Morgunblaðið - 07.01.2001, Qupperneq 7

hjálmur Stefánsson sé persónulega ábyrgur
fyrir næstum öllu sem úrskeiðis fer í sögunni.
Þannig er staða hans í leiðangrinum skil-
greind frá byrjun með tilvitnunarmerkjum
sem „leiðangursstjóri“ (s. viii). Lesendur fá að
vita að C. Theodore Pedersen skipstjóri hafði
sagt upp störfum „á síðustu stundu, fullur
vandlætingar á vafasömum aðferðum Vil-
hjálms“ (s. 10). Ákvörðun Pedersens kann þó
einfaldlega að hafa stafað af metnaðargirni
hans, tilfinningu fyrir valdaleysi, og ótta við
að missa veittan ríkisborgararétt í Bandaríkj-
unum ef hann tæki þátt í kanadískum leið-
angri.– „Eitt sinn,“ heldur Niven áfram,
„voru vísindamennirnir argir yfir því hvernig
leiðtoginn stóð sem hlutlaus áhorfandi og
neitaði að koma til hjálpar“ (s. 27). Þurrmat-
urinn, sem olli hinum dularfulla sjúkdómi er
dró nokkra úr áhöfninni til dauða, reyndist
vera á ábyrgð Vilhjálms: hann hafði „ekki hirt
um … mengunarpróf og keypt þurrmatinn án
þess að láta efnagreina hann“ (s. 353). Og
fleira í þeim dúr.
Þó er ef til vill mikilvægast að Vilhjálmur er
hvað eftir annað sagður hafa yfirgefið menn
sína, „án þess að líta aftur“, og haldið því fram
að hann væri „aðeins að fara á veiðar“ (s. 51);
„Þeir höfðu verið yfirgefnir“ (s. 55). Þótt
hægt sé að skilja þá tilfinningu áhafnarinnar
að vera yfirgefin þegar hún lenti í stefnulausri
og hættulegri ferð á sama tíma og leiðtogi
þeirra var öruggur í landi, þá er þessi stað-
hæfing afar vafasöm. Ævisöguritarinn Rich-
ard Diubaldo heldur því fram að veiðiferðin
hafi átt að taka um það bil tíu daga, og dregur
þá ályktun að „allt bendi til þess að þetta hafi
verið venjuleg veiðiferð“. Þau rök Niven, að
hópurinn sem valinn var í ferðina hafi verið
ólíklegur til veiða, eru ekki mjög sannfær-
andi. Í stuttu máli virðist saga Niven tilheyra
þeirri bókmenntategund sem fjallar um
hetjur og þorpara, með Bartlett skipstjóra og
Vilhjálm Stefánsson í aðalhlutverkum.
Ekki er að efa að áhöfn Karluk hafi haft
veigamiklar ástæður til að gagnrýna forystu
Vilhjálms. Hann var ákveðinn í að ná mark-
miðum sínum með öllum tiltækum ráðum, og
efalaust var hann að einhverju leyti hroka-
fullur og eigingjarn. Þeir eiginleikar voru
samt sem áður aðalsmerki alvöru-heim-
skautafara – og ef til vill skilyrði þess að kom-
ast lífs af. Og metingur milli áhafnar og ein-
stakra keppinauta var oft mjög vægðarlaus.
Vitaskuld ber Vilhjálmur Stefánsson mikla
ábyrgð á Karluk-slysinu; þetta var leiðangur
hans og hann var við stjórnvölinn. Það merkir
þó ekki að sú atburðarás sem leiddi til harm-
leiksins hafi verið handaverk hans. Eitt er að
endursegja á heiðarlegan hátt ásakanir fórn-
arlambanna um vanrækslu en allt annað mál
að gera þær að sögulegum staðreyndum.
Til að gæta allrar sanngirni skal þess þó
getið að Niven lætur lesendum sínum í té
nokkurn vitnisburð sem gæti leitt til annarrar
túlkunar á því sem úrskeiðis fór. Lykilatriði í
því samhengi er ákvörðun Bartletts skip-
stjóra á úrslitastund haustið 1913 þegar ísinn,
sem nálgaðist óðfluga, hefti hreyfingar skips-
ins. „Þetta voru vonlausar aðstæður. Að halda
sig nálægt landi þýddi að fórna tækifærinu til
að sigla áfram, sem Vilhjálmur Stefánsson
krafðist. En að fylgja opnum leiðum þýddi að
skilja skipið frá hinu tiltölulega öryggi nálægs
lands, og eiga það á hættu að berast af leið“ (s.
