Morgunblaðið - 20.01.2002, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
AGNES Vold kom hingað í boði Fé-lags kvenna í læknastétt á Íslandiog Læknafélags Íslands en ofan-greindur fyrirlestur var á vegumRannsóknarstofu í kvennafræðum
við Háskóla Íslands. Einnig hélt hún fyrirlestur
á Læknadögum á Grand hóteli í Reykjavík um
kynferði og starfsframa í læknavísindum. Upp-
haf rannsókna Agnesar á vísindasamfélaginu
má rekja til greinar sem birtist í dagblaðinu Da-
gens Nyheter í Svíþjóð árið 1995 þar sem hún
ásamt samstarfskonu sinni Christine Wennerås
setti spurningarmerki við matsferli Rannsókn-
arsjóðs heilbrigðisvísinda í Svíþjóð, Medicinska
forskringsrådet, MFR. Þær sýndu fram á að
það var þrisvar sinnum auðveldara fyrir karl en
konu að fá vísindastöðu hjá rannsóknarsjóðn-
um.
Að sögn Agnesar mættu þær ýmsu mótlæti
meðan á rannsókninni stóð. Var reynt að koma í
veg fyrir að þær fengju þær upplýsingar sem
þær sóttust eftir. „Sagt var að vegna eðlis mál-
anna bæri að halda þessum gögnum leyndum.
Það var meira að segja skrökvað og sagt að skjöl
hefðu týnst eða þeim hefði verið eytt. Sam-
kvæmt sænsku upplýsingalögunum sem kveða
á um að opinber skjöl skuli vera opin almenningi
fengum við þau gögn sem við þurftum í hend-
urnar en það var þó ekki fyrr en við höfðum far-
ið með málið fyrir dómstóla,“ segir þessi skel-
egga kona þar sem hún situr í veitingasal Grand
hótels í Reykjavík.
50% erfiðara fyrir konur en karla
að fá fyrsta stóra styrkinn
Agnes segir að upplýsingar þeirra um hvern-
ig kvenumsækjendum var kerfisbundið mis-
munað hjá sjóðnum hafi vakið mikla athygli al-
mennings og fjölmiðla í Svíþjóð. Þær urðu þess
meðal annars valdandi að nýir meðlimir voru
fengnir til að taka sæti í stjórn rannsóknarsjóðs-
ins. Segir hún vísindasamfélagið hafi að öðru
leyti brugðist illa við þessum upplýsingum. „Við
vorum þó ekki gagnrýndar opinberlega því það
var ekki hægt þar eð við höfðum tölur sem sönn-
uðu mál okkar. Heldur var unnið gegn okkur á
bak við tjöldin. Hélt ég á tímabili að ég þyrfti að
gerast heilsugæslulæknir í stað þess að leggja
fyrir mig rannsóknir eins og ég hafði gert fram
til þessa og hugðist gera áfram.“
Á þessum tíma var Agnes í kandídatsnámi í
læknifræði. Hún hafði stundaði nám í líffræði og
efnafræði áður en hún hóf nám í læknisfræði.
Hún lauk doktorpsprófi í ónæmisfræði í miðju
læknanáminu. En þá gerði hún hlé á læknanám-
inu og eignaðist sitt þriðja barn.
Umfjöllun þeirra Agnesar og Christine varð
líka til þess að þáverandi menntamálaráðherra,
Carl Tham greiddi fyrir því að þær fengu fjár-
styrk til að halda áfram með athuganir sínar.
Tveim árum síðar birtist eftir þær umtöluð
grein í tímaritinu Nature þar sem þær eru enn
að gera athugasemdir við matsferli rannsókn-
arsjóðsins. Í greininni sem ber titilinn „Kunn-
ingjatengsl og kynjamismunun í jafningjamati
vísindasamfélagsins“, komust þær að þeirri nið-
urstöðu að kvenumsækjendum væri kerfis-
bundið mismunað hjá sjóðnum og þyrftu þær að
leggja fram 2,5 sinnum fleiri greinar/rannsóknir
en karlumsækjendur til að fá sambærilegt mat
fyrir vísindalega hæfni. – Og að meðaltali var
það 50% erfiðara fyrir konur en karla að fá
fyrsta stóra styrkinn.
