Morgunblaðið - 07.01.2001, Blaðsíða 13

storm, og var um það sagt: Það er stormur á
norðurljósunum,“ ritar hann.
Árið 1970 sendi Þjóðminjasafn Íslands út
spurningaskrá nr. 21, þar sem m.a. var spurt
um þjóðtrú tengda norðurljósum. Það sem hér
fer á eftir er úr þeim svarbréfum, nema ann-
ars sé getið. Í mörgum svaranna kemur fram
hið sama og áðurnefnt, að það boðaði veðra-
gang, ef mikið var um þeyting á norðurljós-
unum, „væru þau mjög ókyrr og dönsuðu“,
eins og einn heimildarmanna kemst að orði.
„Mikil og björt en kyrrstæð norðurljós þykja
benda til frosta og staðviðra. Séu þau hvikul
og flögri til og frá um himinhvolfið, þykir það
benda til að stormur sé í aðsigi, segir annar.
Og hinn þriðji fullyrðir: „Ef norðurljós eru
kvik og braga í skærum litum, boðar það
storm. Haldist þau kyrr í loftinu, boðar það
hreinviðri og stillur.“
En ekki eru þó allir sammála um að mikil
hreyfing boði illviðri, heldur snýst þetta við á
nokkum stöðum. Einn segir t.d. orðrétt: „Ef
norðurljós voru aðeins í einni átt, var búist við
vindstöðunni í þeirri átt. Norðurljós um allt
loft boðuðu hægviðri. Mikil hreyfing á norður-
ljósum var talið vita á hægviðri eða logn.“
Á Tjörnesi á Norðurlandi voru þau fyrirboði
um snjókomu. Annar heimildarmaður ritar, að
sæjust norðurljós seint á vetri, boðaði það að
enn væri snjókomu að vænta. Og enn annar
segir: „Ef norðurljós sáust eftir vont veður var
því trúað að gott veður héldist nokkra daga og
jafnvel marga.“
Væru norðurljós dauf og rauðleit, og sér-
staklega ef þau náðu á suðurloftið, vissi það á
snjóa. Væru þau mjög á hreyfingu töldu menn
það boða hlákuveður, einkum ef á þau sló
bleikum blæ. Ólafur Davíðsson þjóðsagnasafn-
ari kannast við það, að þegar norðurljósin hafi
verið blóðrauð, hafi það átt að vera fyrirboði
um góða veðráttu. Eins virðast rauð norður-
ljós hafa átt að boða stórtíðindi, eins og þekkt-
ist erlendis. Um það ritar einn svarenda: „Í
uppvexti mínum var það trú fólks, að mikil
norðurljós vissu á úrkomu, sérstaklega, ef þau
voru framarlega sem kallað var, þ.e. væru
sunnarlega á loftinu. Þá var það og talið boða
storm, ef óvenju mikil hreyfing var á norður-
ljósunum, sérlega, ef þau skiptu ört um lit.
Rauðleit norðurljós voru talin boða nokkur
tíðindi, sérstaklega illt árferði t.d. eldgos eða
stríð. Í sambandi við það er mér minnisstætt
það sem gamall bóndi, Jón Gíslason á Norður-
Götum, sagði síðari hluta vetrar 1939. Þá var
það eitt kvöld, að mjög mikil norðurljós voru
nokkuð sunnarlega á loftinu. Allt í einu tóku
þau á sig purpurarauðan blæ, og hélst svo
a.m.k. tvær klukustundir. Ég var á ferð í
Reynishverfi og kom til Jóns í heimleið um það
leyti sem mest bar á roðanum á norðurljós-
unum. Ég spyr Jón hvort honum þyki þetta
ekki fallegt, og svarið var: „Jú, en þetta veit á
það að þeir fara í stríð fjandarnir, sem alltaf
eru að hnybbast þarna suður í Evrópu og það
á þessu ári.“ Svona var trúin sterk hjá honum
á þetta fyrirbrigði og hann var víst ekki einn
