Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Qupperneq 18

Hafnarstræti á ísafirói árið 1924. í öðru húsinu frá hægri bjó Sveinbjörn Halldórsson, bakara-
meistari, og þar átti Sólon vísan samastað, ef þannig bar undir.
ísafjörður um 1925. Krókurinn í forgrunni og ef vel er að gáð, má sjá Slunkaríki nálægt hægra,
neðra horninu á túninu, sem sést fremst á myndinni.
Slunkaríki séð ofan úr brekkunni.
komið fyrir hjá Illuga Ömólfssyni, bónda á
Múla í Nauteyrarhreppi, og var þar uns hann
kvaddi sveitina fullvaxta maður. Fátt er til frá-
sagnar um fyrstu tíu árin í lífi Sólons, en líf
sveitarómaga var oftar en ekki ömurlegt þótt
sumir væru svo lánsamir að vistast hjá góðum
húsbændum. Meira er vitað um æsku Sólons
eftir að hann kom til Illuga bónda á Múla, eink-
um vegna þess að bóndinn sá þótti einkennileg-
ur um margt. Gengu lengi sagnir um uppeldis-
aðferðir hans en honum þótti takast betur en
öðrum að laða fram hina skárri eiginleika í fari
unglinga, enda var oft komið til hans óstýrilát-
um strákum. Á Múla voru þannig samtíða Sól-
oni þrír aðrir piltar vandalausir. En látum nú
Þórberg hafa orðið um uppeldisaðferðir Illuga
bónda:
Ef unglingur varð ber að leti eða hirðuleysi
eða sýndi af sér dugnað eða skyldurækni, var
það siður Illuga að taka hann með sér niður í
hjall sinn og loka að þeim hjalldyrunum. Að því
búnu tók hann fram alls konar lostæti, sem
geymt var í hjallinum, svo sem hangikjöt, ma-
gála, bringukolla, svið, lundabagga og þar á
eftir brotið árarblað. Þessu raðaði hann öllu
kirfilega fyrir framan unglinginn og hóf síðan
að útskýra fyrir honum þýðingu þessara gæða.
Hérna sérðu nú dyggðina, heillin mín, og benti
um leið á matinn. Og þama sérðu svikin og
ótrúmennskuna, og brá upp brotna árarblað-
inu. Þeir, sem eru dyggir og ólatir, fá að laun-
um velþóknun og umbun húsbónda síns, svona
traktiment, og benti þá unglingnum á hvem
bita fyrir sig. En þeir, sem latir eru, ódyggir og
kærulausir, þeir hljóta líka sín laun. Þau laun
sérðu nú héma, og hóf um leið á loft árarblaðið.
Ef strákurinn var úr hópi hinna ólötu og
dyggðugu, gaf hann honum vel að éta af góð-
gætinu. En ætti hann heima í söfnuði hinna
lötu og kærulausu, þreif Illugi til hans og af-
hýddi hann með árarblaðinu. (íslenzkur aðall,
57-58.)
Taldi Þórbergur líklegt að Sólon hefði ætíð
borið menjar þessa uppeldis og verið viðbrugð-
ið fyrir greiðvikni og trúmennsku.
Nokkuð var Illugi tekinn að eldast þegar
Sóloni var komið fyrir hjá honum og á ungl-
ingsárunum segja kirkjubækur hann vera
vinnupilt hjá syni Illuga, Elíasi, og konu hans,
Rósu Gideonsdóttur. Á hvítasunnu árið 1875
var Sólon fermdur og þótti kunna fræðin dável
og lesa vel. Þá hegðaði hann sér dável og hafði
verið bólusettur. Við önnur fermingarböm
skráði prestur hverjir væm þeirra foreldrar en
ekkert slíkt er nefnt hjá Sóloni, aðeins sagt að
húsbóndi hans sé Elías Illugason.
Á lúðuveiðum með Könum
I sálnaregistur Kirkjubólssóknar er Sólon
síðast skráður árið 1878, þá 17 ára vinnupiltur í
Múla. Eftir það hverfur hann úr sókninni og er
lítið vitað um ferðir hans fram yfir tvítugsa-
ldurinn. Þórbergur segir hins vegar frá því að
Sólon hafi stundað sjómennsku lengi ævi sinn-
ar og er líklegt að úr sveitinni hafi leið hans
legið á sjóinn eins og altítt var með unga menn.
