svíþjóð og þannig hófust
kynni hans af skandinavísku leikskáldunum
tveimur, fyrst hinum sænska August Strind-
berg og síðar, löngu síðar, hinum norska Hen-
rik Ibsen. „Eg kunni ekki stakt orð í sænsku
þegar ég kom til Uppsala en ég var svo hepp-
inn að verða ástfanginn af einu stúlkunni í
borginni sem kunni ekki stakt orð í ensku!
Mér var því nauðugur einn kostur að læra
sænsku. Annars hef ég aldrei verið sérstak-
lega mikill tungumálamaður."
Ibsen og Strindberg voru í flestu mjög ólík-
ir menn. Þeir hittust aldrei og þekktu hvor
annan einungis af afspurn. Strindberg var 20
árum yngri, fæddur 1849, en Ibsen 1828. Að-
ferðir þeirra við skriftir voru vægast sagt
mjög ólíkar.
„Ibsen vann mjög kerfisbundið og skrifaði
flestöll leikrit sín á jafnlöngum tíma, tveimur
árum, fyrra árið gekk hann með hugmyndina í
maganum og punktaði hjá sér, en yfirleitt
byrjaði hann ekki að skrifa fyrr en undir vor
seinna ársins og skrifaði þá leikritið þrisvar í
gegn og lauk síðustu umskrift síðla hausts.
Hann lýsti þessu þannig að eftir fyrstu umferð
þekkti hann persónurnar ámóta vel og maður
þekkir ferðafélaga í lestarvagni. Efth- aðra
umskrift sagði hann persónumar orðnar jafn
kunnugar og gistifélaga á hóteli til nokkurra
vikna. „Eftir þriðju umskrift þekki ég persón-
urnar mínar út í gegn, ekkert kemur mér
lengur á óvart“, sagði hann.
Strindberg Ifitt geðfelldur
„Strindberg var algjör andstæða Ibsens
varðandi skriftirnar. Hann trúði í blindni á
innblástur augnabliksins og vildi ekki einu
sinni fara yfir það sem hann skrifaði. Hann
skrifaði frá því snemma á morgnana og fram
að hádegi. Blöðunum henti hann frá sér á gólf-
ið, allt um kring, jafnóðum og þau voru full-
skrifuð. Síðan leit hann ekki á þau aftur og lét
aðra um að tína þau upp og koma þeim í prent-
smiðju. Hann las ekki heldur prófarkir en vildi
samt sjá fyrstu textasíðu hverrar bókar til að
samþykkja útlitið."
- Þú hefur ekki farið leynt með andúð þína
á manninum August Strindberg. Hvað veldur?
„Ég er mjög klofinn í afstöðu minni til
Strindbergs því mér þykir mikið til um mörg
leikrita hans, þó mér þyki lítið til mannsins
koma. í fyrsta lagi kemur fram í skrifum hans
mjög sterk andúð á gyðingum og fyi'ir mig
sem gyðing var þetta nóg til að nálgast hann
með varúð. Kvenhatur hans var alþekkt og yf-
irgengilegt."
- Hvers vegna eyddirðu þá fimm árum í að
skrifa ævisögu hans?
„Það er ákveðin ástæða fyrir því. Þegar
ævisaga Strindbergs eftir Olof Lagerkrantz
lcorn út, þótti mér sú bók afskaplega slæm, því
þar er dregið úr staðreyndum um skoðanir
hans, ýmislegt lagfært og fegi’að og almennt
gefin röng mynd af persónu mannsins. Mér
þótti hreinlega ekki hægt að láta þessa bók
standa sem endanlega niðurstöðu um ævi og
störf Strindbergs og tók mig til að skrifaði
sjálfur ævisögu hans. Mér reyndist það hins
vegar erfitt og hafði alls ekki jafn mikia
ánægju af þeirri vinnu og við ævisögu Ibsens
nokkru fyrr.“
Að þýða á samtimamál
- Þá skulum við eyða meira púðri á Ibsen.
Þú komst ekki í kynni við verk hans fyrr en á
eftir Strindberg.
„Já, og hvernig það bar til lýsir reyndar í
leiðinni mjög vel hversu óljósar hugmyndir
Englendingar hafa um Skandinavíu. Aimennt
gerir fólk lítinn greinarmun á Svíþjóð, Noregi
og Danmörku og fæstir átta sig á því að þar
eru töluð þrjú tungumál. Það var ástæðan fyr-
ir því að þegar BBC-sjónvarpið ákvað að taka
upp Brúðuheimilið á 6. áratugnum var leitað
til mín um þýðinguna af því ég var þá orðinn
nokkuð þekktur fyrir Strindberg-þýðingar.
