Morgunblaðið - 07.01.2001, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2001 MORGUNBLAÐIÐ
S
AGA landkönnunar í fjarlægum
löndum og himingeimnum er stráð
frásögnum af válegum atburðum.
Sumir þeirra taka sér bólfestu
innra með okkur, hvort sem okkur
líkar betur eða verr. Flestir muna t.a.m. eftir
geimferjunni „Challenger“, sem varð stjórn-
laus eftir öfluga sprengingu 26. janúar 1986 á
Canaveral-höfða í Flórída. Eða skipinu Karl-
uk sem sökk í Norðuríshafi 11. janúar 1914,
og hina erfiðu reynslu þeirra sem komust lífs
af er þeir voru innilokaðir svo mánuðum
skipti á hafís á Norður Íshafi. Ekki virðast
mikil líkindi með þessum tveimur slysum. Öll
heimsbyggðin fylgdist með fyrrnefnda stór-
slysinu, nánast í beinni útsendingu, með að-
stoð gervihnatta og sjónvarps, og harmleik-
urinn gerðist á fáeinum sekúndum. Með
síðara slysinu fylgdust lesendur vestrænna
dagblaða í hægagangi mánuð eftir mánuð. En
þó að áratugir séu á milli slysanna, og þau hafi
gerst við ólíkar aðstæður og tæknistig, eiga
Karluk- og Challenger-slysin ýmislegt sam-
eiginlegt. Bæði tengjast stórhuga og kostn-
aðarsömum ríkisreknum landkönnunarleið-
öngrum (kanadískum og bandarískum), sem
höfðu gríðarleg menningarleg og táknræn
áhrif og hliðarverkanir. Ekki er að furða þótt
menn rifji slíkar hörmungar upp öðru hverju,
með hlutdrægum frásögnum.
Ný bók
Í bók Jennifer Niven, The Ice Master: The
Doomed 1913 Voyage of the Karluk, er Karl-
uk-slysið sett á svið. Skipinu Karluk var ætlað
að sigla með 31 mann um borð –13 manna
áhöfn, tíu vísindamenn, sjö „Eskimóa“ (að
meðtalinni einni konu og tveimur börnum), og
einn „farþega“ – í glæsilegan leiðangur til
óþekktra svæða norðurskautsins, en skipið
reyndist vanbúið til þess. Nokkrum vikum
eftir að skipið festist í ís, fór leiðangursstjór-
inn, Vilhjálmur Stefánsson – mannfræðingur
og landkönnuður – í land ásamt fimm af
mönnum sínum. Á meðan hraktist skipið með
áhöfn út á haf fyrir hafís og fárviðri og var
ekki nokkur leið fyrir Vilhjálm að finna það
aftur. Þegar Karluk sökk að lokum, þar sem
hafísinn þrengdi að því, settu áhöfnin og far-
þegar upp „skipbrotsmannabúðir“ á ísjökun-
um. Á næstu mánuðum skiptu þau sér í hópa,
sumpart vegna ágreinings milli manna. Tveir
hópanna gerðu tilraun til að ná landi yfir ís-
breiðuna, annaðhvort gangandi eða á hunda-
sleðum. Loksins, eftir margra mánaða ring-
ulreið, gengu skipstjórinn, Robert Abram
Bartlett, og einn af Inuitunum, Kuraluk,
mörg hundruð mílur yfir ís og fjöll til að láta
heiminn vita um örlög Karluk og láta bjarga
þeim sem eftir lifðu af áhöfn og farþegum.
Ellefu menn fórust í leiðangrinum, og þeir
sem sneru aftur biðu varanlegan skaða á lík-
ama og sál. Þetta var „fullkomið“ stórslys í
skilningi Sebastians Junger. Allt virtist
ganga á afturfótunum og slysið hafði í för með
sér skelfilegar afleiðingar, fjárhagslegar, per-
sónulegar og tilfinningalegar.
Bók Niven er að mörgu leyti byggð á ná-
kvæmum rannsóknum, þar sem fjölbreyttum
heimildum er ofið saman, dagbókum, minn-
isbókum og viðtölum. Höfundur segir í at-
hugasemdum (s. 371) að ætlun sín „hafi verið
að færa lesendur eins nálægt frumheimildum
og unnt væri [dagbókum, minnisbókum og
endurminningum vísindamannanna og áhafn-
ar skipisins] og láta þá kynnast, með hjálp
heimildanna, þeim tíma og reynslu sem fólkið
sjálft hafði upplifað.“ Þetta er svo sannarlega
áhrifamikil aðferð til að fanga athygli lesenda
og fá þá smám saman til að setja sig í spor
þeirra sem upplifðu hinn stórbrotna harmleik
Karluk-slyssins.
