Alþýðublaðið - 07.12.1995, Qupperneq 21

4
HELGIN 7. -10. DESEMBER 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
21
Jónas Sen píanóleikari segir frá tónlistarmönnum sem bíta í sig
að þeir séu í þráðbeinu sambandi við annan heim
Þegar Schumann
rödd illra an
heyrði
hann hefði orðið fyrir dulrænni reynslu í
herbergi einhvers huglæknis á Akureyri.
Hann hefði farið út úr líkamanum, svifíð
útum gluggann og flögraði drykklanga
stund yfír bænum.
Tónlistarmenn eru ekki alltaf með réttu ráði. Ekkert
frekar en annað fólk. En fyrr á tímum þótti hvers kyns
léttgeggjun bara skemmtileg, og jafnvel eftirsóknar-
verð. Það töldust nefnilega alltaf vera ákveðin tengsl á
milli snilligáfu og geðveiki. Sérstaklega voru yfir-
gengilegar tilfmningasveiflur í tísku á öldinni sem
leið, en þá var rómatíkin í hávegum höfð. Eftir heið-
ríkjuna sem ríkti á klassíska tímabilinu þar á undan
vildi fólk bara hlusta á æðisgengna, ástríðufulla tón-
list. Allt annað þótti leiðinlegt og hallærislegt. Lista-
manninum skapaðist því ákveðin ímynd; hann átti að
vera ofsafenginn í skapsmunum, einfari en þó mikill
kvennamaður, drykkjurútur sem hellti koníakinu yfir
ódauðlegu sínfóníuniar og helst ópíumfíkill í ofaná-
lag.
Nú á dögum er annað uppi á teningnum. Þeir lista-
menn sem eru skrýtnir eru bara skrýtnir og oft leiðin-
legir þar að auki. Það er sjaldnast töff, að minnsta
kosti ekki í klassíkinni. Gott dæmi um þetta er píanó-
leikarinn Martin Berkovsky, sem lengi bjó hér á landi.
íslenskum tónleikagestum þótti í fyrstu mikill fengur
að komu hans frá heimalandi sínu Ameríku, því hann
átti að vera fær á sínu sviði. En mönnum brá mjög í
brún á fyrstu tónleikum hans; hann var tryllingslegur
við slaghörpuna og lamdi hana sundur og saman eins
og harðfisk.
Nokkru síðar var sjónvarpsviðtal tekið við Berkov-
sky. Þar sagði hann blákalt að hann hefði orðið fyrir
dulrænni reynslu í herbergi einhvers huglæknis á Ak-
ureyri. Hann hefði farið út úr líkamanum, svifið útum
gluggann og flögraði drykklanga stund yfir bænum.
Svo hefði hann lent mjúklega í herberginu aftur og
skriðið þá inn í líkama sinn. Þetta fór svo að endurtaka
sig, og sagði Berkovsky að það gerðist aðallega á tón-
leikum. Þó eingöngu er hann léki verk eftir Frans Liszt
(1811 -1886) og var þá náttúrlega að gefa í skyn að hið
framliðna tónskáld væri að spila í gegnum hann. Ég,
höfundur þessar greinar, var bara óharðnaður ungling-
ur er sjónvarpsviðtalið var sýnt, og trúði auðvitað öllu
sem þar var sagt. Svo á næsta konsert sem Berkovsky
hélt skimaði ég um salinn og bjóst við að sjá sál píanó-
leikarans sveima uppi við ijáfrið. En því miður kom
ég ekki auga á neitt misjafnt.
Eftir þetta var Berkovsky ekki tekinn mjög alvar-
lega sem tónlistarmaður hér á landi. Hann fékk lítið að
gera sem kennari, enda vildu ráðamenn ekki hafa
mann í starfi sem væri alltaf að detta í trans og hverfa
inn í aðra vídd. A endanum flæmdist hann burt til
Tyrklands og hefur ekki heyrst til hans síðan.
Svona uppákomur eru engin einsdæmi. í útlöndum
eru allskyns furðufuglar sem halda fram öllu mögu-
legu um sjálfa sig og listina. Eitt frægasta dæmið um
það er bresk kona sem heitir Rosemary Brown. Hún
var ósköp venjulegur píanókennari áður en hún missti
vitið og gerðist miðill. Þá fór hún að verða vör við
framliðin tónskáld á borð við Beethoven, Brahms og
Chopin; þeir komu til hennar og létu hana skrifa niður
tónlist sem þeir höfðu samið eftir að þeir fóru yfir
móðuna miklu. Síðar vom verkin gefin út á plötu og er
greinilegt að snillingamir hafa misst mikið af anda-
giftinni eftir að þeir gáfu upp öndina.
