Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Page 9

trúir, glatist ekki heldur hafi eilíft líf.“ Sr.
Einari tekst á einstæðan hátt að lýsa þessum
kærleika milli Guðs og manns. Myndin af
Jesúbarninu í fanginu kemur einnig vel fram
í viðlaginu „Með vísnasöng ég vögguna þína
hræri“ og birtir þar eilíft gildi og boðskap jól-
anna. Það kemur vel fram í sálmi sr. Einars
að atburður hinna fyrstu jóla er ekki einstak-
ur liðinn atburður, heldur gerist aftur og aft-
ur, Guð er mitt á meðal okkar. Fyrir sr. Ein-
ari er Guð hvorki fjarlægur né hátt
upphafinn, hann er svo nálægur að hann má
bera í fangi sér eins og hvert annað barn,
geyma hann í hjartastað og gefa honum gjaf-
ir, sem er trúin og bænin. Síðast en ekki síst
getum við ávallt vaggað honum í fangi okkar
með lof- og dýrðarsöngvum. Þegar hann not-
ar myndina að hafa nýfætt barn í fangi sér er
hann einnig að lýsa kærleiksríkum faðmi
Guðs. Eins og við höldum á nýfæddu barni í
faðmi okkar, heldur Guð okkur í umvefjandi
faðmi sínum, þar sem hinn trúaði finnur fyrir
nálægð og vernd Guðs:
Síðasti hluti kvæðisins fjallar um tilgang
og gildi fæðingar Jesús fyrir mannkynið. Sr.
Einar tengir þar saman jólaatburðinn og
páskaatburðinn, þannig minnir hann á að
Jesús fæddist til þess að frelsa mennina, eins
og kemur fram í Jóhannesarguðspjalli 3:16.
Fyrir Jesú Krist á maðurinn von um eilíft líf
og þessa von birtir sr. Einar oft í kvæðum
sínum og kemur fram í síðasta erindi jóla-
sálmsins:
Sr. Einar virðist hafa átt mjög auðvelt með
að yrkja og var hann mjög afkastamikið
skáld, en aðeins lítið af kvæðum hans hefur
birst á prenti. Helstu heimildir um ævi hans
eru að finna í hans eigin kvæðabálki „Æfi-
sagnaílokkur", líklega ortur þegar hann var
76 ára. Kvæðið er ævisaga sr. Einars og vafa-
laust ein lengsta ævisaga Islendings í bundnu
máli. Sr. Einar reyndi mikið á sinni löngu
ævi, en honum tókst ávallt að komast í gegn-
um þær þrengingar og alltaf sá hann Guð
standa sér við hlið og styðja sig. Einn er sá
atburður sem reyndist sr. Einari mjög erfið-
ur, en það var þegar hann missir fyrri konu
sína, Margréti. Sá missir varð honum afar
sár, en öi-vaði um leið andlega íhugun hans
um stöðu mannsins gagnvart Guði. Hér urðu
þáttaskil í lífi sr. Einars, sem jafnvel má líkja
við trúarlegt afturhvarf, hugur hans hneigist
enn frekar til andlegrar og trúarlegrar íhug-
unar. Varð þessi atburður líklega til þess að
hann snéri sér alfarið að andlegum kveðskap.
Hann segir á einum stað að hann hafi á hverj-
um degi ort eitthvað gott eftir þrítugt, en um
svipað leyti lést Margrét. Oft virðist hann
hafa upplifað aðstæður þar sem maðurinn
fær litlu ráðið og öll sund virtust lokuð, en
fyrir fyrir aðstoð góðra vina eða á undursam-
legan hátt komst hann á réttan kjöl. Það var
sama á hverju dundi, hann sér ávallt Guð að
verki og snúa öllu á réttan veg. Alltaf virðist
hann geta horft fram á veginn og sagt; sól
eftir skúrinn skín, hvort sem hann missir
barn sitt, lendir í háska á sjó eða upp á öræf-
um eða upplifir bjargleysi fátæktarinnar.
Þrátt fyrir erfiða ævi má sjá af kvæðum sr.
Einars að hann var bjartsýnn og trúr. Hjá
honum gætir hvorki biturðar né reiði, hann
er fullur sáttar og æðruleysis. Hann gerði
litlar kröfur til veraldlegra gæða, þó hann
hefði komist til nokkurs auðs. Hann er ávallt
neikvæður í garð auðs og valda, sem spilla og
afvegaleiða frá sannri trú á Guð. Bjartsýni
hans kemur fram í jákvæðni hans, einfald-
leika og hinum létta stíl, sem einkennir hann.