Þessar niðurstöður vöktu athygli víðar og
beindu kastljósi að viðteknum matskerfum vís-
indasamfélagsins. Þá fyrst segist Agnes hafa
getað farið að trúa á að hún ætti framtíð fyrir
sér á rannsóknarsviðinu.
Stundar rannsóknir á ofnæmissjúkdómum
Þegar Agnes lauk læknanáminu varð hún að-
stoðarkennari við Gautaborgarháskóla en fékk
ekki fasta stöðu við skólann og hefur ekki enn.
Hún hefur haldið áfram á rannsóknum og með
henni starfa nú tólf manns og sumir þeirra hafa
verið að vinna að doktorsverkefnum undir henn-
ar handleiðslu. Hin síðari ár hefur hún einkum
verið að rannsaka ofnæmissjúkdóma en ofnæmi
hefur aukist mjög hjá börnum hin síðari ár. Seg-
ir hún að í Svíþjóð séu um 40% barna með ein-
hvers konar ofnæmi. Agnes beinir rannsóknum
sínum einkum að því hvernig þarmaflóran hefur
áhrif við þróun ofnæmis hjá börnum. „Við telj-
um að ofnæmi sé háð því hversu hreint umhverfi
barnanna er. Ef það er mikið hreinlæti í kring-
um börnin, eru meiri líkur á ofnæmi. Ofnæmi er
því meira í Norður-Evrópu en til dæmis í þróun-
arlöndunum. Það er líka algengara í litlum fjöl-
skyldum en stórum og ef börnin eru heima en
ekki á dagheimili. Börn sem alast upp við dýr
eins og ketti, hunda og hesta eru síður líkleg til
að fá ofnæmi. Allt bendir sem sagt til þess að
betra sé að vera í umhverfi þar sem er að finna
gnægð af bakteríum og óhreinindum svo lík-
aminn verði ónæmur fyrir þeim.“ Evrópusam-
bandið veitti Agnesi og samstarfsfólki hennar
einn hæsta styrk sem Gautarborgarháskóli hef-
ur fengið til rannsóknanna eða sem samsvarar
200 milljónum íslenskra króna.
Verðum sífellt að vera á varðbergi
gagvart kynjamismunun
Það kemur fram í máli Agnesar að fleiri hafa
gert rannsóknir á kunningjatengslum og kynja-
mismunun innan vísindasamfélagsins í Svíþjóð.
„Karlmaður sem starfaði innan Rannsóknar-
sjóðs heilbrigðisvísinda í Svíþjóð athugaði hve
háa styrki karlar og konur fengu til rannsókn-
arstarfa frá sjóðnum. Hann sýndi fram á að þó
að karl og kona hefðu fengið sama stigafjölda
frá þeim sem úthluta styrkjunum þá fengu kon-
urnar þrátt fyrir það miklu lægri styrki auk
þess sem ungir umsækjendur fengu lægri styrki
en þeir sem eldri voru. Meginniðurstaðan varð
sú að þeir sem voru líklegastir til að fá hæstu
styrkina úr sjóðnum voru karlkyns háskóla-
kennarar sem komnir voru á eftirlaun eða karl-
kyns háskólakennarar komnir yfir fimmtugt.
Minnstu möguleikana höfðu ungt fólk og konur.
Þetta kom þeim sem störfuðu við sjóðinn í raun
á óvart. Þeir áttuðu sig ekki á hvernig staðan
var fyrr en þeir sáu tölurnar svart á hvítu.
