Alþýðublaðið - 30.11.1995, Blaðsíða 18

18
ALÞÝÐUBLAÐiÐ
HELGIN 30. NÓVEMBER - 3. DESEMBER 1995
Saga
um ást
og söng
Pór Jónsson:
Á valdi örlaganna
Æviminningar maestro
Sigurðar Demetz
óperusöngvara
Iðunn 1995
Vincenz Demetz fæddist árið
1912 í St. Úlrik í Suður- Týról á
landamærum Austurríkis og Ítalíu.
Örlög - eða tilviljanir - báru hann
um síðir til íslands: þar tók hann
sér nafnið Sigurður enda þýðir
Vincenz sá sem sigrar. Hérlendis
er Sigurður Demetz kunnastur fyr-
ir söngkennslu sem hann stundaði í
áratugi, og hafa ýmsir af bestu
söngvurum okkar notið hand-
leiðslu hans. Aðuren forsjónin
skilaði hinu „suðræna vogreki“ á
norræna strönd virtist glæst fram-
tíð bíða Vincenz Demetz í óperu-
heiminunt. Hann hafði fengið
samning við La Scala í Mílanó;
það hefur löngum verið æðstur
draumur óperusöngvara. Miskunn-
arlausir skálkar urðu til þess að
Demetz var úthýst úr La Scala og
var það reyndar ekki eina skiptið
sem gullin tækifæri gengu honum
greipum fyrir sakir vonsku heims-
ins. Alltjent átti ekki fyrir Vincenz
Demetz að liggja að skrá nafn sitt
gullnu letri í tónlistarsögu heims-
ins, en á hinn bóginn verður hans
án nokkurs vafa minnst með hlý-
hug af Islendingum.
Þór Jónsson hefur augsýnilega
vandað verk sitt í hvívetna. Frá-
sögnin er lifandi, nostursamlega
unnin og einatt íjörleg. Eðli máls-
ins samkvæmt skipar tónlistin önd-
vegi, en Sigurður er líka hispurs-
laus þegar hann segir frá ástamál-
um og öðru einkalífi. Mér þóttu
lýsingar Sigurðar á Evrópu milli
stríða til muna forvitnilegra lesefni
en ffásögn af íslensku tónlistarlífi á
árum kalda stríðsins; en söngurinn
og ég höfum að vísu aldrei átt nána
samleið.
Sigurður ber íslendingum nær
undantekningalaust vel söguna og
virðist hafa unað hag sínum vel á
íslandi: lærði að meta hval og slát-
ur, var farsæll kennari og kvæntist
íslenskri konu. Islendingurinn Sig-
urður Demetz er kominn langan
veg frá Vincenz Demetz sem
fæddist fyrir 83 árum í keisara-
dæmi sem ekki er lengur til. Ævi-
minningar hans eru að nokkru
marki aldarspegill: saga af vonum
og vonbrigðum, sigrum og ósigr-
um. Niðurstaðan er tvímælalaust
sú, að um er að ræða fróðlega og
vel skrifaða bók.
Hrafn Jökulsson.
Hugleiðingar um ljóðlist Sigurðar Pálssonar
eftir Kristján Þórð Hrafnsson
Lífsháskinn felst
í því að hrífast
Lífsleysið felst
í því að hrífast ekki
Ég heyrði því fleygt fyrir nokkru að fram-
tíð bókaútgáfu á íslandi lægi í útgáfu hand-
bóka, það er að segja bóka um „hvemig
hægt er að“. Þau orð komu aftur upp í huga
minn þegar ég hálfum mánuði síðar settist
niður með allar átta ljóðabækur Sigurðar
Pálssonar í tilefni útkomu nýjustu bókar
hans, Ljóðlínuskip og þess að tuttugu ár em
liðin frá því fyrsta bókin, Ljóð vega salt,
kom úr prentverkinu.1 Ljóðabækur Sigurðar
Pálssonar eru handbækur í vissum skilningi,
handbækur sem sýna með dæmum hvemig
hægt er að upplifa, að því er virðist hvers-
dagslegustu og fábreytilegustu hluti, á skáld-
legan hátt; götuljós, leigubíla, símsvara,
hvemig hægt er að losa „verstu viðjamar",
svo vitnað sé til ljóðsins „Næturfjóla“ úr
nýjustu bókinni, þær viðjar að hrífast ekki.
Ef það er einhver ein lýsing sem á betur
við skáldið Sigurð Pálsson en önnur þá er
hún sú að hann sé lofsöngvari, haldinn ríkri
en kröfuharðri ást til lífsins. Sú tilfinning
sem einna oftast virðist knýja hann til að
yrkja er hrifningin. Hann vill dásama og
hylla. Ljóð hans tjá gjaman gleði yfir því að
hrífast af augnablikinu, eða tómleika þess að
hrífast ekki. Af þeim sökum er Sigurður
Pálsson það af núlifandi höfuðskáldum
þjóðarinnar sem er einna skyldast Tómasi
Guðmundssyni í hugsun og afstöðu, þrátt
fyrir að efnistök þeirra séu gjörólík.
