Morgunblaðið - 23.08.2001, Blaðsíða 32

UMRÆÐAN
32 FIMMTUDAGUR 23. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
U
mræða um leikhús
á sumarmánuðum
hefur sannlega
snúist um annað
en leikhús. Þó eru
orðin sem notuð eru í þessu
samhengi hin sömu og um leik-
hús væri að ræða. Talað er um
harmleik. Talað er um farsa, tal-
að er um skrípaleik. Stundum er
talað um að brugðið hafi verið
upp grímum. Sagt er að menn
hafi leikið fleiri en eitt hlutverk
í því leikriti sem sett var á svið í
kringum hinn mannlega harm-
leik sem átti sér stað. Allt eru
þetta tilvísanir í leikhús. En hef-
ur samt ekkert með leikhús að
gera. Leikhúsið verður í slíku
samhengi að líkingu fyrir mann-
legt atferli sem byggist á svik-
um og prettum, óheilindum og
undirferli. Hinar sértæku að-
stæður þess máls sem hæst bar
í sumar og
tengsl þess
við raunveru-
legt leikhús
þjóðarinnar
buðu auðvitað
enn frekar
upp á orðaleiki af þessu tagi.
Freistandi vissulega. Það er þó
umhugsunarefni í stærra sam-
hengi hversu berskjaldað leik-
húsið er fyrir samlíkingum af
þessu tagi þrátt fyrir að þar sé
aldrei leikið tveimur skjöldum
og óheilindi, svik og prettir eru
langt í frá viðfang leikhússins.
Menn geta hins vegar beitt leik-
húsinu fyrir sig og misnotað að-
stöðu sína þar sem annars stað-
ar. Það kemur leiklist auðvitað
ekkert við. Þó er hún seig þessi
hugsun að leikur á leiksviði sé í
eðli sínu einhvers konar svik.
Vegna þess væntanlega að á bak
við persónuna sem leikin er
leynist ávallt önnur persóna;
leikarinn sjálfur. Þetta er hin al-
menna skoðun á inntaki leik-
listar. Að leikarinn skapi aðri
persónu og á milli hans og
áhorfandans gildi óskráður
samningur í þá veru að gleyma
persónu leikarans meðan á sjón-
hverfingunni stendur. Það er
svo talinn marktækur mæli-
kvarði á list leikarans hversu
mjög áhorfandinn gleymir stað-
reyndum málsins meðan á sýn-
ingunni stendur. Hann vaknar
svo upp sem af draumi og segir
með aðdáun; „Ég trúði þessu
bara alveg.“
Hvort þessi blekkingarleikur
er svo tilgangur leiklistarinnar
er allt annað mál. Leiklistin
snýst nefnilega ekki um blekk-
ingu eða tálsýnir. Hún snýst um
sannleikann. Það á þó ekki við
um alla leiklist. Og komum við
þá enn og aftur að því í hvaða
tilgangi leikurinn er gerður. Til
að sannleikurinn sé viðfang leik-
listarinnar þarf einlægni og
heiðarleiki að vera meginuppi-
staðan í malpoka leikarans – og
auðvitað allra annarra sem
koma að hinni skapandi vinnu.
Oft hefur maður séð leiksýn-
ingar þar sem einlægni og heið-
arleiki eru víðs fjarri. Ekki endi-
lega af ráðnum hug heldur
einfaldlega vegna þess hvernig í
pottinn er búið. Tilgangur leik-
sýningarinnar getur verið slíkur
að einlægni og heiðarleiki séu
hrein aukaatriði. Tilgangurinn
getur verið sá einn að leikhúsinu
beri skylda til að sviðsetja leik-
sýningu. Eða til hennar sé stofn-
að í þeim tilgangi að þeir sem að
henni standa vilja hagnast á
henni. Stundum er greinilegt að
öllum sem í sýningunni taka
þátt er enginn greiði gerður
með verkinu og þeim er tilgang-
urinn með vinnunni algerlega
hulinn. Í slíkum sýningum taka
tilgerð og sjónhverfingar að sér
hlutverkin í stað einlægninnar
og heiðarleikans. Þó geta sýn-
ingar af þessu tagi verið heið-
arlegar á sinn hátt þegar ekki er
dregin fjöður yfir tilganginn og
allir sem í leikhúsinu eru hafa
sameiginlegan skilning á því.
Dapurlegast er þegar þátttak-
endur í leiknum standa í þeirri
trú að einlægni og heiðarleiki
ráði ferðinni og standa svo á
leiksviðinu umvafðir einhvers
konar listrænni lygi sannfærðir
um að hún sé jafngildi sannleik-
ans. Og sé hún endurtekin nógu
oft verða ýmsir til að trúa henni
og hampa henni. Þess háttar
leiklist, sem með réttu gæti kall-
ast listrænt skrum, ýtir undir
hugmyndir okkar um flátt eðli
leikhússins og að því sé ekki
fullkomlega treystandi til að
fara með sannleikann.