Eftir þetta eða síðan 1997 hafa konur og karl-
ar haft jafna möguleika á að fá styrki úr Rann-
sóknarsjóði heilbrigðisvísindanna í Svíþjóð.“
Agnes ræðir um annan sjóð sem sænskir vís-
indamenn geta sótt í en sá sjóður er reyndar
ekki ætlaður læknum. Segir hún að innan hans
séu enn við lýði kunningjatengsl og kynjamis-
munun þegar kemur að styrkveitingum. „Þetta
sýnir okkur að enn er að finna leifar af gamla
hugsunarhættinum og að við þurfum sífellt að
vera vakandi yfir því að þessir hlutir endurtaki
sig ekki.
Í Svíþjóð hafa verið í gildi í tvö ár lög sem
kveða á um að í öllum nefndum á vegum ríksins
verði helmingur nefndarmanna að vera konur
og það hefur orðið til þess að dregið hefur úr því
að konum er mismunað.“
Staðan ekki góð innan ríkja
Evrópusambandsins
Agnes, ásamt Christine Wennerås, hefur átt
sæti í sérfræðingahópi Evrópusambandsins um
Konur og vísindi. Hópurinn birti skýrslu árið
2000 sem sýnir að konur standa verr að vígi í vís-
indum en karlar í ríkjum Evrópusambandsins.
Segir Agnes að þó að það sé fjöldinn allur af
konum sem vinna að rannsóknum bæði klínísk-
um rannsóknum og á rannsóknarstofum þá hafi
þær lítil völd og ekki fastar stöður við há-
skólana. Þessi skipan sé afar ólýðræðisleg
vegna þess að konur séu helmingur skattgreið-
enda. Valdaleysi kvennanna hafi líka áhrif á það
hvað er tekið til rannsóknar en þær ráði litlu um
það. Sýn kvenna á vísindin séu önnur en karla.
Samfélögin fari því á mis við þá möguleika sem
fólgnir eru í hugmyndum þeirra.
Hvað þarf að áliti Agnesar að gera til að
breyta því að kunningjatengsl og kynjamisrétti
sé viðhaft við hæfnismati á vísindamönnum?
„Í Svíþjóð eru þeir fjármunir, sem úthlutað er
í formi vísindastyrkja, að mestu leyti fjármunir
skattgreiðenda. Skattgreiðendur ættu ekki að
samþykkja að stjórnendur ákveðinna stofnana
eða deilda innan þeirra úthluti fjármunum
þeirra einkum til vina úr hópi karla. Aðferðir við
úthlutunina verða að vera nákvæmari en það.
Það er til dæmis staðreynd að heimspekideildir í
sænskum háskólum hafa aldrei veitt konu fasta
stöðu. Ef deild innan háskóla verður uppvís að
kynjamismunun finnst mér að það ætti að gefa
stjórnendum hennar tveggja ára aðlögunartíma
til að leiðrétta slíkt misrétti. Ef ekkert er gert
innan þess tíma ætti að draga úr framlögum til
deildarinnar og veita fjármunina öðrum deild-
um sem eru framsýnni og réttlátari. – Það er
einu sinni svo að það eru peningarnir sem skipta
mestu máli.“
Aðeins hæfileikarnir eiga að ráða úrslitum
Agnes lýsir því sem tíðkast hefur innan
sænsku háskólanna og hefur verið kallað men-
tor program. Það felst í því að konur njóta hand-
leiðslu sér eldri og reyndari vísindamanna um
hvernig þær geta nýtt sér það sem er í boði inn-
an vísindasamfélagsins eins og styrki. „Ég er á
móti þessari tegund af stuðningi við konur sem
hyggjast leggja fyrir sig vísindastörf. Það er
ekkert að konunum sjálfum, þær þurfa ekki að
breyta sér, heldur er það kerfið sem þarf að taka
stakkaskiptum. Mér finnst alls ekki að konur
eigi að fá hærri styrki af því að leiðbeinandi
þeirra situr við hliðina á þeim. Heldur eigi þær
að fá vísindastyrki vegna hæfileika sinna og
getu,“ segir hún ákveðin. „Sem betur fer er ver-
