Lesbók Morgunblaðsins - 18.12.1999, Blaðsíða 25

Konan sem kyndir ofninn...“ eða öllu heldur Óvinurinn sem velgir fordæmdum undir uggum.

Kerlingin biður erkiengilinn Mikjál ásjár.
OVINURINN
ER KVENKYNS
Morgu nblaðið/Kristínn
Óvinurinn veit hvar Jón er veikastur fyrir.
Kerlingin, Jón bóndi og
óvinurinn eru sannarlega
í góðum höndum.
„ÞETTA er auðvitað saga um skilyrðislausa ást
þessarar seigu kerlingar og hvemig hún leggur
allt í sölumar til að tryggja sál mannsins síns ei-
lífa himnavist," segir Edda Heiðrún Backman
sem ljær Kerlingunni hugsun, rödd og líkama.
,Á nútímamáli heitir þetta meðvirkni og kerl-
ingin er skólabókardæmi um slíkt,“ bætir Edda
við og segir hana ekkert verri fyrir það. „Hún
hefur elskað þennan karl sinn og alið honum tíu
böm og þurft að þola honum ýmislegt.“
„Jón hefur auðvitað verið bullandi sjarmör,
heillað allt kvenfólk upp úr skónum og ekki látið
neitt á móti sér í þeim efnum,“ segir Pálmi
Gestsson sem hefur greinilega gaman af öllu
saman enda leggur hann sálinni hans Jóns til
efnið í viðbót við andann. „Svo hefúr hann verið
sauðaþjófur og fyllibytta, og iðrast í þokkabót
einskis svo ekki er nema von að Lyída-Pétur
vilji ekki sjá hann í himnaríki.“
„Þetta leikrit lýsir aðstæðum sem enginn
þekkú af eigin raun í dag,“ segir Edda. „Myrkr-
ið, kuldinn, fátæktin, örbirgðin, hjátrúin, bama-
dauðinn em þær aðstæður sem þessar persónur
spretta úr. Draumurinn um betra líf hinum
megin er sprottinn úr þessum jarðvegi. Átökin
milli góðs og ills, himnaríkis og helvítis, era
byggð á einföldum trúarhugmyndum fólks.
Davíð þekkti þennan hugsunarhátt út í hörgul.“
Hvemig hugmyndir við geram okkur í dag
um himnaríki getur verið spumingin sem leikr-
itið kveikir.
„Ég veit það ekki en atburðir á þessari öld og
á undanfömum áram í veröldinni fá mann til að
hugsa um hvort hægt sé að komast á miklu verri
stað,“ segir Edda.
,Að við séum þegar lent í helvíti,“ segir Pálmi
og kinkar kolli. „Já, er nema von að manni detti
það í hug þegar horft er á hversu mikil grimmd
og mannvonska virðist þrífast í veröldinni,“ seg-
ir Edda.
Óvinurinn kvenkyns
Guðrún Gísladóttir hefur það vandasama
hlutverk með höndum að túlka Ovininn, hinn
vonda. „Það er rétt að erfitt væri að sannfæra
áhorfendur um að til væri verri staður handan
þessa lífs en sumstaðar í veröldinni í dag. Ég
held reyndar að hlutverk skrattans í þessu
leikriti sé ekki endilega fólgið í því. Hann er
fyrst og fremst tákn um freistingarnar sem
liggja alls staðar í leyni.“
Guðrún segir að sér hafi alltaf þótt vænt um
þetta leikrit. „Það hafði reyndar aldrei hvarflað
að mér að ég ætti eftir að leika Óvininn, en mér
þykir vænt um leikritið og vil endilega að það sé
sviðsett reglulcga."
-En er ekki djarft að hafa Óvininn kvenkyns?