Hrifningin er í eðli sínu andstæða öryggis-
ins, því sá sem hrífst missir á vissan hátt
stjóm á sjálfum sér. Eitthvað utanaðkom-
andi breytir líðan hans og vekur honum
óvænt tilfinningu sem hann hefur ekki vald
yfir. Þannig verður maður ástfanginn. Hrifn-
ingin felur í sér sársauka, því það er eðli
hennar að vera ekki hið eiginlega ástand
heldur stund æðri veru, ölvun, oftast
skammvinn. Og þegar hrifningin íjarar út
geta endurfundimir við hinn svokallaða
hversdagsleika verið eins og hrap af hirnn-
um.
Sá sem hefur til að bera þennan hæfileika,
þennan veikleika; hrifnæmið, þekkir sárs-
aukann þegar hrifningin dvín. Þráin eftir því
að hrífast á ný knýr hann til leitar, fær hann
til að taka áhættur, fara burt, koma aftur.
Sigurður Pálsson yrkir mikið um þessa leit
að „helgidómi hvers dags, leit að ljómun-
um.“ Sú leit getur verið áköf, allt að því
hamslaus, örvuð af trúnni á takmarkaleysið.
í háspennu hrifningarinnar felst lífsháski.
Nóttin verður skáldinu veröld sem hægt er
að leita inn í til að komast burt frá hvers-
dagsleikanum. í ljóðinu „The Doors" standa
þessar línur:
Alla þá nótt
vorum við tvœr perlur hlœjandi
í perlumóðurskel
í svartlökkuðu herbergi
á dýpsta dýpi
Þegar perlukafarar morgunsins
fundu okkur að lokum
gátum viðfarið saman
með nœturbœnina:
„ Come on baby light my fire
try to set the niglit on fire...“
þegar við gengum útí blauta
og heimska hversdagsbirtuna
Sú lífsafstaða sem Sigurður Pálsson tjáir í
ljóðum sínum er ekki hin heimspekilega ró
þess sem vill umfram allt ekki láta koma sér
úr jafnvægi. Hann kýs ójafnvægið, öryggis-
leysið, hillingamar. Viðhorf hans er í full-
kominni andstæðu við viðhorf afneitarans,
þess sem telur sig „kominn yfir“, „vaxinn
upp úr“, og nennir einskis að njóta og nefnir
það viljaþrek, svo vitnað sé til Tómasar
Guðmundssonar. Þegar Sigurður Pálsson
lofsyngur tilveruna dásantar hann ekki
hversdagsleika hins borgaralega öryggis,
nægjusemi og sáttfýsi þeirra sem hafa
hreiðrað um sig, heldur ævintýrin, ljóman-
imar. Eftirfarandi brot er úr ljóðinu „Hótel-
stigi“:
Skyndilega fáum v/ð
blindar styttumar
á jarðhœðinni
sjón hugljómandi sjón:
Já það hlýtur að vera guð
sem skapaði konuna
við sjáum það glöggt
þar sem hún gengur upp dumbrautt
stigateppið
fagnaðarstigateppið
í fyrstu ljóðabók Sigurðar Pálssonar, Ljóð
vega salt, er ljóðmælandinn gjarnan persóna
í ljóðunum. Skáldið sækir yrkisefnin beint í
eigið líf og sá reynsluheimur sem það vinnur
úr er öðm fremur námsár þess í París, sú að-
staða að vera útlendingur í fjarlægu landi og
svo viðbrigðin að koma aftur heim og vera
kannski orðinn á vissan hátt útlendingur þar
líka. Skáldið yrkir um reynslu sína nánast
um leið og það öðlast hana. I næstu bókum
Sigurðar em ljóð ort í fyrstu persónu eintölu
mun færri, en verða að nýju áberandi fimm-
tán ámm seinna í Ljóð nárnu völd. Þar yrkir
Sigurður á opinskáan hátt um eigið líf, lítur
yfir farinn veg og gerir upp fortíðina.