Að þeir skrifuðu á sitt hvoru tungumálinu
hvarflaði greinilega ekki að neinum hjá BBC í
þá daga. Eg kunni ekkert í norsku, en rífleg
greiðsla var í boði svo ég sló til alveg kaldur.
Þetta reyndist hið mesta happ fyrir mig, því
leikstjórinn, hinn sænski Kaspar Wrede, sem
hafði starfað um árabil í Bretlandi, reyndist
mér sá allra besti kennari við leikritaþýðingar
sem hægt var að hugsa sér. Wrede var ágæt-
ur í norsku og við hittumst á hverju kvöldi í
þrjár vikur og hann fór yfir afrakstur dagsins
með mér, benti mér á hvað betur mætti fara,
hvernig frumtextinn væri hugsaður, hvar
áherslurnar lægju, hvar ég væri að nota of
mörg orð, hvar of fá, hve húmor væri mikil-
vægur í leikritinu - reyndar í öllum leikritum
Ibsens - Wrede kenndi mér að þýða leikrit.
Ég hef t.d. alltaf fylgt þeirri reglu að nota
ekki í þýðingum mínum önnur orð en þau sem
voru til í ensku þegar frumtextinn var skrif-
aður. Ég þýði undantekningarlaust alltaf á
samtímamál frumtextans. Þannig eiga þýð-
ingar að geta lifað til jafns við frumtextann og
ég er alveg mótfallinn því að leikrit eigi að
þýða á nokkurra ára fresti á tungutak hvers
tíma. Frumtextinn er alltaf sá sami, svo hvers
vegna ætti þýðing ekki að vera það líka? Við
megum ekki gleyma því að frumtexti Ibsens
er í dag orðinn nokkuð gamaldags. En hann
er samt ekki skrifaður upp á nútímamál.
Frumskylda þýðandans er að vera trúr frum-
textanum."
Hataði Noreg og leikhús
- Ibsen er óumdeilanlega eitt af áhrifa-
mestu leikskáldum þessarar aldar. í hverju
liggja áhrif hans? Hverju breytti hann?
„Áhrif hans eru margvísleg, djúpstæð og
verða seint metin til fulls. Ég hef sett fram
ýmsar fullyrðingar um þetta efni sem ég skal
rekja fyrir þér. Það fyrsta sem skiptir máli
liggur í persónulegri sögu Ibsens sjálfs. Þrjá-
tíu og sex ára gamall yfirgefur hann Noreg og
snýr ekki þangað aftur til lengri dvalar fyrr en
eftir 27 ár. Hann fór frá Noregi fullur von-
brigða með eigið líf, hann hafði skrifað 9 leik-
rit, sem öll höfðu fengið háðulega útreið nema
hið síðasta, Konungsefnin, og út á það fékk
hann styrk til utanfararinnar. Hann var einnig
á þessum tíma þekktur fyrir drykkjuskap og
óreglu. Hann hataði tvennt meira en allt ann-
að, að eigin sögn, Noreg og leikhús. Samt hélt
hann áfram að skrifa leikrit um norskt fólk.
„Það er eina fólkið sem ég þekki,“ sagði hann.
Hafa verður í huga, þegar aðferð Ibsens er
skoðuð, að eftir að hann flutti frá Noregi skrif-
aði hann leikrit sín ekki fyrir leikhús, heldur
til útgáfu. Þau eru skrifuð til að vera lesin en
ekki til að vera leikin. Reynsla Ibsens af leik-
húsi í Noregi var slík að hann hafði satt að
segja lítinn áhuga á leikhúsi eftir það. Hann
gat því leyft sér að skiáfa leikritin sín án um-
hugsunar um tæknilega möguleika leikhússins
eða hvort til væru leikarar sem gætu leikið
hlutverkin sem hann skapaði. Þetta verður að
hafa hugfast þegar leitað er skýringa á því
hvernig einum manni, norðan úr Skandinavíu,
tókst að breyta hugsun manna um leikritun og
leikhús nánast alveg upp á eigin spýtur. Þetta
tók auðvitað dálítinn tíma og það tafði fyiár út-
breiðslu leikritanna að þau voru skrifuð á
tungumáli sem enginn skildi utan heimalands-
ins. Leikstíll í leikhúsum á seinni hluta nítj-
ándu aldar hentaði leikritum Ibsens mjög illa.