Öllu meiri voru ofskynjanir Roberts Schumanns
(1810- 1856). Þegar verst lét fannst honum hann heyra
engla blása í lúðra og himneskar raddir sem hvöttu
hann til að skrifa þessa tónlist niður. Þannig var hug-
arástand hans er hann samdi eitt mesta snilldarverk
tónbókmenntanna, Kreislerianna, sem er fyrir píanó.
Verkið er þó á engan hátt geðveikislegt; það er frábær-
lega samið og af mikilli andagift. En Schumann varð
samt veikari með hveiju árinu sem leið; stundum
heyrði hann urrið í illum öndum, þeir fnæstu því út úr
sér að hann væri aumingi og vesalingur sem ætti ekki
skilið að lifa. A endanum gerði hann misheppnaða
sjálfsmorðstilraun, og lést á geðveikrahæli nokkrum
árum síðar.
Eftir að Schumann var allur deildu margir um hvað
hefði amað að honum. Lengi var talið að hann hefði
þjáðst af geðklofa (schizophreniu). Bent var á of-
heymimar því til stuðnings, og einnig að Schumann
hefði séð sjálfan sig sem tvær aðalpersónur og eina
þar að auki. Þetta var hinn ástríðufulli Florestan. hinn
viti bomi hugsuður, Eusebius og loks hinn andlega
upphafni meistari Raro sem lagði stund á hugleiðslu.
Schumann birti oft greinar í blöðum undir einhverjum
þessara dulnefna og fannst ýmsum það bæði einkenni-
legt og sjúklegt.
Geðklofi hefur samt ekkert með klofinn persónu-
leika að gera, eins og margir halda. Hann einkennist
fyrst og fremst af skertu raunveruleikaskyni, ofskynj-
unum, ranghugmyndum, undarlegri hegðun og svo
framvegis. Ofheymir geta einnig átt sér stað í miklu
þunglyndi - kannski sérstaklega geðhvarfasýki (man-
ic-depressive disorder) og getur því allt eins verið að
Schumann hafi þjáðst af henni. Einkennin em fyrst og
fremst öfgakenndar tilfmningasveiflur; sjúklingurinn
er ýmist tiyllingslega glaður og ör eða í botnlausri ör-
vinglan og depurð. Geðklofi og geðhvarfasýki eiga
því ofskynjanimar sameiginlegar, svo og tilfinninga-
legt ójafnvægi sem er óneitanlega fylgifiskur geð-
klofa. Schumann var langt frá því að vera jafnlyndur;
hann var annað hvort á miklu flugi og samdi hvert tón-
verkið á fætur öðm, eða þá að hann lá í rúminu og
hugleiddi sjálfsmorð.
Þar sem læknisfræðin var ekki langt á veg komin á
öldinni sem ieið og skýrslur um sjúkdómsástand
Schumanns ófullnægjandi, verður aldrei hægt að segja
með fullri vissu hvað hrjáði hann. Enn erfiðara er að
áætla hvað orsaki það að menn telji sig svífa út úr lík- ^
amanum, sjái framliðið fólk og þar fram eftir götun-
um. Sumir em afhjúpaðir sem svikarar, eins og Lára
gamla miðill hér fyrr á öldinni. Aðrir em bara klikkað-
ir, þó erfitt sé að skilgreina af nákvæmni hvað sé að.
Þrátt fyrir það trúa margir á dulræn fyrirbæri, því þó
einn sé svikari er ekki þar með sagt að aðrir séu það
líka. En samt sem áður... hver heldur í alvöm að
gömlu tónskáldin séu að semja tónlist í gegnum bresk-
an píanókennara sem drekkur te klukkan fjögur síð-
degis? Eða að Frans Liszt taki sér bólfestu í líkama
amerísks píanóleikara og lemji slaghörpur á Islandi
eins og hver annar villimaður? Ekki ég - og líklega
fæstir aðrir. ■
írska skáldið Seamus Heaney hlaut bókmenntaverðlaun Nóbels á þessu
ári. Svo skemmtilega vildi til að um svipað leyti var Karl Guðmunds-
son að leggja lokahönd á þýðingar á ljóðum Heaneys sem nú eru komn-
ar út hjá Bjarti, og bera titilinn Penninn hvassi. í nýlegu viðtali ræddi
Heaney vítt og breitt um skáldskap - og kynlíf
„Sækist eftir hámark-
inu, fullnægingunni,
fyllingunni“
Konan mín las einhvers staðar
að ef kynlífið gengi vel þá tæki það
3% af tíma þínum; ef það gengi illa
tæki það 97% af tíma þínum. Þetta
er hliðstætt ljóðagerðinni. Ef mað-
ur býr yfir næmni og sjálfstrausti
þá er hægt að gera þúsund hluti
samhliða því að yrkja. Það er eng-
inn hamingjusamari, enginn af-
kaslameiri, enginn öruggari um
hlutskipti sitt en skáld sem fer um
með eldingarhraða.“ Það er nýjasti
Nóbelsverðlaunahafi heims ljóð-
skáldið Seamus Heaney, sem
mælist svo. Hann hafði um árarað-
ir verið orðaður við verðlaunin, og
fjölmargir voru þeirrar skoðunar
að spurningin væri ekki hvort hann
hlyti þau heldur hvenær.