Kemur það m.a. vel fram í kvæðinu „Islands
gæði“, sem er landlýsingarkvæði og e.t.v.
fyrsti vísirinn að ættjarðarkvæði hérlendis.
Þar segir hann í fyrstu erindum kvæðisins að
það sé slæmt hve margir fjalli um lesti og
galla landsins, en gleymi kostum og gæðum
þess. Á efri árum kom skýrt í ljós hve sr. Ein-
ar var þakklátur Guði fyrir vernd hans og
forsjón. Þá fékk hann að reyna, að hand-
leiðsla Guðs hafði umvafið allt hans líf. Guð
hafði snúið öllu honum til hags án þess að
hann hafi þurft að leggja þar mikið að mörk-
um sjálfur. Þessu viðhorfi lýsir sr. Einar oft í
kvæðum sínum. Hann á mjög auðvelt með að
koma tilfinningum í orð og lýsa trú sinni, von
og gleði. Þetta kemur einkum fram í því hve
áheyrandinn á auðvelt með að setja sér fyrir
hugskotsjónir það sem lýst er í kvæðinu.
Þetta kemur vel fram í sálminum góða „Nótt-
in var sú ágæt ein“, því þótt sálmurinn sé
gamall, þá miðlar hann sem fyrr mikilli ein-
lægni, kærleika og tilfinningum. Sr. Einar
Sigurðsson var sannkallað alþýðuskáld og
einkum er hans minnst fyrir það, en þó hefur
hann einnig notið nokkurrar athygli fyrir
kynsæld sína. Þegar hann lést átti hann yfir
hundrað afkomendur og er talið að yfir helm-
ingur allra íslendinga geti rakið ættir sínar
til hans. Erfitt er að fullyrða hvernig skáld-
skapur hans var metinn af samtíð hans. Þó
eru til nokkrar lofsamlegar lýsingar á skáld-
inu sr. Einari og einnig hafa mörg kvæði
hans varðveist í mörgum afskriftum. Hægt er
að leiða að því líkur að vinsældir hans og
Jólamynd eftir Álfrúnu Perlu Baldursdóttur, Sólvallagötu 21, Reykjavík. Hún er 7 ára nemandi í
Vesturbæjarskólanum.
María með Jesúbarnið. Jólamynd eftir Ragnhildi Melot, Vesturgötu 20. Hún er 7 ára og nemandí í
Vesturbæjarskólanum í Reykjavík.
i
1 r i
kvæðanna hafi valdið því að fólk lagði sig
fram við leggja þau á minnið eða að skrifa
kvæði hans sér til gagns og ánægju, en nokk-
uð af kvæðunum hefur varðveist í mörgum af-
skriftum. Einkum er það boðskapur kvæða
sr. Einar sem heillar, hann lýsir aðstæðum
fólksins, einkum tilfinningum og finnur gjarn-
an til samkenndar með fólki. Kvæði hans ein-
kennast af huggunarboðskap, honum er í mun
að miðla fólki von og trú. Að horfa fram ú veg-
inn í bjartsýni og trú, en í þeirri viðleitni sinni
dregur hann upp fagrar myndir, einkum af
lífinu á himnum, sannri trú og gefandi kær-
leika. Engum vafa er undirorpið að sr. Einar
hefur haft mikil áhrif á andlegan kveðskap á
Islandi. Hann var ft-umkvöðull að því að setja
andlegan skáldskap undir íslenska skáldskap-
arhefð. Þó að það sé erfitt að meta hver áhrif
hans hafa verið á trúarmótun almennings, þá
má leiða að því sterkar líkur að fólk hefur í
hans tíð hrifist af mildi og fegurð kvæða hans
eins og við gerum enn í dag.
Æviágrip
Sr. Einar er fæddur að Hrauni í Aðaldal,
líklega árið 1538. Foreldrar Einars, sr. Sig-
urður Þorsteinsson og Guðrún Finnbogadótt-
ir, voru mjög fátæk, en faðir hans var aðstoð-
arprestur hjá sr. Sigurði Jónssyni á
Grenjaðarstað, sonar Jóns Arasonar, biskups.