Hvar Sólon bar niður á þessum áram er ekki
vitað en sögur herma að snemma hafi hann
þótt mikið hraustmenni og hefur því án efa get-
að gengið í hvaða skipsrúm sem var. Það sýndi
sig fljótt að hann var afbragðs sjómaður og rétt
yfir tvítugt var hann kominn í það skipsrúm
sem þótti hvað eftirsóknarverðast og einungis
hinir bestu meðal vestfirska sjómanna áttu völ
á.
Vestur á Þingeyri í Dýrafirði höfðu banda-
rískir lúðusjómenn komið sér upp bækistöð ár-
ið 1885 enda lá fjörðurinn vel við lúðumiðunum
sem vora um 20 mílur út af Vestfjörðum. Skip-
in, sem flest komu frá Gloucester í Massachus-
etts, vora þama á veiðum frá því snemma á
sumrin og fram á haust. Lúðuveiðamar vora
erfiðar og fengu aðeins úrvalssjómenn pláss á
þessum skútum sem vora um 80-100 tonn að
stærð og með 16 manna áhöfn. Nokkuð var um
að Islendingar fengju vinnu hjá Bandaríkja-
mönnum og vora góð laun í boði. Það var þó
ekki hlaupið að því að komast á bandarísku
skútumar og algengt að sömu menn væra
ráðnir ár eftir ár. Þannig mun Sólon hafa verið
til sjós með Könum, eins og þeir vora nefndir,
um margra ára skeið og að öllum líkindum þar
til veiðarnar fóra að dragast saman en síðast
var gert út skip frá Gloucester til lúðuveiða við
ísland árið 1897.
Hálfsmánaðarlega komu skútumar í land á
Þingeyri til að taka vatn og vistir. Væra allar
skútur í höfn gat orðið róstusamt í þorpinu og
fyrir kom að íbúamir væra í hættu vegna ofur-
ölvaðra bandarískra sjómanna sem fóra í hóp-
um um staðinn, reyndu að brjóta upp glugga
og hurðir að næturlagi, grýttu hús og höfðu í
frammi önnur skrílslæti. Við þessar aðstæður
gat allt gerst og vei þeim sem bauð hinum er-
lendu sjómönnum birginn þegar þeir vora í
slíkum bardagaham. A seinni áram átti Sólon
það til að segja frá þessu viðburðaríka tímabili
í lífi sínu og komst gjaman svo að orði, að þetta
eða hitt hefði gerzt eða verið svo og svo, þegar
hann hefði verið með Könum, eða svo og svo
mörgum áram eftir að hann var með þeim kan-
versku.“ Sjálfur komst Sólon nokkram sinnum
í kast við hina erlendu sjómenn en slapp yfir-
leitt nokkuð heill frá þeim viðskiptum utan eitt
sinn er hann var nær dauða en lífi eftir að sjö
þeirra réðust á hann með hnífum þannig að
hann hlaut mikil sár af.
Ekki er vitað hvar Sólon hélt sig yfir vetrar-
tímann þessi viðburðaríku ár en hann hefur ef-
laust ekki átt erfitt með að komast í góð skips-
rúm á vertíðum, ef til vill á Isafirði eða í næsta
nágrenni. Nokkram árum eftir að lúðuveiðun-
um lauk fyrir fullt og allt breytti hann hins veg-
ar um lífsstíl og lagði sjómennskuna að mestu á
hilluna. Settist hann að á Isafirði og vann þar
hin ýmsu störf er til féllu.
Meðan Sólon hélt fullri heilsu var hann ann-
álaður verkmaður og svo mikil hamhleypa til
vinnu, að þar sýndust margar hendur á lofti er
hann stóð að verki. Hann átti það til að vinna
sleitulaust frá morgni og út næstu nótt. Hins
vegar vann hann bara þegar honum sjálfum
sýndist og aðeins fyrir þá sem féllu í kramið
hjá honum. En það kom oft fyrir að Sóloni þótti
vinnuafköst sín ekki
metin að verðleikum
og era ýmsar sögur af
deilum hans við
vinnuveitendur af
þeim sökum. Þannig
lifir t.d. ein lítil saga
frá þeim tíma þegar
séra Sigurgeir Sig-
urðsson, sjðar biskup,
þjónaði ísfirðingum.