38). „Svo virðist sem“, bætir Niven við, „að
Vilhjálmur hafi verið sofandi þegar ákvörðun
var tekin um að stýra skipinu inn í ísbreið-
una.“ Bartlett skipstjóri bar, með öðrum orð-
um, ábyrgð á þeirri þýðingarmiklu ákvörðun
sem leiddi til Karluk-harmleiksins. Eins og
Niven orðar það: „Þetta reyndist umdeilanleg
ákvörðun, sem breytti stefnu þeirra þannig að
ekki varð aftur snúið. Þeir misstu fljótlega
sjónar á landi.“ Ákvörðun Bartletts varð þess
valdandi að aðstæður sköpuðust fyrir Karluk-
harmleikinn. Önnur ákvörðun kynni að hafa
gerbreytt atburðarásinni. Að öllum líkindum
munum við þó aldrei fá úr því skorið.
Þótt ekki sé verið að velta sér upp úr hvað
hratt harmleiknum af stað, eru athyglisverð-
ar og algerlega ónauðsynlegar gloppur í frá-
sögn Niven. Það er kaldhæðnislegt að þó að
höfundurinn leggi áherslu á nálægð atburð-
anna sem fjallað er um og tiltækar „frum-
heimildir“ varðandi þá, og síendurteknar full-
yrðingar Niven um ábyrgðarleysi Vilhjálms
Stefánssonar og athugasemdir um leiðtoga-
hæfileika hans, þá er ekki ein einasta tilvísun í
allri bókinni í dagbækur leiðangursstjórans.
Dagbækur Vilhjálms
Vilhjálmur Stefánsson hélt nákvæmar dag-
bækur í leiðöngrum sínum. Hvað segja þær
okkur um Karluk-slysið og kanadíska heim-
skautsleiðangurinn? Því miður hefur hluti
dagbókanna úr ferðinni glatast og frásögn
þeirra hefst fyrst hinn 22. mars 1914, nokkr-
um mánuðum eftir að Karluk-harmleikurinn
hófst. Þá hafði Karluk-hópnum tekist að kom-
ast til Wrangel-eyjar og Bartlett skipstjóri og
Inúítinn Kuraluk, félagi hans, höfðu nýlagt af
stað í hina löngu og köldu göngu til Alaska
eftir aðstoð. Nokkru síðar, meðan hann beið
frétta af örlögum Karluk og áhafnar þess,
skrifaði Vilhjálmur í dagbækur sínar (10.
september 1914): „Engin skip í sjónmáli.
Þetta lítur ekki vel út fyrir mig – það hlýtur
eitthvert óhapp að hafa átt sér stað því að haf-
ið er allt opið hér.“ Næsta dag, þegar hann
loksins fékk fréttir af skipinu, gerði hann eft-
irfarandi athugasemd:
Ég kom auga á fótspor eftir stígvél með
hæl. Þetta var ein ánægjulegasta sjón æfi
minnar … ég gat varla trúað mínum eigin
augum – einhvern veginn virtist það óeðli-
legt að rekast á skip við Banks-eyju … ég
hljóp hálfa mílu dauðhræddur um að þeir
sigldu af stað á hverju augnabliki … Skipið
var Mary Sachs … Crawford kom út … og
sá mig loks þegar ég var u.þ.b. 15 jarda frá
skipinu. Þá galopnaði hann augun í undrun.
… Fréttir: Karluk hafði brotnað í spón í janú-
ar, nálægt Wrangel-eyju … Þannig urðu allar
vonir og draumar sem hverfðust um Karluk
að engu.
Eftir að hafa lesið póstinn sinn sama dag
skrifar Vilhjálmur:
Pósturinn minn … er mjög ánægjulegur. …
Bókin mín [Líf mitt með eskimóum, sem
byggðist á fyrri heimskautsleiðangri] hefur
fengið mjög góða, og í sumum tilfellum stór-
kostlega, dóma, bæði í Ameríku og Englandi,
þó að sala hennar hafi ekki gengið sem skyldi,
því miður; af því að fréttir um að Karluk hafi
rekið af leið birtust á sama tíma og bókin kom
út.
Inúítafjölskyldan
Önnur áhugaverð hlið, sem Niven minnist
ekki á, er á ferðum Vilhjálms Stefánssonar
frá því að hann fór frá borði Karluk haustið
1913 og þangað til hann sneri aftur frá norð-
urskautssvæðinu. Á meðan áhöfn Karluk
tókst á við náttúruöflin og barðist fyrir lífi
sínu í Norðuríshafi, slóst Vilhjálmur ekki að-
eins í för með „syðrihluta“ leiðangurs síns, og
hélt rannsóknum sínum áfram nokkurn veg-
inn eins og áætlun gerði ráð fyrir, heldur end-
urnýjaði hann einnig sambandið við Inúíta-
eiginkonu sína, Pannigabluk, og son þeirra,
Alex. Einn af æfisöguriturum Vilhjálms,
LeBourdais, greinir frá því að Pannigabluk,
og hinn fimm ára gamli sonur hennar, hafi
verið með Vilhjálmi um borð í skipinu Polar
Bear árið 1915 og aftur á Melville-eyju 1916.