„Ég er ekki viss um það. Hann birtist í því líki
sem hentar best hverju sinni. Gagnvart Jóni er
mjög rökrétt að freistarinn sé kvenkyns. Þetta
er líka hugsað af okkar hálfu sem eins konar
spegilmynd kerlingarinnar, hún á líka til þessa
hlið og aðdráttaraflið á milli þeina Jóns hefur
ekki hvað síst verið á þessu sviði,“ segir Guðrún
Gísladóttir sem nýtur þess greinilega að hafa
slík töfrabrögð á valdi sínu að kveikja eld með
því að smella fingram og senda fordæmdar sálir
til eilífrar útskúfunai' með höfuðhnykk.
Davíð Stefánsson varð sextugur en 1966
þegar Lárus tók í fjórða sinn að sér leik-
stjórn verksins fóru þau Guðbjörg Þorbj-
arnardóttir og Rúrik Haraldsson með hlut-
verkin tvö og Gunnar Eyjólfsson lék
Óvininn. Þá fór Lárus með Prologus svo
hann lék í öllum uppfærslum sínum á verk-
inu.
Friðarmerkið
umdeilt
Með nokkrum rökum má segja að ein
túlkun verksins hafi ráðið ferðinni allt til
þess að Leikfélag Akureyrar sviðsetti verk-
ið í umdeildri sýningu Sigmundar Arnar
Arngrímssonar í janúar 1970. Var þar vikið
frá þeirri hefð sem Lárus hafði skapað í
nánu samráði við höfundinn sem fylgdist
grannt með æfingum í Iðnó í nóvember og
desember 1941. pavíð hafði sjálfur lagt til
lýsingu á útliti Óvinarins en í Akureyrar-
sýningunni var farin önnur leið og dró
gervi óvinarins (Arnar Jónsson) dám af lýs-
ingum trúarrita á hinum fallna engli Lúsií-
fer. Sérstaklega virtist þó fara fyrir brjóst-
ið á mörgum að hurðarhúnar Gullna
hliðsins voru í lögun eins og friðarmerkið
fræga!_ Spunnust af þessu ýmis konar blaða-
skrif. í hlutverkum Jóns og kerlingar voru
Jón Kristinsson og Þórhalla Þorsteinsdótt-
ir. Leikfélagið á Akureyri hafði að sjálf-
sögðu sviðsett Gullna hliðið áður undir
stjórn Jóns Norðfjörð; í fyrra sinnið á jól-
um 1943 og þá kom Arndís Björnsdóttir
norður og lék kerlinguna. Jón bónda lék
Björn Sigmundsson, Jón Ögmundsson iék
Lykla-Pétur og Jón Norðfjörð lék sjálfur
Óvininn. Jón stýrði einnig næstu sýningu á
Gullna hliðinu á Akureyri á jólum 1956. Þá
lék Matthildur Sveinsdóttir kerlingu, Björn
Sigmundsson Jón bónda, Jón Ögmundsson
Lykla-Pétur og Árni Jónsson lék Óvininn.
Munu þessar sýningar hafa fylgt þeirri for-
skrift sem Lárus Pálsson lagði með frum-
uppfærslu sinni.
Sveinn Einarsson stýrði sýningu Þjóðleik-
hússins á jólum 1976. Þar birtist himnaríki
sem glæsilegur burstabær. í hlutverkum
Jóns og kerlingar voru Helgi Skúlason og
Guðrún Stephensen og Erlingur Gislason
lék Óvininn. Einn leikari náði þeim áfanga
á löngum ferli sínum að leika í öllum upp-
færslum Leikfélags Reykjavíkur og Þjóð-
leikhússins. Það var Valur Gfslason sem lék
Lykla-Pétur í öllum sýningunum nema
þeirri sfðustu, þar lék hann bónda en Árni
Tryggvason tók við hlutverki Péturs. Tónl-
ist Páls ísólfssonar sem hann samdi fyrir
frumuppfærsluna hefur einnig fylgt öllum
sýningum verksins og þykir vafalaust
mörgum sem þetta tvennt sé óaðskiljanlegt.