um það, því ég heyrði margt gamalt fólk geta
þess eftir að styrjöldin braust út, að um getinn
roði hefði verið fyrirboði hennar.“
Á Austurlandi þótti óbrigðult merki um þíð-
viðri í nánd, ef himinninn var þéttstirndur og
norðurljós teygðu sig alveg niður til hafs.
Í nokkrum svarbréfanna kveður við öðru-
vísi tón. Einn heimildarmanna minnist þess
t.d., að „væri mikið um norðurljós, vekti það
óhug hjá eldra fólki, sem mundi jarðskjálftana
1896, en það haust hafði verið óvenju mikið
um norðurljós.“ Og annar segir: „Til var fólk
hér áður fyrr, sem taldi það mjög varhugavert
að horfa mikið á norðurljósin. Sérstaklega ef
þau bröguðu mikið. Taldi að þeir sem það
gerðu gætu orðið snarvitlausir.“ Samkvæmt
hinum þriðja gátu menn „hiklaust getið sér til
um veður eftir bliki norðurljósa. Sömuleiðis
var það talið hyggilegra að haga sér eftir bliki
og stöðu þeirra á himninum með flutninga,
gjafir, kvonbænir, byrjun búskapar.“
Jón Árnason þjóðsagnaritari segir að van-
færar konur megi ekki horfa mikið á norður-
ljós því börnin eigi á hættu að verða með tin-
andi augu. Á öðrum stað er ritað að slíkt gerði
börn rangeyg.
Norðurljós sáust yfir Mið-Evrópu 10. febrúar 1681 og á myndin að sýna þann atburð. Herir fara um og
borgir loga. Sólin er lengst til hægri, við sjóndeildarhring. Áin í forgrunni er Dóná.
Teikningin á að sýna rauð norðurljós yfir London, í kringum miðnætti 21. mars árið 1843. Eftir að hafa verið
svona í nokkrar mínútur er höggormurinn sagður hafa breyst í stafinn G, síðan O og loks D (þ.e.a.s. segja
GOD; merkir á íslensku guð). Ljósin sáust í næstum eina klukkustund. Sumir telja, að drekinn hafi upp-
haflega komist inn í kínverska þjóðtrú vegna einhvers slíks fyrirbæris á himni.
verið aðalstöðin, en Japanar komu einnig upp
mælingastöð í Æðey á Ísafjarðardjúpi, og á
Mánárbakka á Tjörnesi. Þessar þrjár stöðvar
hafa verið reknar samfellt allan þennan tíma í
samvinnu við Raunvísindastofnun, en auk þess
hafa ferið gerðar tímabundnar mælingar á
nokkrum öðrum stöðum á landinu.
Ég hef tekið þátt í greinaskrifum með jap-
önsku vísindamönnunum, og haft yfirumsjón
með rekstri stöðvanna, en daglegan rekstur á
hverjum stað hafa þeir annast Snorri Jóhann-
esson á Augastöðum, Aðalgeir Egilsson á Mán-
árbakka og Jónas Helgason í Æðey. Á ýmsu
hefur gengið í rekstrinum, einkanlega vegna
þess að hve mjög íslenskt veðurfar hefur reynt á
tækjabúnaðinn, sem aldrei var ætlaður til svo
langs tíma. Þess vegna hefur mikið mætt á
heimamönnum, en ég held að á engan sé hall-
að þótt ég segi að Snorri á Augastöðum hafi
átt hvað drýgstan þátt í því halda tækjum
gangandi við erfið skilyrði. Japanar hafa sér-
stakan áhuga á Íslandi vegna þess að þeir eru
með rannsóknastöð á Suðurskautslandinu, og
er hún eins konar andfætlingur íslensku stöðv-
anna, að því leyti að segulkraftlínur jarðar,
sem liggja frá jörðinni hér, koma aftur til jarð-
ar nálægt stöðinni á Suðurskautslandinu. Það