ið að leggja þessa tegund af stuðningi við konur
niður við marga sænska háskóla.“
Agnes ræðir um sænsk lög sem kveða á um að
ef konur og karlar fái jafn mörg stig í jafningja-
mati þá sé það konan sem á að fá stöðuna eða
styrkinn. „Þetta er þó ekki svona í raun vegna
þess að þeir sem fjalla um umsóknirnar segja
bara að konurnar séu ekki eins hæfar vegna
þess að þeir vilja að karlmaðurinn hljóti það sem
í boði er. Eina leiðin til þess að konan hljóti stöð-
una eða styrkinn er ef það kostar þá sem stjórna
of mikið að veita karlmanninum þessi gæði. Því
þyrftu laun stjórnendanna að ráðast af því hvort
þeir höndla svona mál af réttlæti eða hvort
kunningjatengsl eða kynjamismunun ráða ferð-
inni.“
Konur með börn eiga ekki síður
langan og farsælan starfsferil
Þeirri goðsögn hefur lengi verið haldið á lofti
að konur sem eiga börn og vísindarannsóknir
fari ekki saman. „Þetta tel ég algjöra fásinnu,“
segir hún. „Mín skoðun er sú að konur hætta í
vísindastörfum vegna þess að þær fái ekki fjár-
muni til rannsókna og af því þær fá ekki stöður
við hæfi. En þetta er auðvitað ekki hægt að
segja berum orðum heldur er reynt að setja
ástæðuna í einhvern annan búning. Þá er gjarn-
an sagt að konur vanti sjálfstraust og að þær
eigi börn sem geri það að verkum að þær hætti á
framabrautinni. Staðreyndin er hins vegar sú að
margar rannsóknir, bæði evrópskar og banda-
rískar, hafa sýnt fram á að konur sem eiga börn
eru jafn góður starfskraftur og barnlausar kon-
ur. Það hefur því aldrei verið sýnt fram á að kon-
ur með börn eigi sér síður langan og farsælan
starfsferil heldur fremur hið gagnstæða. Þetta
er því algjör tilbúningur.
Lítið breyst síðastliðin 20 ár
Hún segir aðra goðsögn þá að tímarnir séu að
breytast og fleiri konur séu kallaðar til ábyrgð-
arstarfa innan vísindaamfélagsins. En tölur sýni
að þetta sé ekki rétt. „Það sem hefur verið að
gerast er að konur í Svíþjóð eru sífellt að verða
betur menntaðar en það er enn tvisvar sinnum
erfiðara fyrir þær að öðlast frama í starfi en fyr-
ir karla og er staðan lík því sem var fyrir 20 ár-
um síðan. Þetta sýna einnig rannsóknir í Banda-
ríkjunum. Staðan í þessum efnum er þó aðeins
betri þar í landi en í Evrópu.“
Þegar Agnes er beðin að meta hvað framtíðin
beri í skauti sínu segist hún halda að vísinda-
samfélagið eigi ekki eftir að breytast innan frá.
Breytingin verði því að koma frá almenningi,
stjórnmálamönnum og þeim sem eru í áhrifa-
stöðum. „Það þarf að leggja áherslu á að fræða
skattgreiðendur um það hvernig í pottinn er bú-
ið á þessu sviði svo þeir geti beitt sér fyrir rétt-
látari skipan mála.“
Konur standa verr að
vígi í vísindum en karlar
Kunningjatengsl og kynjamisrétti í
hæfnismati á vísindamönnum var
yfirskrift fyrirlestrar sem Agnes Vold,
sérfræðingur í ónæmisfræði við
Gautaborgarháskóla, hélt hér á landi
nýlega. Hildur Einarsdóttir ræddi við
Agnesi sem er þekkt fyrir vís-
indastörf sín í ónæmisfræði og rann-
sóknirnar á vísindasamfélaginu.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Ólöf Sigurðardóttir, formaður Félags kvenna í læknastétt á Íslandi, til vinstri, og Agnes Vold, sérfræðingur í ónæmisfræði við Gautaborgarháskóla.