Ágúst Guðmundsson kvikmyndaleikstjóri
stjórnaði mynd Sjónvarpsins af Gullna hlið-
inu 1984 og voru Guðrún Stephensen, Jón
Sigurbjörnsson og Arnar Jónsson í hlut-
verkum kerlingar, Jóns og Óvinarins. Ró-
bert Arnfinnsson lék Lykla-Pétur. Sú inynd
vakti einnig athygli fyrir nýstárlega mynd-
vinnslu á þeim tíma en öll umgjörð hennar
var unnin í svokallaðri krómatækni þar
sem myndverk Snorra Sveins Friðrikssonar
gegndu lykillhlutverki.
Þá var Gullna hliðið flutt í Ríkisútvar-
pinu 1950 og endurflutt 1963 í leikstjórn
Lárusar Pálssonar.
Sýningar
áhugaleikfélaga
Áhugaleikfélögin hafa verið iðin við að
færa upp Gullna hliðið og fer hér á eftir
listi yfir þær uppfærslur sem Bandalag ís-
lenskra leikfélaga hefur undir höndum.
Leikfélag Sauðárkróksl946-47. Leik-
sljóri: Eyþór Stefánsson.
Leikfélag Selfossl956-57.
Leikfélag Sauðárkróks 1964-65. Leik-
sljóri: Guðjón Sigurðarson.
Leikfélag Hornafjarðar 1971-72. Leik-
stjóri: Kristján Jónsson.
Leikfélag Fljótsdalshéraðsl973-74. Leik-
stjóri: Erlingur E. Halldórsson.
Litli leikklúbburinn fsafirði 1973-74.
Leikfélag DaIvíkurl973-74. Leikstjóri:
Jóhann Ögmundsson.
Litla leikfélagið, Garði 1981-82. Leik-
stjóri: Jón Júlíusson.
Leikfélag Húsavíkur 1982-83. Leikstjóri:
Einar Þorbergsson.
Leikfélag Seyðisfjarðar 1982-83. Leik-
stjóri: Auður Jónsdóttir.
Leikfélagið á Hvammstanga 1983-84.
Leikstjóri: Þröstur Guðbjartsson.
Freyvangsleikliúsið 1992-93 (Aðeins
hluti) Leikstjórn: 3 félagar í leikfélaginu.
Halaleikhópurinnl996-97. Leikstjóri:
Edda V. Guðmundsdóttir.
Nafnlausi leikhópurinn 1996-97. Leik-
stjóri: Þórir Steingrímsson.
Umf. Hrunamannannal997-98. Leik-
stjóri: Halla Guðmundsdóttir.
Sýningar
á erlendri grund
1946 Det Norske Teater í Ósló.
1948 Gestaleikur LR í Svenska Teatern í
Helsingfors.
1948 Gateway Theatre í Edinborg.
1949 Turun Kaupunginteatteri i' Turku
(Ábo).
1949 Vallgárd-teater í Helsingfors.
1949 Jesus College Dramatic Society í
Oxford.
1950 Gateway Theatre, á Edinborgar-
hátíð.
1952 Den Nasjonale Scene í Bergen.
1955 Leikfélag landans í Winnipeg,
(þættir).
1956 Rogaland Teater í Stavanger.
1956 Tampereen Työvaen Teatteri í
Tampere.
1957 Folketeatret í Kaupinannahöfn,
gestaleikur Þjóðleikhússins.
1957 Nasjonalteatret í Ósló, gestaleikur
Þjóðleikhússins.
1972 New Icelandic Drama Society, á ís-
lendingadegi í Winnipeg.
1973 Dansk Amator Teater Samvirkes
Landsstevne í Askov, geslaleikur Leikfé-
lags Húsavíkur.
Einnig hefur Gullna hliðið verið flutt í
útvarpi í Svíþjóð, Noregi,
Finnlandi og Danmörku.
Gullna hliðið hefur verið prentað á enskif'
(The Golden Gate), færeysku (Gyltalið) og
sænsku (Den gyllene porten), en einnig þýtt
yfir á dönsku (Den gyldne port), finnsku
(Kultainen portti) og norsku (Den gyllte
porten).
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. DESEMBER 1999 25