er segulsvið jarðar sem mótar norðurljósin og
stjórnar þeim að miklu leyti og þess vegna er
mjög áhugavert að kanna hversu mikið sam-
ræmi er á milli norðurljósa og suðurljósa á
samsvarandi stöðum. Það er mjög lítið um að
stöðvar séu svona vel staðsettar til slíkra at-
hugana. Japanar ætluðu upphaflega að reka
stöðvarnar hér í örfá ár, en það hefur teygst
úr þessu, því þetta hefur reynst mjög áhuga-
vert og niðurstöðurnar vekja sífellt fleiri
spurningar sem þarf að svara og rannsóknir
halda því áfram. Tækjabúnaðurinn er mjög
fullkominn og margvíslegur. Myndavélarnar
eru einungis í notkun í tiltölulega skamman
tíma á hverju ári. Japanarnir koma hingað
einu sinni til tvisvar á ári, og þá sérstaklega til
að stjórna myndatökunum. En þess utan eru
líka gerðar mælingar á segulsviði, útvarps-
bylgjum, sem tengjast norðurljósunum, ljós-
mælingar og svokallaðar ríómælingar, sem eru
mælingar á útvarpsbylgjum utan út geimnum.
Útvarpsbylgjurnar verða fyrir áhrifum í há-
loftunum, og þessi áhrif eru mjög nátengd
norðurljósunum. Því má segja að í þessum
tækjum sé hægt að sjá norðurljós að degi til
líka, þó að það séu ekki nákvæmlega sömu
norðurljós og menn myndu sjá með augunum.
Svo eru Frakkar hér með ratsjárstöð við
Stokkseyri, en það er annar starfsmaður á
Raunvísindastofnun, Gunnlaugur Björnsson
stjarneðlisfræðingur, sem sér um rekstur
þeirrar stöðvar. Stöðin á Stokkseyri er tengd
annarri stöð í Kanada. Þessar tvær ratsjár
horfa á sömu norðurljós frá tveimur sjón-
arhornum og mæla stöðu þeirra og fylgjast
með þeim að öðru leyti. Þetta er hluti af
stærra kerfi, austan hafs og vestan. Breskir
vísindamenn eru einnig þátttakendur í þessu
ratsjárverkefni hér á landi og reka sams kon-
ar stöð við Þykkvabæ.“
GRÆNI LITURINN ALGENGASTUR
Talið berst að litum norðurljósanna.
„Græni liturinn er algengastur, en rauður
litur kemur oft fyrir í neðri brún ljósanna eða
efst í löngum geislum,“ segir Þorsteinn.
„Bláum og fjólubláum litum bregður einnig
fyrir. Sjaldgæf tegund norðurljósa er svonefnd
alrauð norðurljós, en þá er rauði liturinn
ríkjandi, jafnvel um allan himin. Þetta sést
helst nálægt sólblettahámarki og sást hér á
landi í nóvember síðastliðnum. Sjálfur hef ég
aðeins séð þetta fyrirbæri einu sinni, árið
1957. Þessi alrauðu norðurljós eru svo ólík





 Norður- og suðurljósin orsakast af sólvindinum, en það er flæði hraðfara rafagna sem eru upprunnar í kór-
ónu sólar. Þegar rafagnirnar nálgast jörðina, fer segulsvið jarðar að hafa áhrif og sveigja þær af leið, eink-
um yfir miðbaug, þar sem agnirnar stefna þvert á segulkraftlínurnar. Flestar rafagnirnar streyma framhjá
jörð, án frekari áhrifa, en hluti sleppur inn í segulhvelin. Þær rafagnir (gular örvar) mynda segulljósin.

 































 

 





 
  
     







 


 



 

 
 




 

 

  



 
 
  

 
  
 
 

!
"
#

$

%




 


 





 

  
  !
!
 


  

 "!
 "
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2001 B 13