Morgunblaðið - 29.09.2001, Side 49

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2001 49
Aukafallsliðir, framhald.
II. Í þágufalli, og nú vandast
málið til muna. Þágufall í ís-
lensku samsvarar tveimur föllum
í latínu: dativus og ablativus. Í
hinum latneska ablatíf slyngur
saman þremur meginþáttum,
sem eru instrumentalis, locativ-
us og privativus. Sjá betur síðar,
en sjálft heitið ablativus er af
sögn sem merkir ég svipti, tek
burt. Hún beygist svo óreglulega
að naumast verður við unað:
aufero, abstuli, ablatum, auferre.
Skilríkir menn ráðleggja mér að
taka hér aðeins aðalatriði með
skýrum dæmum, og mun ég sæta
því, enda að okkar dómi betra að
einfalda flókna hluti en flækja
einfalda. Og einhvers staðar verð
ég að byrja:
Tímaþágufall (ablativus temp-
oris). Táknar bæði (eins og tíma-
þolf.) hvenær eitthvað gerist og
hversu lengi eitthvað varir. Hún
var hér vikum og mánuðum sam-
an. Nóttum fóru seggir. (Völund-
arkviða). Eo die tres horas pugn-
atum est. (Á þessum degi var
barist þrjár stundir (tímaþolf.)):
þarna hefur íslenskan forsetn-
ingu framan við þágufallið.
b) Háttarþágufall (abl. modi).
Oft er það illgreinanlegt frá því
sem kemur í c-lið. Þeir létu öllum
illum látum. Hún fór huldu
höfði. Cicero milites summa dili-
gentia in castris continuit. (C.
hélt hermennina í herbúðum af
mestu kostgæfni). Háttarþágufall
táknar sem sagt hvernig, með
hvaða hætti eitthvað gerist (er
gert).
c) Verkfærisþágufall (abl.
instrumentalis) táknar með
hverju eitthvað er gert. Nú verð-
ur hér nokkur málalenging. Þetta
fall kallar Kristinn Ármannsson
tækisfall. Ég sagði nemendum
mínum frá því. Útkoma á prófum
varð stundum sú að tækisþágu-
fall og verkfærisþágufall rann
saman og breyttist í „tækifær-
isþágufall“, og væri það kannski
heppilegt heiti á ýmsum þessara
aukafallsliða. Ég var þá enn ekki
nógu vel lesinn í setningafræði
Smára. Hann kallar þetta tólfall,
en ég þykist sjá að það gæti mis-
skilist, þó orðið sé gott sem slíkt.
Nú verð ég að koma með dæmi:
Þeir börðu Alfegum byskup
hraunum og hornum. Þarna er
alveg ljóst með hverju þeir börðu
hann. Hann var lagður spjóti í
gegnum. Romani pugnati erant
ferro ignique. (Rómverjar börð-
ust með járni og eldi.) En margt
lá á mörkunum í latínu, og sögðu
þá latínugránar að þetta væri
„svona instrumentalt-modalt“.
d) Samanburðarþágufall (abl.
comparativus.) Mjög auðþekkt og
má setja en + nefnifall í staðinn.
Hann er mér meiri = hann er
meiri en ég. Stóð hún manni sín-
um langt framar. Puella biennio
maior est puero. (Stúlkan er
tveim árum eldri drengnum = en
drengurinn.)
e) Mismunarþágufall (abl.
differentiae eða mensurae); tákn-
ar hversu miklu munar á því
sem verið er að bera saman, og
er því jafnan fylginautur með
samanburðarþágufalli, svo í lat-
ínu sem í íslensku. Hann var mér
sýnu betri, gæti hlaupari sagt um
keppinautinn, ekki „samkeppnis-
eða kapphlaupsaðilann“. Þarna er
sýnu mismunarþágufall og mér
samanburðarþágufall. Þetta
merkir að hann var sjónarmun
betri en ég. Mismunarþágufall
þarf ekki nauðsynlega á saman-
burðarþágufalli að halda:
Ek hef Hlórriða
hamar of folginn
átta röstum
fyr jörð neðan.
(Þrymskviða.)
Dæmi um þessi föll í latínu er
undir d-lið, þar sem biennio er
mismunarþágufall = tveim árum.
f) Staðarþágufall (abl. loci.)
Skýrist með dæmum. Við skrif-
um í upphafi bréfa og utan á um-
slög Brekku, ekki Brekka.
Brekku, 28. janúar 1997 og utan
á Jón Jónsson Brekku Lukkudal.
Að leita dyrum og dyngjum = í
dyrum og dyngjum, það er: á lík-
legum sem ólíklegum stöðum.
Vegna skilningsskorts og brauks
og bramls við húsleitir breyttist
þetta í að „leita með dunum og
dynkjum“. Romani hoc loco diu
pugnabant. (R. börðust lengi á
þessum stað.)
g) Eðlisþágufall (abl. qualitat-
is.) Hann er mikill vexti og hún
fríð sýnum. Dumnorix est (praes-
ens historicum) summa audacia,
magna apud plebem gratia. (D.
er (sögunútíð) mjög hugrakkur
og nýtur mikillar lýðhylli.) Eðl-
isþágufall mætti allt eins heita
tillitsþágufall (abl. respectivus.)
Hann var mikill „með tilliti til
vaxtar“.
h) Þágufall með ópersónuleg-
um sögnum. Honum þykir sopinn
góður. Mér ber að gera þetta.
Tibi est tacendum. (Þér ber að
þegja.)
i) Upprunalegt þágufall,
stundum nefnt þægindafall og
óþægindafall eftir atvikum. Það
tjáir í hvers þágu eða óþágu eitt-
hvað verður (dativus commodi
eða incommodi.) Þetta var hon-
um mátulegt. Hann dró sér fé.
Hitt kom oss í opna skjöldu. Oft
má setja orðin handa eða fyrir á
undan þægindafalli. Non scholae,
sed vitae discimus. (Við lærum
fyrir lífið (lífinu), en ekki fyrir
skólann (skólanum).)