Niven tengir af leikni saman vitnisburð úr
dagbókum áhafnar Karluk og sína eigin leik-
rænu endurgerð á atburðum og túlkun sína á
þýðingu slyssins fyrir fólkið sem lenti í því.
Hún setur fram glöggskyggnar athuganir á
slysinu, fylgir ákveðnum þátttakanda eða
hópi þeirra eftir í nokkurn veginn réttri tíma-
röð. Heilmikil spenna er í frásögninni, sem
margir lesenda bókarinnar eiga sjálfsagt eftir
að njóta. Þannig átta lesendur sig smám sam-
an á því að bráður og dularfullur sjúkdómur,
sem leggst á marga úr áhöfninni, á á einhvern
hátt rætur að rekja til þess sem þeir borða.
Ennfremur eru hér allmargar furðuljótar
senur, lýsingar á því hvernig áhöfnin bregst
við kali, fjarlægir tær og dauða húð, viðvar-
andi hungursneyð, og hinni andstyggilegu
samkeppni um mat. Sjálfum finnst mér átak-
anlegast þegar lýst er kringumstæðum við
dauða franska mannfræðingsins Henri Beuc-
hat sem, gegn ráðum Bartletts skipstjóra, yf-
irgaf skipbrotsbúðirnar, ásamt þremur öðr-
um mönnum, til að freista þess að ná landi (s.
164–65):
Chafe gat ekki tára bundist þegar hann leit
Beuchat. Handleggir hans hengu máttlausir
niður með hliðunum, hendur hans bólgnar og
berar. Hann var ekki lengur í vettlingum
vegna þess að hendur hans pössuðu ekki í þá;
þær voru frosnar í klumpa, fjólubláar og
bólgnar, þaktar blöðrum og með þykku lagi af
svartri húð … Hann var með óráði og und-
irlagður hitasótt …
Niven segir einnig frá hjartnæmum atburð-
um – samvinnu, fórnfýsi og mannlegri reisn.
Eskimóafjölskyldan í sögunni gegnir afar
mikilvægu hlutverki. Stúlkurnar tvær, Helen
(8 ára) og Mugpi (3 ára), en sú síðarnefnda er
eini skipverjinn, sem enn lifir, héldu uppi
bjartsýninni á erfiðleikatímum. Og hinir full-
orðnu útvega bæði nauðsynlegan fatnað og
fæðu með veiðum á ísnum meðan vísinda-
mennirnir og áhöfn skipsins eru magnþrota af
kunnáttuleysi, einskærri leti eða kvíða. Frá-
sögn Niven er í stuttu máli allt í senn
heillandi, hrífandi og átakanleg.
Góðir kallar og vondir
Markmið Niven, með því að skrifa eina sög-
una enn um Karluk-slysið, er sumpart að leið-
rétta sögulegt misræmi sem tengist land-
könnun Vilhjálms Stefánssonar: Á meðan
nafn Vilhjálms „finnst í sögubókum … hefur
verið litið framhjá mönnum hans í leiðangr-
inum frá 1913–1914, nöfn þeirra hafa legið í
láginni, týnst eða eru að mestu gleymd“ (s.
ix). Hún tekur þó skýrt fram að tilgangur sinn
sé hvorki að „draga í efa árangur Vilhjálms
Stefánssonar, eða þær merku uppgötvanir
sem hann gerði, né … brjóta til mergjar lífs-
starf hans fyrir og eftir Karluk-slysið, nema
það tengist þessum tiltekna leiðangri.“
Þó að tilgangur Niven sé virðingarverður,
og aðferðir hennar sömuleiðis, birtast
ákveðnir fordómar í frásögn hennar. Með því
að horfa á atburði einvörðungu frá sjónarhóli
fórnarlambanna verður frásögn hennar óhjá-
kvæmilega hlutdræg. Lesendur komast
smám saman að þeirri niðurstöðu að Vil-
Vilhjálmur og hluti áhafnarinnar um borð í Karluk, um það leyti sem skipið leggur úr höfn í hinn örlagaríka leiðangur. Birt með leyfi Bókasafns Dartmouth-háskóla.
Karluk-slysið og Vil-
hjálmur Stefánsson
Nýlega kom út bók um síðasta leiðangur Vilhjálms
Stefánssonar á skipinu Karluk sem sökk síðan í Norð-
uríshafi í janúar 1914. Gísli Pálsson fjallar hér um
þessa bók Jennifer Niven þar sem Karluk-slysið er
sett á svið og segir að hér sé beitt áhrifamikilli aðferð
til að fanga athygli lesenda og fá þá smám saman til
að setja sig í spor þeirra sem upplifðu hinn stórbrotna
harmleik Karluk-slyssins. Frásögnin sé allt í senn
heillandi, hrífandi og átakanleg.