Kannski þykir einhverjum
sem ástæðulaust sé að taka leik-
listina svona hátíðlega. Hennar
hlutverk sé fyrst og fremst að
hafa ofan af fyrir fólki í frítíma
þess og ef góð lygasaga er betri
skemmtun en þurrpumpulegur
sannleikur kjósum við lygasög-
una. Litfagurt skilerí er þægi-
legra fyrir augað en hvass
myndrænn skilningur sem trufl-
ar sjón og hugsun í hvert sinn
sem hann ber fyrir augu.
Hversu hátíðlega á að taka list-
irnar yfirleitt? Hvaða tilgangi
þjóna þær í okkar samfélagi sem
er orðið svo lagskipt, bæði
þversum og langsum, að til að
stytta okkur leiðina að listrænni
upplifun verður lægsti samnefn-
arinn yfirleitt ofan á. Þörfin til
að halda í hið þekkta og við-
urkennda er orðin að stefnu-
markandi viðmiðun þannig að
þegar vikið er út af þeirri braut
íhaldsseminnar er ávallt ræki-
lega undirstrikað hversu djarft
tiltækið er svo enginn velkist í
vafa um að upplifunina sem í
vændum sé skuli taka með fyr-
irvara. Frumleikinn sem enda-
laust er hamrað á er orðinn að
staðgengli þeirrar sjálfsögðu ný-
sköpunar sem á sér stað á hverj-
um tíma. Við horfum til baka
með nokkrum trega og fyrir-
gefum þeim sem standa í ný-
sköpuninni barnaskapinn og
tökum þá fullkomlega í sátt þeg-
ar þeir hafa staðfest getu sína
með því að semja, mála eða
skapa á annan hátt í anda hins
liðna. Frelsið til að leita sann-
leikans í listsköpun í samtím-
anum fæst ekki nema með sjálf-
viljugri afplánun í viðjum
fortíðarinnar. Listamennirnir
eru nánast tilneyddir til að ljúga
sig upp á ákveðinn stall til að fá
leyfi til að segja satt. Annars er
ekki tekið mark á sannleiks-
boðun þeirra. Hvenær rennur
hin gullvæga stund sannleikans
upp í lífi hvers og eins? Og
hvernig vitum við svo fyrir víst
að þeir eru hættir að ljúga og
byrjaðir að segja satt?
Stund
sannleikans
Frelsið til að leita sannleikans í list-
sköpun í samtímanum fæst ekki
nema með sjálfviljugri afplánun í
viðjum fortíðarinnar.
VIÐHORF
Eftir Hávar
Sigurjónsson
havar@mbl.is
Morgunblaðið hefur
mótað skoðanir lands-
manna að verulegu
leyti í tæp 90 ár. Áhrif
ritstjórnar þess eru
mikil og ábyrgð henn-
ar á framvindu ýmissa
mála eftir því. Yfirleitt
virðist hún haga skrif-
um sínum í samræmi
við hina miklu ábyrgð
sem blaðið ber í
þjóðfélaginu. En
stundum skellir hún
skollaeyrum við stað-
reyndum og skrifin
verða eins og öfug-
mæli við annars við-
tekin sjónarmið blaðs-
ins. Reykjavíkurbréf Morgunblaðs-
ins sunnudaginn 19. ágúst er dæmi
um slík öfugmæli.
Morgunblaðið hefur lagt sig fram
um að stuðla að forvörnum til að
bæta heilsu þjóðarinnar. Þó er á
þessu undantekning. Ritstjórninni
hefur gengið illa að skilja samhengið
milli aðgengis vímuefna, sérstaklega
áfengis, og misnotkunar. Þrátt fyrir
það rak marga í rogastans er þeir
lásu þetta makalausa Reykjavíkur-
bréf, sem er til þess fallið að grafa
undan stefnu í vímuvörnum. Var þó
nóg að gert áður með því að stuðla
að síaukinni áfengisneyslu undir yf-
irskyni frelsis og betri ,,vín(vímu)
menningar“, sbr. stuðning blaðsins
við bjórinn, og einkavæðingu áfeng-
isinnflutnings.
Sala áfengis frá útkomu
Morgunblaðsins
Sala og neysla áfengis hefur stór-
aukist eftir að farið var að slaka á
áfengisbanninu 1917. Á mynd 1 má
sjá hvernig salan hefur breyst á síð-
ustu öld. Fyrstu ár aldarinnar er öll
áfengissala tekin saman en eftir
1920 má sjá breytingarnar eftir teg-
undum. Á fyrstu árum Morgun-
blaðsins meðan bannið var enn í
fullu gildi minnkaði salan, en jókst
um leið og slakað var á því, fyrst
1922 og aftur 1935. Frá þeim tíma
hefur salan aukist jafnt og þétt, en
verðlag haldist nokkuð stöðugt mið-
að við tímakaup verkamanna. Þó ber
að geta þess að verð á bjór og létt-
um vínum hefur lækkað hlutfalls-
lega en verð á brenndum drykkjum
hækkað á síðari árum. (Sjá töflu 1)
Síðustu 30 ár hefur heildarsala
áfengis að mestu fylgt kaupmætti
ráðstöfunartekna nema árin 1989–
1991, eftir að sala á sterkum bjór
var leyfð, fór hún fram úr því sem
búast mátti við miðað við kaupmátt.