Leikritin hans kalla á mjög agaðan samleik, en
ieikstíl 19. aldarinnar verður best lýst sem
skipulögðum einleik. Margir þekktustu leikar-
ar þess tíma gátu ekki með ncikkru móti leikið
verk hans svo lag væri á. í Bretlandi fóru
menn ekki að leika Ibsen af viti fyrr en tals-
vert var komið fram á þessa öld, þegar hug-
myndir Stanislavskis voru farnar að skila sér
inn í leikstílinn."
Bylting i persónusköpun
A þeim tíma sem Ibsen byi-jar að skrifa er
leikritun tæplega tekin alvarlega sem bók-
menntaform. Seinni hluti nítjándu aldarinnar
er tími stóru skáldsagnanna.
„Ibsen breytti þessari hugsun nánast upp á
eigin spýtur. Hann skrifaði þekktustu leikritin
á venjulegu talmáli, þó var hann gott skáld og
hafði mikið vald á ljóðforminu eins og sést á
Pétri Gaut og Brandi. En þekktustu leikrit sín
skrifaði hann á hversdagsmáli, máli sem þó
leynir á sér, því þar er nánast ekki einu orði
ofaukið; nákvæmni hans er slík að við þýðing-
ar á verkum hans verður að gæta sín vel. Per-
sónusköpunin var einnig gjörólík því sem fólk
átti að venjast í leikritum. Menn voi-u vanir því
að persónusköpun væri einfóld, annaðhvort
var persónan vond eða góð. Persónur Ibsens
voru flóknar og margbrotnar, blanda af góðu
og illu, raunverulegar, getum við sagt. Þetta
hljómar kannski einfalt í dag en var hrein
bylting á tímurn Ibsens. Með leikritum sínum
breytti hann ásýnd leikhússins úr því að vera
staður skemmtunar og afþreyingar í vettvang
alvarlegrar samfélagsumræðu. Leikrit eins og
Brúðuheimilið, Afturgöngur, Þjóðníðingur,
Máttarstólpar þjóðfélagsins og Hedda Gabler
voru ótrúlega einstök á sínum tíma. Til þess að
trúa því hversu einstök þau voru, verður mað-
ur að skoða önnur leikrit frá sama tíma og átta
sig á því að það var enginn að skrifa eins og
Ibsen. Það er ekkert svar að segja að hann
hafi verið snillingur, en kannski er ein af
ástæðunum sú að hann var nokkuð einangrað-
ur, fylgdist fremur lítið með hvað aðrir voru að
gera og skrifaði eins og honum sýndist."
Brúðuheimilið var sprengja
- Ibsen var einkar lagið að skapa sterkar
kvenpersónur, ekki satt?
„Jú, og þar ruddi hann nýja braut. Nóra í
Brúðuheimilinu, Frú Alving í Afturgöngum og *
Hedda Gabler eru vafalaust þeirra þekktastar,
en þó eru í flestum leikritum hans mjög sterk-
ar kvenpersónur. Þetta var nýtt fyrir áhorf-
endur á tímum Ibsens og ekki vora allir jafn
ánægðh’. Nóra í Brúðuheimilinu hefur líklega
valdið meiri umræðum og deilum en nokkur
önnur persóna í öllum leikbókmenntunum. í
dag er mjög erfitt að gera sér fulla grein fyrir
áhrifum Brúðuheimilisins á samtíma Ibsens,
lokaþáttur verksins var hrein sprengja inn í
hið borgaralega samfélag í lok nítjándu aldar-
innar og ég leyfi mér að fullyrða að Brúðu-
heimilið sé mikilvægasta og áhrifamesta leikrit
sem nokkurn tíma hefur verið skrifað. Mér -*
finnst það reyndar ekki besta leikrit Ibsens, en
óumdeilanlega áhrifamest. Um Heddu Gabler
var sagt að hún væri Ibsen í pilsi. Mönnum
fannst svona kvenpersóna nánast óhugsandi,
hún var of sjálfstæð í hugsun til að menn gætu
fallist á að svona mætti kvenpersóna vera.“
Hin frægu orð Ibsens sem hann ritaði hjá
sér vorið 1878, þegar hann var að hefja samn-
ingu B.úðuheimilisins, eru svohljóðandi: „Það
gilda tvö siðalögmál, tvær gerðir af samvisku,
önnur í karlmanninum og hin gjörólík í kon-
unni. Þau skilja ekki hvort annað, en í öilum
praktískum skilningi er konan dæmd af lög-
máli karlmannsins, sem væri hún karl en ekki
kon a.“
Kvenréttindi eða mannréttindi
- Var Brúðuheimilið innlegg hans í rétt-
indabaráttu kvenna, sem hafði náð nokkru
fylgi á þessum tíma?