Hlymrekur handan kvað:
Þeir segja að lífið sé ljúft
sem leggjast í hugsun svo djúpt
að um þá slær svita,
en aðrir menn vita
að allt er í heiminum kúpt.


Valgarður Egilsson læknir
skrifar mér svofellt bréf:
„Hr. Gísli Jónsson. Ég þakka
fyrir skemmtilega þætti þína.
Ferðalangar skoða landið og
njóta. Fyrri kynslóðir litu sínum
augum land og náttúru. Vindur-
inn er enn kallaður hann: hann er
á austan. Veðrin höfðu skap, ólm-
ir lækir ætlan. Fjöll höfðu svip.
Menn persónugerðu land eins og
sést af örnefnum: Kerling og
Karl, Jómfrú og Strákar, Bræður
og Blámenn og Sveinar. Jörðin
var kvik með nökkurum hætti,
sagði Snorri. Landið ber svip af
manni: Höfuð, Skalli, Hnakki,
Brún, Augu, Nef, Enni, Munnur,
Kjaftur, Tunga, Vangi, Kjálki og
Kinn, Kverk og Gúll og Háls og
Svíri, Olnbogi, Hnúi, Hnefi og
Þumall, Öxl og Hryggur, Bringa
og Bak, Mjöðm, Rass og Nári,
Eistu og Læri, Fótur og Hné og
Hæll og Tá. Annar Snorri talar
um land, þjóð og tungu. Fjöll
heita Jörundur, Þóra og Þor-
björn, Þorfinnur, Vigga og Sigga
– og Dísin. Það er kumpánlegt
þegar örnefni bætir við sig
greini: Finnurinn er grár í brún-
ir, ég fór hér dálítið upp í Lútina.
Í ofangreindri upptalningu eru
sjálfsagt álitamál, enda mega les-
endur bæta um. En sagan er ofin
í landið.
Með þökk.“
Ég þakka Valgarði fróðleikinn
og það því fremur sem ég hef
alltaf verið heldur slakur í ör-
nefnum.
Auk þess fær Karl Garðarsson
plús fyrir góða íslensku að öllu
leyti; en raunalegt þótti umsjón-
armanni að heyra gamlan nem-
anda sinn og starfsmann Ríkis-
sjónvarpsins segja að „vinna með
börn“, sjá síðasta þátt.
ÍSLENSKT MÁL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
1.129. þáttur
V
e
rð
s
e
m
s
læ
r
ö
ll
m
e
t
P
R
E
N
T
S
N
I
Ð
40%
afslæ
tti
OFNAR - HELLUBORÐ - VIFTUR
Falleg, fullkomin og vönduð ítölsk
raftæki á fínu verði.
2ja ára ábyrgð og fullkomin
varahluta- og viðgerðarþjónusta.
ASKALIND 3, KÓP., SÍMI: 562 1500
VERÐ SEM SLÆR ÖLL MET
Við efnum nú til sérstaks kynningarátaks á hinum
fallegu og fullkomnu ELBA raftækjum og bjóðum
ALLT AÐ 50% TÍMABUNDINN AFSLÁTT
VERÐDÆMI:
Innbyggingarofnar frá kr. 29.750,- (31% afsláttur)
Helluborð m/4 hellum - 11.300,- (50% afsláttur)
4ra hellu keramikborð - 35.870,- (27% afsláttur)
Helluborð 2raf + 2gas - 19.990,- (37% afsláttur)
Gasborð 4 blúss - 25.930,- (27% afsláttur)
PAKKATILBOÐ: ofn + helluborð + vifta – frá kr. 47.830,-
Veggvifta, hvít eða stál frá kr. 5.960,- (28% afsláttur)
Veggháfar, stál - 23.960,- (23% afsláttur)
Einnig keramik grill, barbecue grill og djúpsteikingarpottar,
niðurfellt í borð, með 50% afslætti.
TAKMARKAÐAR BIRGÐIR – FYRSTUR KEMUR FYRSTUR FÆR
mánudaga–föstudaga kl. 9-18
laugardag 29/9 10–16 og sunnudag 30/9 13–16OPIÐ
Bómullar-satín
og
silki-damask
rúmföt
Skólavörðustíg 21,
sími 551 4050