Foreldrar Einars lögðu áherslu á að hann
kæmist til mennta og frama. Þegar latínu-
skólinn á Hólum var stofnaður árið 1552 var
Einar meðal fyrstu nemenda hans. Að loknu
námi vígðist Einar til prests, aðeins átján ára
gamall og segir hann að það hafi frekar verið
af prestskorti í landinu en getu. í fyrstu var
hann aðstoðarprestur hjá sr. Birni Gíslasyni
að Möðruvallaklaustri, sem átti eftir að reyn-
ast honum vel þegar fram liðu stundir.
Kynntist hann þar fyrri konu sinni, Margréti
Helgadóttur. Árið 1560 (1) var honum veitt
Mývatnsþing, þar sem hann þjónaði næstu
árin við kröpp kjör og oft við mikið hallæri,
enda voru maí-gir í heimili hjá þeim hjónum.
Fjölskyldan hafði í fyrstu engan fastan sama-
stað eða þar til honum var veitt Nes í Aðaldal.
Batnaði þá hagur sr. Einars lítillega, en þó
var Nes rýrðarkot. Fátæktin var honum ekki
aðeins fylgispök, heldur komust aðeins þrjú
af þeim átta börnum sem þau eignuðust á
legg. Um þrítugt missti sr. Einar eiginkonu
sína. Sá atburður hafði mikil áhrif á hann og
mótaði mjög afstöðu hans til Guð og lífsins, en
það kemur fram í kvæðinu „Hugbót", sem er
yfirbótarkvæði. Með kvæðinu verða þáttaskil
hjá sr. Einari, hann helgar líf sitt og skáld-
skapargáfu Guði. Rúmlega ári eftir andlát
Margrétar kynntist hann seinni konu sinni,
Olöfu Þórarinsdóttur. Saman eignuðust þau
mörg börn og er talið að a.m.k. átta þeirra
hafi náð fullorðinsaldri.
Guðbrandur Þorláksson varð árið 1571
biskup, en hann var skólabróðir og góður vin-
ur sr. Einars. Vænkaðist hagur sr. Einars
nokkuð við það, því Guðbrandur reyndi að
liðsinna vini sínum eftir megni og kom það
sér vel í hörðum árum. Guðbrandur mælti
með Oddi, syni sr. Einars, í biskupskjörinu í
Skálholti, sem varð til þess að hann fékk emb-
ættið. Eftir að Oddur varð biskup vænkaðist
hagur sr. Einars og fjölskyldu mikið. Oddur
var þekktur fyrir ættrækni sína og hafa fáir
biskupar beitt valdi sínu ættmennum sínum
til hags eins og hann. Oddur veitti föður sín-
um Heydali árið 1590 og var hann þar allt til
dauðadags við góð efni og naut virðingar.
Sökum þess að sr. Einar missti sjónina á efri
árum varð hann að láta af prestþjónustu
sinni, þó hélt hann embættinu áfram. Allar
þær frásagnir sem fjalla um síðustu æviár sr.
Einars vitna um að hann hafi verið köllun
sinni og þjónustu við Guð trúr. Fjórum dög-
um fyrir andlát sitt þurfti hann að skilja á
sæng við konuna sína, en það var í fyrsta
skiptið í nær sextíu ára hjónabandi þeirra. Af
því tilefni samdi hann kvæði í sextán erind-
um, þar sem hann þakkar Guði fyrir góða
konu og farsælt hjónaband. Talið er að sr.
Einar hafi látist 15. júlí árið 1626,88 ára gam-
all. Þó er einnig ýmislegt sem bendir til þess
að hann hafi látist ári síðar og hafi verið lif-
andi þegar Tyrkir gerðu strandhögg á Aust-
fjörðum. Til er særingarkvæði ort gegn ræn-
ingjum eftir sr. Einar, sem sumir telja að hafi
verið ort gegn Tyrkjunum, þó hvergi komi
fram í kvæðinu sjálfu að átt sé við Tyrki.
í Betlehem vil ég nú víkja þá,
vænan svein í stalli sjá,
með báðum höndum honum að ná,
hvar að ég kæmist í færi.
Af kláru hjarta kyssi ég þig, komdu sæll að ieysa mig,
faðmlög þín eru fýsileg, frelsari minn enn kæri.
Þá sálin skilur við sjúkan búk, sé þín Jesús lækning
mjúk, en fyrir henni upp þú ljúk, unaðarstaðnum
hærri.
Höfundurinn er guðfræðingur. Greinin
er unnin upp úr lokaritgerð hans við
guðfræðideild Hóskóla íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999 9