Alþýðublaðið - 30.11.1995, Blaðsíða 10

10
ALÞYÐUBLAÐIÐ
HELGIN 30. NOVEMBER - 3. DESEMBER 1995
Hallgerður langbrók er ein þekktasta kvenpersóna íslendingasagna
- og einnig ein sú umdeildasta. Kolbrún Bergþórsdóttir
hefur um árabil haft ákveðna skoðun á þessari kynsystur sinni
og kom þeim sjónarmiðum sínum á prent
Til langs tíma hefur Hallgerð-
ur langbrók verið alræmd-
asta kvenpersóna íslendinga-
sagna. Vitur Njáluhöfundur hef-
ur skömm á henni og fjölmargir
unnendur sögunnar eru á sama
máli. Hallgerður, sem á síðum
Njálu unir sér best í félagsskap
þjófa og morðingja, er þó ekki
með öllu umkomulaus því hún
kúrir nú í verndarfaðmi nútíma
femínista, sem segja hana fyrsta
íslenska femínistann. Ekki er
með öllu óskiljanlegt að femín-
istar telji Hallgerði vaskan liðs-
mann, því fáar konur hafa sinnt
aðskilnaðarstefnu kynjanna af
slíkum dug og Hallgerður, en
eins og kunnugt er komst enginn
karlmaður lifandi frá því að
brölta á kviði hennar. Reyndur
veður konan áfram í fullkomnu
skeytingarleysi um nokkuð ann-
að en eigin hag og eyðir öllu sem
fyrir henni verður, samkvæmt
hinu gamalkunna, en vafasama
lögmáli að tilgangurinn helgi
meðalið.
Snemma beygist krókurinn
Lesandi Njálu kynnist Hallgerði
fyrst þegar hún, bam að aldri, er
kölluð upp á pall, því faðir hennar
vill sýna hana Hrúti frænda. Eftir
koss frá föður sínum gengur hún
burt og Hrútur segir: ,Ærið fögur
er mær sú, og munu margir þess
gjalda. En hitt veit ég eigi, hvaðan
þjófsaugu eru komin ættir vorar.“
Orðin þjóna vitaskuld forspár-
hlutverki. En hvemig var augna-
ráð Hallgerðar þessa stund? Lík-
legt er að hún hafi ekki horft í
augu Hrúts heldur hafi augnaráðið
stöðugt hvarflað í aðrar áttir. Enn
er það svo að flöktandi augnaráð
er talið bera vott um óstaðfestu í
persónugerð, jafnvel óheiðarleika.
Hinn glöggi Hrútur hefur flokkað
það á þann veg, og ekki að ósekju
því Hallgerður verður bæði þjófur
og margfaldur morðingi. Það er
ekki hið foma karlasamfélag sem
þröngvaði henni í það hlutverk,
hún potaði sér þangað sjálf.
Bófaflokkur Hallgerðar
Eitt verður að vera ljóst nú í
upphafi. Jafnvel mestu ólíkindatól
eru hin blíðustu meðan látið er að
vilja þeirra. Því hefur enga þýð-
ingu að benda á einstaka kafla
Njálu og segja sigri hrósandi:
Þama er Hallgerður stillt". Meðan
umhverfið aðlagar sig að hags-
munum Hallgerðar þá er hún
ánægð. Ef hlutimir em ekki eftir
hennar höfði þá fær hún hamslaus
bræðiköst.
í Njálu er skaplyndis Hallgerðar
margoft getið, en hún er sögð ör-
lynd og skaphörð. Reyndar kveð-
ur svo rammt að kvörtunum um
skaplyndi hennar að ekki telst ein-
leikið. Ekki verður annað séð en
skapbrestir hennar séu meðfæddir.
Þeir birtast í frekjuköstum sem
jaðra við móðursýki, dyntum,
skætingslegum og ljótum orða-
forða og stórfelldri andfélagslegri
hegðun.
Hallgerður lítur á sig sem písl-
arvott og flnnst hún vera mis-
skilin. Henni finnst að sinn tími
eigi að koma, og reynir að
flýta fyrir að svo verði.
