Morgunblaðið - 07.01.2001, Blaðsíða 11

það er fyrir ber skin sólarinnar.
En þeir eru sumir, er þetta ætla, og það
þyki og ei ólíkast vera, að ísarnir og frostið
dragi svo mikið afl undir sig, að af þeim
geisli þessi skimi.
Eigi veit ég þá hluti fleiri, er í getur sé
fært um þetta mál, en þessa þrjá hluti, er nú
ræddum vér um, og engan dæmum vér sann-
an af þeim, en þessi þyki mér ei ólíkastur, er
síðast ræddum vér um.“
LIFNAR YFIR RANNSÓKNUNUM
Á 16. öld tekur að lifna yfir norðurljósa-
rannsóknum og á næstu öldum þar á eftir
finnast svör við ýmsum þeim gátum, sem
fyrri tíðar menn höfðu verið að glíma við í
þessu efni. Segja má, að þar hafi Englend-
ingurinn William Gilbert (1544–1603) e.t.v.
lagt grunninn, með þeirri uppgötvun sinni
árið 1600, að jörðin væri einn allsherjar seg-
ull. Og ef hratt er farið yfir sögu uppgötvar
t.d. Bandaríkjamaðurinn Elias Loomis
(1811–1889) norðurljósabeltið og merkir það
á landakort, 1860. Og árið 1868 kemst Svíinn
Anders J. Ångström (1814–1874) að því með
litrófsmælingum, að þessi ljósagangur á
himni stafaði ekki frá endurskini ískristalla
mjög hátt í lofti uppi, böðuðum í sólarljósi,
eins og þó René Descartes (1596–1650) hafði
látið sér detta í hug og var ríkjandi skoðun
fram að þessu, heldur væri þar eitthvað ann-
að á ferðinni; norðurljósin hefðu ekki að
geyma allt litróf sólarljóssins, heldur ein-
ungis ákveðna tóna. Þess vegna gætu norð-
urljósin ekki verið tengd sólarljósinu.
Norðmennirnir Kristian Birkeland (1867–
1917), Carl Størmer (1874–1957) og Lars
Vegard (1880–1963) koma einnig mjög við
sögu norðurljósaathugana, og eru þekkt nöfn
á alþjóðavísu. Af þeim er Størmer e.t.v.
kunnastur nú á tímum, en hann reiknaði
fyrstur manna nákvæmlega út hæð norður-
ljósanna, með þríhyrningsmælingu (árið
1910), og greindi að auki birtingarform
þeirra (árið 1930), en fram að þeim tíma var
gjarnan álitið að um 50–100 formgerðir væri
að ræða. Er þessi flokkun hans að hluta til
enn við lýði nú á dögum. Birkeland gerði
hins vegar tilraunir með segulljós í rann-
sóknarstofu, og Vegard uppgötvaði m.a. þátt
köfnunarefnis í norðurljósunum (á árunum
1912–1913) og kortlagði liti norðurljósanna.
Kanadamennirnir John C. McLennan (1867–
1935) og Gordon M. Shrum (1896–1985) kom-
ust árið 1925 að því, að súrefnisfrumeindir
væru ástæðan fyrir græna litnum.
Bandaríkjamaðurinn Merle A. Tuve (1901–
1982) er líka stórt nafn í þessari sögu, vegna
uppgötvunar fareindahvolfsins, árið 1925, og
eins er með landa hans, James Van Allen
(1914–), sem fann geislabelti, sem eftir hon-
um eru nefnd, og tengjast myndun seg-
ulljósa. Og þeir eru raunar mun fleiri sem
hægt væri að nefna, en plássins vegna skal
þetta látið nægja, enda hitt allt of langt mál
upp að telja. Hins vegar má nefna, að árið
1981 náðist í fyrsta sinn gervitunglamynd af
segulljósakraga.
Og ennþá er margt óljóst í sambandi við
þessi ljósfyrirbæri, þrátt fyrir alla tæknina,
sem mannskepnan hefur nú yfir að ráða.
FYRSTU SKIPULEGU
ATHUGANIR HÉR Á 18. ÖLD
En hvenær skyldu menn hafa farið að
rannsaka þetta fyrirbæri á Íslandi?