LeBourdais getur sér þess til að ástæðan fyr-
ir því að Vilhjálmur nefnir Pannigabluk ekki í
bók sinni The Friendly Arctic „gefi til kynna
að hún hafi verið þar stödd í einkaerindum, en
ekki verið þátttakandi í leiðangrinum, eins og
reyndin var í fyrri leiðangri.“
Þetta virðist vera sennileg skýring. Pann-
igablukar er oft getið í dagbókum mannfræð-
ingsins Jenness í kanadíska heimskautsleið-
angrinum. Hinn 27. apríl 1914 skrifar
Jennings að „Pannigavlu og sonur hennar
fóru um borð í Polar Bear til að sækja tjald og
er búist við þeim aftur á morgun,“ og aftur
hinn 27. maí sama ár að „Pannigabluk hafði
borið í burtu ýmsa hluti frá Marin Point, þar á
meðal eina af ferðakistum Vilhjálms.“–
Sú sem segir frá öllu …
Dagbækur birta vitaskuld ætíð persónu-
lega túlkun atburða, en ekki hreinar stað-
reyndir. Ekki er ósennilegt að meðlimi áhafn-
ar Karluk greini á um skýringar á
sameiginlegri reynslu sinni. Þannig segir
Diamond Jenness, einn af mannfræðingunum
í hinni upprunalegu áhöfn Karluk, um frásögn
Vilhjálms Stefánssonar af leiðangrinum, sem
birtist í The Friendly Arctic:
Þessi bók, sem byggist að mestu leyti á
einkadagbókum Vilhjálms …, segir ekki alla
söguna; stór hluti hennar er geymdur í dag-
bókum annarra manna. Þegar ég skrifa þetta
liggur reyndar fyrir framan mig fyrsta bindi
minnar eigin dagbókar, þar sem margir at-
burðir eru skráðir er ekki koma fyrir í sögu
Vilhjálms Stefánssonar.
Það er Niven að þakka að frásagnir mik-
ilvægra sjónarvotta eru ekki lengur glataðar
eða „grafnar“ í dagbókum sem varðveittar
eru í einkasöfnum. En, eins og segir í gömlu
máltæki, „sú sem segir frá öllu bætir oft við“.
Fullkomin eða hlutlaus frásögn, „sagan öll“,
eins og Jenness orðar það, verður ekki sögð,
að nokkru leyti vegna þess að minningar
áhafnar Karluk hljóta óhjákvæmilega að vera
litaðar af persónulegri gremju þeirra sem
komust lífs af og fjölskyldna þeirra. Þrátt fyr-
ir yfirgripsmikla notkun persónulegra dag-
bóka í spennandi sviðsetningu Karluk-harm-
leiksins, hefur Niven hvorki nægar forsendur
né fyrirvara.
Starfsferill Vilhjálms Stefánssonar, sem
ritgerðahöfundur og fyrirlesari um norður-
skautið, var langt frá því að vera hnökralaus;
hann átti hvað eftir annað í ritdeilum við
starfsfélaga sína í mannfræðingastétt, aðra
landkönnuði og stjórnmálamenn, bæði í Kan-
ada og Bandaríkjunum. Mörgum áratugum
eftir að upp úr samvinnu Andersons og Vil-
hjálms slitnaði, greindi hinn fyrrnefndi frá
kommúnískum tilhneigingum Vilhjálms, þrátt
fyrir þær afleiðingar sem slíkar yfirlýsingar
gætu haft í för með sér meðan á „galdraof-
sóknum“ McCarthy-tímans stóð. Árið 1950
var Vilhjálmur kallaður í yfirheyrslu til yf-
irmanns dómsmálaráðuneytisins í Concord,
New Hampshire, vegna vitneskju um komm-
únískt athæfi. Rit Niven, sem er að hluta til
sviðsetning á Karluk-leiðangrinum, mörgum
áratugum eftir slysið sjálft, tekst ekki að
setja þá gagnrýni sem verk Vilhjálms Stef-
ánssonar urðu fyrir á síðari hluta tuttugustu
aldar í samhengi við kalda stríðið. Endurgerð
stórslyss – sem svipar ef til vill til Challenger-
slyssins – er ekki á auðveldan hátt hægt að
skilja frá stjórnmálum og landafræði.
Skipið fast í ísnum skömmu áður en það sekkur. Birt með leyfi Bókasafns Dartmouth háskóla.
Dartmouth College Library
Vilhjálmur Stefánsson landkönnuður dregur nýveiddan sel eftir ísnum.
Höfundur er prófessor í mannfræði
og forstöðumaður Mannfræðistofnunar
Háskóla Íslands.
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. JANÚAR 2001 B 7