Reyndar má segja að hún
kljúft sig úr samfélagi sið-
aðra manna og stofni bófa-
ílokk. Þar fá inngöngu
helstu úrhrök samfélagsins
og þar opinberast margt
skítlegt eðlið.
Hallgerði er ung sett í
hendur sérkennara, Þjó-
stólfi, sem stendur sig
vægast sagt illa í hlut
verki uppalanda. A
einum stað segir
hann við Hallgerði
að allt skuli hann
gera að hennar
skapi. Síst þarf
Hallgerður á því að
halda að tekið sé
undir dynti hennar.
En Þjóstólfur gerir
það óspart og síðar á
ævinni sankar Hall-
gerður að sér skó-
sveinum sem hún læt-
ur vinna fyrir sig skít-
verkin. Þjóstólfur
drepur fyrsta eiginmann
Hallgerðar, en þeim var hún gefin
gegn vilja sínum. Honum hafði
orðið á að slá hana. Það sama
hendir einnig annan eiginmann
Hallgerðar. Sá verður einnig að
deyja. Slíkur var reyndar ekki vilji
eiginkonunnar, en Þjóstólfur, sem
líkt og Hallgerður er vel undir
meðalgreind, mat stöðu mála ekki
rétt og vann vígið. Það varð til
þess að Hallgerður sendi þennan
einkavin sinn í opinn dauðann.
Reyndar harmar hún síðar í sög-
unni að hann skuli ekki vera á lífi
til að sinna þeim illu verkum sem
hún telur þörf á að vinna. Það
verður þó aldrei skortur á illmenn-
um í kringum Hallgerði.
Frenjan verður ástfangin
Feimni háir ekki Hallgerði
langbrók. Hún er alla jafna málug.
Glaðbeitt þegar vel liggur á henni
en mislíki henni vellur upp úr
henni skætingur. Ekki er ólíklegt
að hún hafi tamið sér þann orða-
forða snemma á ævinni, og líkast
til lært hann af helsta uppalanda
sínum Þjóstólfi og frændum sín-
um í móðurætt, en í þeim garði er
nokkuð um fúla lauka.
Það liggur vel á Hallgerði þegar
hún hittir Gunnar á Hlíðarenda.
Hún er skrautbúin, falleg og
glæsileg, enda er útlitið kannski
það eina sem Hallgerður hefur
með sér. Sjálf leggur hún alla
áherslu á ytri búnað, er ekki ein-
ungis gefin fyrir svínarí heldur
einnig sukk. Hún gerir þá kröfu að
umhverfið þjóni sér og myndi um-
gjörð um ytri glæsileik sinn.
Hallgerður gengur beint til
verks þegar hún hittir hetju. Með-
an við hæglátu stúlkumar leyfum
okkur að skotra augunum feimnn-
islega í átt að þeim mönnum sem
vekja forvitni okkar og reynum að
gæta þess að glápa ekki of lengi,
þá lætur Hallgerður vita af því að
hún sé til í tuskið. Má svosem
segja að frumkvæði eins og henn-
ar beri vott um ákveðinn heiðar-
leika í samskiptum kynjanna. Þar
er allavega ekki verið að slóra.
Nú eru frenjur ekkert yfir það
hafnar að verða ástfangnar og
reyndar mesta furða hvað þær
ganga ört út. Þetta á einnig við um
Hallgerði. Hún á tvö hjónabönd
að baki þegar hún kynnist Gunn-
ari Hámundasyni. Þar verður ást
við fyrstu sýn og þau
ganga í hjónaband, þrátt fyrir að
Gunnar sé ákaft varaður við af-
leiðingum þess að giftast konu
sem alræmd er um sveitir fyrir
skapofsa sinn.