„Það er spurning hvað á að kalla rann-
sóknir, en norðurljósin hafa áreiðanlega vak-
ið athygli manna hérlendis og valdið heila-
brotum allt frá landnámstíð,“ segir Þorsteinn
Sæmundsson stjarnfræðingur, sem í áratugi
hefur verið í fremstu röð í norðurljósaathug-
unum hér á landi. „Ég veit reyndar ekki um
neinar beinar lýsingar á norðurljósum í ís-
lensku fornritunum. Ef til vill hefur mönnum
þótt fyrirbærið of hversdagslegt til að færa
það í sögur. Hitt er líka hugsanlegt, að á
söguöld hafi verið minna um norðurljós á Ís-
landi en nú á dögum. Í því sambandi er vert
að minnast á þá lýsingu á norðurljósunum
sem fram kemur í Konungsskuggsjá. Hún er
skrifuð í Noregi og sá sem skrifar virðist
vera að lýsa fyrirbæri sem hann er ekki
kunnugur persónulega, heldur sést í fjarlægu
landi, Grænlandi. Það merkir, að á þeim tíma
hafa norðurljósin ekki verið algeng í Noregi
og sennilega ekki heldur á Íslandi. Jarðeðl-
isfræðilegar rannsóknir gefa jafnframt vís-
bendingar um að segulskaut jarðar hafi á
þessum tíma verið annars staðar en nú. Þá
hefur norðurljósabeltið líka verið á öðrum
stað, og þá sennilega fyrir norðan Ísland.
Síðan hefur það færst suður fyrir Ísland um
skeið, en er núna aftur komið norður á bóg-
inn.“
Þegar svo líða tekur á er að finna eitt og
annað um norðurljósin í gömlum ritum, m.a.
í Íslandslýsingu Odds Einarsonar (1588/
1589). Þar segir m.a.:
„Ég hafði nær gengið framhjá himinlogum
þeim eða hinu undursamlega ljósi, sem Ís-
lendingar nefna norðurljós og sýnilega ber
þeim mun meira á sem nær dregur norð-
urheimskauti. En því bæti ég ljósi þessu í
tölu undraverðra hluta, að vér höfum hingað
til ekki getað fræðzt um orsakir þess af nein-
um. Vilja sumir álíta, að þetta séu hin
stökkvandi stjörnumerki náttúrufræðing-
anna, en hvort það er rétt, verða þeir sjálfir
að sjá til.
Hitt er víst, að þegar ljós þessi sjást, er al-
veg eins og himinninn standi í ljósum logum.
Þjóta logar þessir með svo undraverðum
hraða sitt á hvað upp og niður, að naumast
er hægt að horfa á þessa undursamlegu og
logandi iðu án þess að verða hálfvegis ringl-
aður. Helzt sést þetta á haustum og vetrum,
heilar nætur samfellt, einkum þegar heiðríkj-
ur eru miklar. Til eru þeir menn, sem halda
því fram, að ljós þetta stafi af því, hvernig
geislar sólarinnar, sem gengur skáhallt
kringum jarðarendann, brotna, þegar þeir
Rauðleit norðurljósakóróna yfir Alaska, mjög sjaldgæf litasamsetning. Valin stjarnfræðimynd dagsins, 11. nóvember 1998, hjá NASA.Ljósmynd/Dick Hutchinson©, Alaska
x
Norður-Finnland, við heimskautsbaug, 21. janúar 1998.
Ljósmynd/Jarðeðlisfræðistofnun Alaskaháskóla
Þessi mynd sýnir alrauð norðurljós yfir Alaska, en liturinn stafar frá árekstri rafagna við súrefnisfrum-
eindir í mikilli hæð. Þetta er sjaldgæf tegund norðurljósa og sést helst nálægt sólblettahámarki. Það er
ekkert undarlegt, að fólki á öldum áður hafi brugðið við og talið þetta með undrum og stórmerkjum, og yf-
irleitt boða ófrið. Var þá gjarnan haldið um langan veg til dómkirkna borganna til að gjöra þar iðrun.
Ljósmynd/Jan Curtis©, Alaska
Ljósmynd/Thomas Ulich©, Finnlandi
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2001 B 11