„Hann sagði sjálfur bæði í ræðu og riti að
Brúðuheimilið væri mannlegur harmleikur.
Hann sagðist ekki einu sinni vera viss um hvað
kvenréttindi væru. Hann kvaðst vera meira
skáld og minni siðaprédikari en menn vildu al-
mennt hafa hann. Hann hafði þær hugmyndir
um kveneðlið að það væri náttúrulegt en eðli
karlsins væri áskapað. Togstreitan í Bráðu-
heimilinu samkvæmt þessum skilningi stafar
af því að Nóra missir trúna á eðlilega hæfi-
leika sína til að vera eiginkona og móðir. Hún
fremur glæp vegna ástar sinnar á eiginmann- *
inum og þegar hann fordæmir hana fyrir
verknaðinn hrynur veröld hennar. Hún fer af
því henni finnst hún ekki verð þess að vera
eiginkona og móðir. Þennan skilning hafa
fæstir lagt í verkið frá því það kom fyrst fyrir
manna sjónir, heldur hefur það verið túlkað
sem höfnun Nóru á eiginmanninum og börn-
unum, að hún hafni hefðbundnu kynhlutverki
sínu, geri uppreisn. Hvor túlkunarleiðin er
farin skiptir að mínu mati meginmáli, því hin
fyrrnefnda gerir verkið að harmleik en hin síð-
arnefnda að vandamálaleikriti. Það sýnir svo
aftur styi’k verksins og dýpt, að báðar leiðir
eru færar, þó hin síðari sé nánast orðin að
hefð. Það breytir heldur ekki þeirri staðreynd
að þegar hurðin féll að stöfum á hæla Nóru er
það líklega einn áhrifamesti hurðarskellur
leiklistarsögunnar." %
Fullkomnar andstæður
- Þú hefur lagt nokkra áherslu á andstæð-
urnar sem birtast í einu verki Ibsens til hins
næsta?
Já, enda var hann sjálfur vel meðvitaður um
þær. Agætt dæmi eru ljóðleikirnir Brandur og
Pétur Gautur, en þar skrifar hann fyrst um
hugsjónamanninn Brand (1866), sem lætur
ekkert hindra sig í að ná settu marki. Síðan
skrifar hann ljóðleikinn um lífsnautna- og efn-
ishyggjumanninn Pétur Gaut (1867) og sýnir
þar hina fullkomnu andstæðu við Brand. Hið
sama má segja um fleiri verk, t.d. er hægt að
líta á Þjóðníðing (1882) sem svar hans við
Máttarstólpum þjóðfélagsins (1877). Frú Alv-
ing í Afturgöngum (1881) er konan sem var
kyrr í hjónabandinu sem Nóra í Brúðuheimil- v
inu (1879) yfirgaf. „Eftir Nóru var nauðsyn-
legt að Fiv Alving kæmi fram,“ sagði Ibsen
sjálfur. Þannig vann hann markvisst með hug-
myndir sínar, hann skoðaði og krufði, en
stendur sjálfur utan og ofan við atburðarásina.
Persónulegt líf hans sjálfs kemur tæpast
nokkurn tíma við sögu eða verður honum bein-
línis að yrkisefni.
Strindberg var algjör andstæða þessa, hann
sópaði öllu sem fyrir hann kom inn í verkin sín.
Ef honum vai’ð uppsigað við einhvern gat sá
hinn sami átt von á að fá háðulega útreið í sögu
eða leikriti. Hjónabönd Strindbergs og sam-
skipti hans við konur urðu honum endalaust
yrkisefni. Það er hægt að lesa líf hans í gegnum *
verkin. Það er ekki hægt við leikrit Henriks Ib-
sen,“ segh’ Michael Meyer, sem helgað hefur líf
sitt tveimur stærstu leikskáldum Norðurlanda.
Annai- hvílir við brjóst hans, hinum heldur
hann í ákveðinni fjarlægð. „Þeir vora báðir
snillingar en jafnólíkir og hvítt og svart.“
HENRIK Ibsen
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. DESEMBER 1998 31
V