Hallgerður mætir Bergþóru
Þeir sem vilja taka upp hansk-
ann fyrir Hallgerði í samskiptum
hennar við Bergþóru Skarphéðins-
dóttur benda á að Bergþóra hafi í
boði að Bergþórshvoli sýnt Hall-
gerði ógestrisni og því átt upphaf
af deilum þeirra. Einhveijir hafa
getið sér þess til að Bergþóra hafi
ætlað einni dætra sinna að giftast
Gunnari og hafi því stórlega mis-
líkað hjúskapur hans. Þetta er
langsótt kenning. Menn gleyma
þá að í hlut á kona sem samfélagið
telur ábyrga fyrir dauða tveggja
eiginmanna sinna. Skapgerð henn-
ar er á þann veg að jafnvel nán-
ustu ættingjar hennar telja rétt að
vara við henni. Bergþóra hefur
litla ástæðu til að fagna því að
heimilisvinur þeirra hjóna hafi
gifst slíkri ofstopamanneskju. Hún
fær ekki leynt andúð sinni á Hall-
gerði og sú síðamefnda svarar
fullum hálsi og segist ekki vilja
vera homkerling. Hún segir
reyndar sitthvað fleira.
Það hefur aldrei þótt bera vott
um sterka siðferðiskennd að hæð-
ast að útliti manna. Til þess
ómerkilega bragðs grípur Hall-
gerður, enda ekki vönd að meðul-
um. Kartnögl og skeggleysi segir
hún hrjá þau hjón. Hún leyfir sér
fleira gaspur í framhaldi sögunnar,
sem beinist að því að hæða útlit
fólks. Og af því að enginn má eiga
neitt inni hjá henni kemur hún af
stað vígaferlum sem friðsamir eig-
inmenn eiga í mesta basli við að
stöðva.
Nú má vel halda því fram að
Bergþóra hefði mátt haga orðum
sínum á annan veg, en það réttlæt-
ir á engan hátt ofsafengin við-
brögð Hallgerðar. Sömuleiðis er
ósköp vesældarleg sú réttlæting
sem stundum er reynt að finna
á þjófnaði hennar síðar í sög-
unni. Þá er sagt að blessuð frú-
in hafi einungis viljað gera vel
við gesti sína. Það viljum við
reyndar flest, en fæstir telja þó
við hæfi að stela veitingunum.
En þeir sem telja að tilgangur-
inn helgi meðalið bregðast
náttúrlega við samkvæmt
því.
Sukk og óregla
Hallgerður vill hafa
allt til alls. Hún er því
kölluð fengsöm hús-
freyja, en einnig kemur
fram í sögunni að hún er
gefin fyrir eyðslusemi og
óreglu. Hún þarf að eyða
jafnharðan og hún fær.
Þetta er sérstaklega áber-
andi í fyrri hjónaböndum
hennar tveimur og dauði
fyrsta eiginmanns hennar
kom í kjölfar rifrildis þeirra
hjóna um eyðslusemi hennar.
Meðan Hallgerður er gift
Gunnari gengur hallæri mikið
yfir landið og skortir bæði hey
og mat. Öðlingurinn Gunnar á
nóg til og gefur þeim sem þarfn-
ast. Loks kemur að því að einnig
hans heimili þarf að líða skort.
Þá koma hjónin á Bergþórshvoli
til bjargar. En það nægir ekki
Hallgerði að fá hversdagsmat.
Hún vill munaðarvöru og sendir
skósvein sinn til að stela smjöri og
osti. Hann á einhveija ærlega taug
í vondum líkama, biðst undan og
fær yfir sig skæting og hótanir á
þessa leið: „... þú hefur verið
bæði þjófur og morðingi, og skalt
þú eigi þora annað en fara, ella
skal ég láta drepa þig.“ Hallgerður
opinberar enn eina ferðina illt eðli
sitt, hótar þræl sínum lífláti og ve-
sæll maðurinn verður að sætta sig
við að verða enn verri en hann er
og stelur af ótta við refsingu hús-
móður sinnar.
Hvaða sómakær eiginmaður
sem er tæki þjófnaði konu sinnar
þunglega. Ymislegt gera menn í
hita leiksins og einhvem veginn er
það þannig að mestu rósemis-
mönnum verður laus höndin í við-
skiptum við Hallgerði. Gunnar á
Hlíðarenda hefur sýnt ómælda
þolinmæði í samskiptum við
frenjuna, eiginkonu sína, en niður-
bæld gremja hefur safnast upp og
nú missir hann stjóm á skapi sínu,
reiðist konu sinni illa og slær
hana. Það reynist honum dýrkeypt
- en ekki strax.