Bjó hann á Sjónarhæð
og hafði þar m.a. fjós
og nokkrar kýr. Nú
bar svo við að á túninu
vora haugar af mykju
sem þurfti að moka úr
og datt prestfrúnni í
hug að spyrja Sólon
hvort hann gæti tekið
verkið að sér, einkum
og sér í lagi þar sem
það hafði verið í hans
höndum árið áður.
Sólon tók því ekki
fjarri en sagði að það
mundi kosta. Innti
hún hann eftir því
hvað það myndi kosta
og nefndi hann upp-
hæð sem henni fannst
h'eldur há og spurði
hvort hann vissi um
einhvem sem gæti
gert þetta fyrir minni
pening. Jú, - Sólon
kvaðst vita um einn
sem hefði þótt hann fá
of mikið greitt fyrir
verkið í fyrra og sá
væri eflaust tilbúinn að gera það fyrir minni
pening. „Og hver er það?“ spurði prestfrúin.
„Jú, það er hann séra Sigurgeir" svaraði Sólon.
Hafði þá presturinn haft orð á því árið áður að
honum þætti mykjumoksturinn dýr og fór það
eitthvað fyrir brjóstið á Sóloni sem fannst
presturinn ekki meta afköstin að verðleikum.
Söng hver rella með sinum per-
sónulegu trillum og tónbrigðum
Þegar aldurinn færðist yfir Sólon söðlaði
hann um og reisti sér þak yfi hlíðinni upp af
Eyrinni í Skutulsfirði. Á þessum tíma vora
húsakynni margra fátæklinga hrörleg og gerð
af vanefnum en Slúnkaríki Sólons skar sig þó
úr um flest. í fljótu bragði virtist þetta vera hið
mesta hreysi en þegar nánar var að gáð, kom í
ljós að um mjög óhefðbundinn byggingarstíl
var að ræða og vakti hið sérkennilega bygging-
arlag hússins nokkra athygli. Að neðan vora
veggimir úr torfi og grjóti en efri hlutinn var
úr timbri. Efniviðurinn var ekki upp á marga
fiska en nokkrar lélegar spýtur höfðu þó dugað
til að reisa timburgrind sem var síðan klædd
með afgöngum af þakjárni sem einhver smið-
urinn hafði leyft honum að hirða. Vísast var
kofinn ekki alveg hornréttur en Sólon setti
slíka smámuni ekki fyrir sig, fjögur vora horn-
in þó svo að ókunnugir teldu stundum fleiri
vegna misstórra útskota sem sprattu hér og
þar út úr byggingunni. Á suðurvegg hússins
var mikill stormfleygur úr greniviði er hafði
það hlutverk að kljúfa veðrin af húsinu. Þar
skammt frá gnæfði geysimikil járnsúla upp úr
vegg og ofan á hana var festur trékross er
sýndi höfuðáttimar fjórar. Giskuðu sumir á að
hlutverk þessa áttavita væri ,að gera gestvin-
um húsbóndans hægara fyrir um nákvæma
miðun áttanna, meður því að nokkur ástæða
hefði verið til að ætla, að þeir væru ekki allir
ævinlega rétt orinteraðir í kompássins direkt-
ionum.“
Það var ýmislegt við ytra útlit Slúnkaríkis
sem sýndi að húsráðandinn var mikill andans
maður og eftir því sem Þórbergur segir, þá
munu samvistir Sólons með Könunum hafa
orðið til þess að hann fékk ,mikla náttúru til
omamentationa eður skreytinga, svo og til
ýmsra vísindalegra instramenta, áhrærandi
kosmiskar mælingar og veðranna háskalegu
hreyfingar...“. Utan á veggjum hússins gat að
líta litskrúðug málverk af undarlegum fiskum
og öðram kynjaveram er þar busluðu í lausu
lofti en það vora þó rellurnar sem Sólon setti á
hvert hom kofans sem vöktu án efa mesta at-
hygli. Þar snerust þær með syngjandi glymj-
anda eftir hreyfingum vindanna og söng hver
rella með sínum persónulegu trillum og tón-
brigðum. Að sögn Sólons vora þetta púkafælur
og til að halda slíkum veram frá sínum húsum
lét hann rellurnar snúast dag og nótt, árið um
kring. í hvassviðram gerðist það stundum að
gestum hans gekk erfiðlega að festa svefn
meðan rellurnar snarsnerast með miklum lát-
um og tók Sólon þær þá niður. En í býtið næsta
morgun vora þær aftur teknar til óspilltra mál-
anna. Ekki er erfitt að ímynda sér að þeir, sem
af einhverjum ástæðum áttu leið framhjá
Slúnkaríki á myrkum vetrarkvöldum, hafi
þurft að berjast við myrkfælnina þegar rell-
urnar hvinu eins og allir púkar helvítis léku
lausum hala. Eflaust var þá sporið greikkað og
léttirinn mikill þegar Krókurinn var að baki.