Landar hans hafa um árabil
nefnt hann Seamus Farnous og
hann getur ekki gengið um götur
Dublinar án þess að vera eltur af
aðdáendum sem vilja fá eigin-
handaráritun hans. Hann er líklega
frægasta ljóðskáld enskrar tungu,
þeir einu sem veita honum sam-
keppni eru Ted Hughes og Derek
Walcott.
Heany segir að á unga aldrei hafi
viðhorf hans til veraldarinnar ein-
kennst af óttablandinni lotningu. „I
skáldskapnum fann ég griðastað.
Maður fór ekki í fötin og gekk inn
í þann heim. Þetta var ekki þannig
staður. I honum fannst mér ég
finna helgidóm og dulúð.“
Drengurinn sem fann helgidóm-
inn í skáldskapnum, var tuttugu og
sex ára er fyrsta bók hans kom út
við einkar góðar undirtektir. Bæk-
umar em orðnar níu og Heaney er
nú fimmtíu og sex ára gamall Nób-
elsverðlaunahafi, sem býr í Dublin
en stundar kennslu við Harvardhá-
skóla. Áður kenndi hann í Oxford
við gífurlegar vinsældir, en há-
skólafyrirlestrar höfðu ekki vakið
jafn mikla athygli við skólann síð-
an W. H. Auden og Robert Gra-
ves létu þar ljós sitt skín. Þessir
rómuðu fyrirlestrar, frá ámnum
1989-93, hafa nýlega verið gefnir
út. Ný ljóðabók Heaneys kemur út
næsta vor. Einnig er væntanleg á
rnarkað Ijóðaþýðing hans og Stan-
islaws Baranczak á fjögur hundr-
uð ára görnlu kvæði um dauða lít-
illar stúlku.
Heaney fer ekki dult með þá
skoðun sína að ljóð eigi að veita
skemmtun, bæði höfundinum og
lesandanum. „Þú verður að skynja
unaðinn í hljóðfalli ljóðlínunnar,
fylgja henni eftir, gera tilraunir,
nýta orkuna og leyfa henni að taka
völdin. Ef ljóð kemur þér ekki ör-
lítið á óvart, ef orðin verða ekki til
þess að þú öðlast áður óþekktan
Heaney: Ljóð eiga að skemmta
lesandanum.
skilning þá getur ljóðið verið
ágætt, en þú varðveitir það ekki að
eilífu. Eitthvað örlítið óvænt verð-
ur að birtast í ljóðið, eitthvað afar
óvænt er jafnvel betri, en það litla
óvænta nægir. Þetta snýst um að
koma því til leiðar að lesandinn
viðurkenni hið ófyrirséða sem full-
kominn sannleika.
Að yrkja er ekki atvinna eða
starf, að minnsta kosti ekki fullt
starf. Ljóðlist snýst um allt annað.
Mín tilfinning var alltaf sú að ef
ljóðin væm góð myndu þau öðlast
viðurkenningu. Ég setti traust mitt
á hinn fremur óskipulagða innri
kraft og þörfina til að yrkja, þörf
sem minnir mest á kynlífsþörf.
Maður sækist eftir hámarkinu,
fullnægingunni, fyllingunni."
Seamus Heaney
S vefngengill
Karl Guðmundsson íslenskaði
Hreiðurræningj ahendur
og andlit umspunnið hégóma
hann kom aftur grátandi
að afsterkja koddann
og frekna lök hennar
litlum rauðublettum.
Heilagur Frans og fuglarnir
Þegar Frans boðaði fuglum ást forðum
hlustuðu þeir agndofa, og hófu sig upp
í heiðið blátt eins og sveimur af orðum
sendur væri í gamni frá sælum vörum hans.
Svo helltu þeir sér ofan og hvirfluðust um hans koll
og stóðu á tá og snerust á herðum heilags manns,
hófust á vængjum sem í sælan dans
og sungu eins og hugsýnir tækju á sprett.
Enda var þetta besta kvæði bróður Frans,
röksemdirnar traustar, tónbragðið létt.