Hjónabandið sem gat
ekki blessast
Tildragelsi Hallgerðar og Gunn-
ars varð vegna ástar við fyrstu
sýn. En hjónaband þeirra er sam-
band tveggja einstaklinga sem
eiga ekkert sameiginlegt nema
fagurt útlit. Hann er sómakær
maður sem vill fá að vera í friði.
Hún er athyglisjúk óhemja sem
krefst þess að umhverfið lúti vilja
sínum í einu og öllu. Eitthvað
eimir þó eftir af ástinni - eða er
það einungis gimd? Eftir að
Gunnar ákveður að halda ekki ut-
an heldur snýr heim til Hlíðar-
enda, eftir að hafa séð hlíðina
fögm, þá verður Hallgerður hon-
um fegin. Það kann að vera að
hún hafi orðið fegin vegna þess að
hún gerði sér grein fyrir því að
hann var feigur. Eg gæli þó við þá
skýringu að þrátt fyrir allt hafi
henni ekki staðið á sama um hann.
En af því hún tortímir öllu sem
hún kemur nærri þá hlýtur hún að
svíkja hann.
„Hann tók vinina fram yfir hana
og hún átti óþolandi tengdamóð-
ur“, segja þeir sem enn vilja draga
taum Hallgerðar. Vart er hægt að
ætlast til þess að menn slíti margra
ára traustri vináttu vegna dynta
geðvondrar eiginkonu. Ef svo á að
vera þá er um leið ansi þrengt að
athafnafrelsi manna. Fundir
Gunnars og Njáls virðast reyndar
hafa verið fremur stopulir eftir að
eiginkonum þeirra lenti saman, en
aldrei glötuðu þeirri gagnkvæmri
virðingu sinni og trausti.
Um hlut tengdamóðurinnar er
þetta að segja: Rannveig, móðir
Gunnars, er ólíkt Hallgerði, yfir-
veguð rólyndismanneskja sem
mælir ætíð af viti. Það stafa engin
vandræði af dvöl hennar í Njálu.
Hún skilur ekki eftir sig líkin.
Þetta er góð og heiðvirð kona og á
rétt á samúð fyrir að hafa setið
uppi með tengdadóttur sem varð
bæði þjófur og morðingi.
Eiginkonan sem brást ætíð
Þá komum við að hárlokknum
fræga. Það þykir kannski bera vott
um sjálfstæði á einhverjum bæjum
að bregðast vænum eiginmanni
sínum þegar þörfin er mest. Vel
má vera að það nægi til að tryggja
konu kvenskörungstitil, en ekki
fylgir þá sterkt siðferðilegt vægi
þeim titli.
Illt innræti Hallgerðar hefur
löngum berað sig á síðum Njálu
og fullkomnast þegar hún neitar
manni sínum um hárlokk. Hún
tekur enga yfirvegaða ákvörðun í
málinu, heldur bregst við af ofsa-
fengnu tilfinningaríki, eins og
hennar er vandi. Hennar tími er
loksins kominn. Hún þurfti að
sættast á víg sem hún hafði sjálf
átt frumkvæði að. Hún þurfti sjá
að bak ostinum sem hún stal. Nú
velur hún sér tímann til að fara í
fýlu. Það er engan veginn víst að
hún ætli manni sínum að deyja.
En hún er ofsareið, enda hefni-
gjöm að eðlisfari, og segir þvert
nei.
Og hetjan fellur. Hallgerður er
enn eina ferðina orðin ekkja.
Hún er þó ekki karlmannslaus -
það væri henni ólíkt. Hún finnur
sér félagsskap við hæfi í Hrappi
Örgumleiðasyni, en líkt og Hall-
gerður spillir hann öllu sem hann
kemur nærri.
Hallgerður er á tali við Hrapp
þegar hinn orðhvassi Skarphéðinn
kemur að og segir hana vera ann-
að hvort homkerlingu eða pútu.
„Goldin skulu þér verða þessi orð,
áður en þú ferð heim,“ segir Hall-
gerður. En hún hefur engan mátt
til að efna þessa hótun. Höfundur
Njálu skilur við Hallgerði þegar
hún er orðin það sem hún ætlaði
sér aldrei að verða, en gat aldrei
annað en orðið: Homkerling. ■