I Ljóðlínu-bókunum heldur skáldið áfram
að yrkja á persónulegan hátt um reynslu úr
nútíð og fortíð og notar oft fyrstu persónu
eintölu. Ljóðin tjá gjaman sársaukablandna
skynjun á tilteknum mannlegum aðstæðum
og jafnvel þótt orðið „ég“ komi ekki alltaf
fyrir, finnur lesandinn sterklega fyrir ljóð-
mælandanum. Hinn sári tónn stingur í stúf
við gáskann í fyrri bókum Sigurðar. Ljóðið
„Vetur og gulur litur“ hefst þannig:
Skjálfhentur teiknar veturinn
Dökkar greinar í garðinum
Ekkert er grænt
Nema umferðarljós
Með jöfiiu bili niðri á homi
Morgunsviði í svefnlausum augum
Ekkert er rautt
Nema fjarandi bordeaux í œðurn
Og umferðarljós með jöfnu bili
Grœnt og rautt og hverfula stund
Þessi guli litur
I Ljóð vega-bókunum er algengt að skáld-
ið ávarpi lesandann með orðinu „þú“ þegar
yrkisefnið er vangaveltur um tilvemna og
skáldskapinn. Aftur á móti er yfirleitt fremur
sjaldgæft í bókum Sigurðar að skáldið beini
máli sínu til einhvers ákveðins einstaklings
sem sé persóna í ljóðinu, eins og tíðkast í
hefðbundnum ástarljóðum. I þess háttar
skáldskap er lesandinn ekki sá sem talað er
til heldur er hann eins og vitni að orðræðu
skáldsins til þriðja einstaklingsins. Slík ljóð
frá hendi Sigurðar em óvenju mörg í Ljóð-
/mn-bókunum. Þau lýsa sambandi ljóðmæl-
andans við annan einstakling (konu eða kon-
ur) en lesandanum er ekki nema að litlu leyti
veittur aðgangur að sameiginlegum reynslu-
heimi þessara persóna. Ljóðlínu- bækurnar
em að þessu leyti einkalegri og persónulegri
en fyrri bækur skáldsins. Þannig em síðustu
línumar í ljóðinu „Svaladyr“:
og þú sem miðlar ilminum
afkvöldinu
skrjáfmu
Ilmi afgullnu ilmvatni
jafhvel
hljómi
af gullnu ilmvatni
Nokkrir kaflar Ljóð vega-bókanna, svo
sem Gata meistara alberts, Sú gamla frá
Hofi, og Dombaslegata draga upp myndir af
mannlífi Parísarborgar. Frásögnin er bein og
talmálskennd. Oft tjá persónumar sig sjálfar
eins og persónur á leiksviði. Ljóð námu land
inniheldur mannlífsljóð af svipuðum toga,
en munurinn er sá að sviðið er Reykjavíkur-
borg og persónurnar tilheyra íslenskum
vemleika. Þessi mannlífsljóð eiga það sam-
eiginlegt að tónn þeirra er léttur og kíminn.
Aftur á móti em þau ljóð í Ljóð námu menn
og Ljóð námu völd þar sem aðrar persónur
en ljóðmælandinn em settar á svið oftast al-
vömþrungin og ljóðræn. Með því að draga
upp myndir af mannlegum aðstæðum og ör-
lögum segja þessi ljóð sögu. Ljóðmælandinn
er ekki þátttakandi og persónurnar tjá sig
ekki sjálfar. Skáldið horfir á persónurnar ut-
an frá með hluttekningu.
Síðasta kvöldið
Æ þessar frómu óskir
Fráleitu vonir
Að allt stœði kyrrt
Einmitt þetta kvöld
Að hugurinn stœði kyrr
Utan við hótelgluggann
Þung umferð við ferhymt torg
Fólk á svonefnum ferli
Og stjákli
Og bíðandi
Fólk með sig og sína
Fólk með einhver áform
Að því er virtist
Fólk...
I sjónvarpinu knattspyrna
Sögur ogfólk íframhaldsflokkum
Mannkynssagan íframvindu
I fréttatímum
...og hann hafði vonað
að allt stœði kyrrt
einmitt þetta kvöld...
Æ þessar frómu
Hinstu óskir
Fráleitu vonir
Að lífið gœfist upp
Fyrirhafnarlaust
Myndmál þessara ljóða er oftast sótt beint
í veruleikann sem þau lýsa. Myndirnar em
dregnar fáum en skýmm dráttum. Mörg brot
raðast saman í eina heild. Hið ljóðræna ligg-
ur oft í því hálfsagða. An þess að nota upp-
hafið orðfæri eða flókið myndmál er skáld-
inu einkar lagið að ná fram ljóðrænum áhrif-
um með byggingu textans og hljómfalli.
Endurtekningum er beitt á markvissan hátt.
Ymist em sömu orðin endurtekin eða svipuð
málfræðileg bygging kemur fyrir í lleiri en
einni ljóðlínu.
Mörg Ijóð Sigurðar Pálssonar em hugleið-
ingar. Þar leitast skáldið ekki við að segja
sögur eða miðla skynhrifum en tjáir þess í
stað heimspekilega afstöðu og skoðanir. I
Ljóðlínu-bókunum eru þess háttar heim-
spekilegir kaflar þar sem ort er um skáld-
skapinn og hlutverk hans. Þeir minna á kafla
um sama efni í bókunum Ljóð vega menn og
Ljóð vega gerð. Segja má að í Ljóð vega
menn sé skáldskapnum stillt upp sem sér-
stökum heimi sem hægt sé að fara inn í til
þess að yfírgefa ládeyðu og lífsleysi hvers-
dagsleikans. Skáldskapurinn felur í sér af-