Innandyra voru salarkynni Slúnkaríkis eig-
inlega lítið meira en ein vistarvera og helsta
gersemin þar líklega kabyssan sem stóð á gólf-
inu og yljaði Sóloni og kunningjum hans þegar
kuldinn beit sem fastast, ef húsráðandi átti þá
eldsmat. Uppi á lofti var að finna dyr, varla
hærri en meðalmanni í bijóst, að lítilli vistar-
veru sem þjónaði hlutverki gestastofu. Til
prýðis var hún fóðruð með kóngablöðum en svo
nefndi Sólon dönsku blöðin Hjemmet og Fam-
ilie-Journal. Ekki var gestastofa þessi þó
stærri en svo, að nokkuð vantaði á að þar yrði
komið fyrir fullri rúmlengd. Gestarúmið, sem
stóð uppi við eitt þilið, var þess vegna stutt en
svo djúpt að það náði meðalmanni í mjaðmir.
Botn þess nam við gólf þannig að gestirnir
stóðu að hálfu leyti upp á endann þegar þeir
vora lagstir til hvfldar. Væri Sólon spurður
hvar gestirnir svæfu vingsaði hann hendinni í
áttina að þilinu, þar sem kistulíkið stóð, og
sagði: Þeir kúra nú þarna, elska. Léti komu-
maður á sér heyra undran yfir því, að fullorðn-
ir menn, ekki síst aðrir eins beljakar og Jón
Strandfjeld, gætu komizt fyrir í svona stuttu
rúmi, yfirgekk Sólon alla hugvitssemi með
þessu óbrotna svari: Það er bætt upp með
dýptinni, elska. (Islenskur aðall, 66.)
Nótt eina urðu þau tíðindi í Slunkaríki, að
byssukúlu var skotið inn um framstafn húss-
ins, er var úr timbri og sneri niður að alfara-
vegi. Flaug kúlan gegnum herbergið og nam
þar staðar í þili andspænis. Ekki olli hún frek-
ara tjóni, en Sóloni, sem vaknaði við vondan
draum, var mjög bragðið. Töldu flestir að um
voðaskot hefði verið að ræða en Sólon var ekki
í vafa um að einhver hefði viljað hann feigan og
gerðist hræddur um líf sitt. Hlóð hann virki úr
torfi og grjóti upp með norðurvegg hússins og
var það jafnhátt húsveggnum en slétt eins og
pallur að ofan og rammlega girt á allar hliðar
með járnpípum. Út á pallinn var gengt um litl-
ar dyr, sem vora á húsþakinu og þannig mátti
snarast út í einu vetfangi til varnar, ef óvin
bæri skyndilega að garði. Segir Þórbergur að
þetta vígi sitt hafi Sólon kallað Bastilluna.
Sólon hafði löngum þótt sérkennilegur um
margt, en almennt var talið að þarna hefði
karlinn truflast á geðsmunum enda þjáðist
hann upp frá þessu af miklu ofsóknaræði. Taldi
hann að samsæri hefði verið myndað gegn sér
og setið væri um líf hans, ekki aðeins með
byssuskotum, heldur og lævíslegum eiturbyi-1-
unum.
„Blessuð, blessuð frú Margrét"
Nokkuð var um að kunningjar Sólons sett-
ust upp hjá honum til lengri eða skemmri tíma.
Oft á tíðum voru þetta menn sem áttu ekki í
önnur hús að venda og þótt lítið væri kotið, þá
hafði húsráðandi nóg hjartarúm og gát ævin-
lega skotið skjóli yfir þá sem þurftu á þvi að
1 8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999