Eftir að einkaleyfi Áfengisverslunar
ríkisins til innflutnings áfengis var
afnumið árið 1995 hefur salan aftur
aukist meira en svarar kaupmætti
ráðstöfunartekna. Hún er nú orðin
10% meiri en hún var mest fyrst eft-
ir að bjórinn var leyfður og 15%
meiri en búast hefði mátt við miðað
við kaupmátt. Þessi aukning í áfeng-
issölu sýnir kraft og brögð einka-
framtaksins við markaðssetninguna.
Misnotkun hefur stóraukist
með aukinni heildarnotkun
Líkur unglinga á öðrum tug ald-
arinnar til að verða áfengismisnotk-
un að bráð einhvern
tíma á ævinni voru
miklu minni heldur en
unglinga á síðustu tug-
um aldarinnar.
Líkur pilta fyrir
áfengissýki hafa rúm-
lega tvöfaldast úr 10% í
22% og líkur stúlkna
hafa tífaldast úr 1% í
tæplega 10%. En það
eru ekki bara líkur á
áfengissýki sem hafa
stóraukist með aukinni
heildarnotkun heldur
hafa ýmis önnur áfeng-
istengd vandamál, slys,
aðrir sjúkdómar og af-
brot aukist. Og í kjölfar
áfengisneyslunnar hefur komið mik-
ið aukin notkun annarra vímuefna
þannig að verulegur hluti þeirra
sem leita meðferðar núna er í bland-
aðri misnotkun vímuefna. (Sjá töflu 2)
Áfengis- og vímuvarnir
Alltof mörgum yfirsést að vímu-
varnir þurfa að byrja með áfeng-
isvörnum. Virkasta leiðin til að
koma í veg fyrir misnotkun vímu-
efna er að draga úr framboði þeirra
og eftirspurn. Slíkt verður ekki gert
nema með ákveðinni vímuvarna-
stefnu sem byggir á því að orð og at-
hafnir stjórnvalda og þeirra, sem
hafa mikil áhrif á skoðanamótun, t.d.
Morgunblaðsins, gefi skýr skilaboð
um að notkun vímuefna, þar með
talið áfengi að sjálfsögðu, sé óæski-
leg og skaðleg heilsu fólks.
Markmið og leiðir í forvarnastarfi
gagnvart öðrum vímuefnum en
áfengi eru sæmilega skýr. Tvískinn-
ungi gagnvart áfengi verður að linna
og tala verður um það sem vímuefni.
Þess vegna ber að takmarka að-
gengi að áfengi eins og öðrum vímu-
efnum. Það verður m.a. gert með því
að viðhalda ríkiseinkasölunni og háu
verði. Einnig er nauðsynlegt að
hefta einkagróða af innflutningi,
sölu og framleiðslu áfengis. Öll
fræðsla og umræða um vímuvarnir
verður að miða að því að auka skiln-
ing fólks á nauðsyn þessara tak-
markana svo að dragi úr skað-
seminni fyrir einstaklingana og
þjóðfélagið í heild. Ábyrgð Morg-
unblaðsins er mikil í þessu sam-
bandi.
Vímuvarnastefna sem ekki leggur
aðaláherslu á að draga úr eða koma í
veg fyrir notkun algengasta vímu-
efnisins, áfengis, er dæmd til að mis-
takast.
Tómas
Helgason
Vímuefnavarnir
Ritstjórn Morgunblaðs-
ins, segir Tómas Helga-
son, hefur gengið illa að
skilja samhengið milli
aðgengis vímuefna,
sérstaklega áfengis,
og misnotkunar.
Höfundur er prófessor, dr. med.
Áhrif og ábyrgð
Morgunblaðsins
Tafla 1
Tafla 2
Sandalar í
miklu úrvali
á allan aldur
Miðbæ Háaleitisbraut 58-60
Sími 553 2300
Ráðgjöf á fimmtud. kl. 14-18 og laugard. kl. 10-14.
Skóbúðin
KUNERT
WELLNESS
Sokkabuxur
Hnésokkar
Ökklasokkar
iðunn
tískuverslun
2. hæð, Kringlunni, sími: 588 1680
v/ Nesveg, Seltjarnarnesi, sími: 561 1680 NETVERSLUN Á mbl.is
Drykkjarbrúsi
aðeins kr. 400