Morgunblaðið - 20.01.2002, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 2002 21
anum því að trú á vald og ofbeldi hefur löngum
verið helsta bjargráð þeirra landstjórnarmanna
sem ekkert óttast meira en þegna sína. Þeir sem
vildu gátu séð þarna deilt á Hitler og Stalín –
leiðtogadýrkun – en í bókinni upphefur hann
einnig andstæðu þeirra samfélaga þar sem ríkja
sterkir leiðtogar eða einræðisherrar en slíkt fyr-
irmyndarsamfélag fann hann meðal inúíta á
Grænlandi. Frumbyggjarnir þekkja ekki annað
en að allir séu jafnir og lifi í sátt og samlyndi og
þeir hafa enga leiðtoga.
Í Paradísarheimt sem út kom árið 1960 sagði
frá manni sem fór yfir hálfan hnöttinn í leit að
fyrirheitna landinu en fann það að lokum í
túninu heima. Út úr verkinu má hæglega lesa
uppgjöf höfundarins, vonbrigði hans vegna lið-
sinnis við volduga hugmyndafræði og brostna
drauma um fyrirheitna landið. Hann hafi kostað
öllu til, eins og aðalpersóna Paradísarheimtar,
en ekki fundið það sem hann vonaðist eftir.
Ef kenningin virkar ...
Í Gjörníngabók (1959) þar sem Halldór safn-
aði saman ýmsum greinum sínum frá síðari
hluta sjötta áratugarins gætti hvergi heiftúð-
ugra árása á Bandaríkjamenn og NATO, eins og
hann hafði áður verið kunnur fyrir, en vonbrigð-
in með framkvæmd sósíalismans fyrir austan
járntjald urðu þeim mun meira áberandi. Í bók-
inni fer ekki á milli mála að hrifning Halldórs á
Sovétríkjunum hafði á þessum tíma minnkað til
mikilla muna.
Halldór Laxness hafði enga eina lífsskoðun
alla sína ævi. Á þriðja áratugnum aðhylltist
hann kaþólsku og boðaði hana af miklum hita.
Eftir það snerist hann til sósíalisma og barðist af
engu minni krafti fyrir málstað hans. Í ritgerð-
um Gjörníngabókar virðist hann vera búinn að
fá sig fullsaddan af kenningum; menn máttu
hafa sína trú eða hugmyndafræði í friði en sjálf-
ur aðhylltist hann nú umburðarlyndi umfram
allt – mannúðarstefnu – og auk þess hagnýt-
issjónarmið sem segir: ef kenningin virkar er
hún að minnsta kosti góð að því marki.
Uppgjör Halldórs við Stalín og Sovétríkin átti
sér þannig stað lungann úr sjötta áratugnum en
kristallaðist í Skáldatíma 1963. Það er því rangt
að halda því fram að hann hafi ekki horfst í augu
við fortíð sína. Hann reyndi ekki að dylja fyrri
skoðanir sínar, sem hann hafði kannski snúist
gegn, og leit á þær sem fróðlegan part af sjálfum
sér. „Hver sá maður sem gengur með æsku-
hugsjón sína eins og steinbarn innan í sér alla
sína hundstíð, er ekki mikils virði sem skáld;
varla heldur sem manneskja,“ sagði hann síðar í
samtali við Matthías Johannessen.
Dýrmætur arfur
Það kemur manni óneitanlega spánskt fyrir
sjónir að þegar heimurinn er að uppgötva verk
Halldórs Laxness á nýjan leik skuli aldarafmæl-
isár hans hér á landi fara af stað með því að
menn beina sjónum sínum helst að þeim hlutum
sem hann gerði upp af miklum heilindum og
hugrekki fyrir fjórum áratugum. Slíkt sætir
engum tíðindum nú og er ekki efni í frjóa um-
ræðu þegar kalda stríðinu er lokið og önnur
spursmál sannarlega brýnni en hitamál þess.
Í bókum hans á íslenska þjóðin dýrmætan arf
sem mun fylgja henni um ókomin ár. Við eigum
að ræða verkin, deila um þau eins og þjóðin hef-
ur gert um áratuga skeið, – án þess að falla í
skotgrafir fyrri tíma sem löngu eru hættar að
hafa þýðingu fyrir nútíðarfólk.
Það er von mín að sem flestir íslenskir les-
endur eigi gleðilega endurfundi við verk Hall-
dórs Laxness á afmælisári sem endranær.
Morgunblaðið/Einar Falur
Halldór Laxness hafði enga eina lífsskoðun alla ævi og sumum hafnaði hann af krafti.
’ Það kemur manni óneitanlega spánskt fyrirsjónir að þegar heimurinn er að uppgötva verk
Halldórs Laxness á nýjan leik skuli aldarafmæl-
isár hans hér á landi fara af stað með því að menn
beina sjónum sínum helst að þeim hlutum sem
hann gerði upp af miklum heilindum og hugrekki
fyrir fjórum áratugum. ‘
Höfundur er bókmenntafræðingur og útgáfustjóri
Vöku-Helgafells.
Stöð tvö 18. desember. Ég svara: Að bæta þjóð-
inni það upp að hafa gert tvær og jafnvel þrjár
kynslóðir íslenskra menntamanna að haturs-
mönnum viðskiptaskipulagsins og Bandaríkj-
anna. Hann hefði átt að snúast gegn sósíalism-
anum. Skáldatími er að sönnu afar vel skrifuð
bók, en stíllinn er ólíkindalegur. Kiljan er þar
fjarlægur, hann tekur ekki á sig neina sök,
heldur gerir góðlátlegt gys að sjálfum sér.
Skýringar hans á eigin ósannindum fyrr á tíð
eru ófullnægjandi, þó að ég reyndi að bæta
nokkrum við hér í blaðinu á dögunum, svo sem
þrá menntamanna eftir að fá að skipuleggja til-
veru sína og allra annarra eftir eigin höfði og
andúð þeirra á þeim markaði, sem kann að
hafna þjónustu þeirra eða greiða minna fyrir
hana en þeir telja sig eiga skilið.
Ýmsir hafa síðustu vikur minnst á það, að í
Skáldatíma segir Halldór Kiljan Laxness átak-
anlega sögu af Veru Hertzsch. Kiljan var
staddur á heimili Veru í Moskvu, þegar hún var
handtekin þar fyrir engar sakir eitt vorkvöldið
1938. Hún hvarf inn í Gúlag-búðir Stalíns, þar
sem hún mun hafa látist nokkrum árum síðar,
en ekki er enn vitað, hvað varð um eins árs
dóttur hennar og Benjamíns Eiríkssonar hag-
fræðings, Sólveigu Erlu. Illugi Jökulsson segir,
að Kiljan hafi ekki þurft að segja frá þessu, en
eigi að síður gert það. Hið sama gerir Sigurður
R. Þórðarson í grein í Morgunblaðinu 21. des-
ember. Sigurður gengur raunar lengra: „Mis-
tök hans voru, að hann skyldi nokkurn tíma
nefna, að hann hefði setið á heimili hennar um-
rætt kvöld.“ Stöldrum nú við. Sigurður segir
hér berum orðum, að betra hefði verið, að Kilj-
an hefði þagað yfir þessu en sagt frá því, að
vísu aldarfjórðungi eftir að það gerðist! Þessi
skoðun lýsir einkennilegu hugarfari, sem ég
ætla ekki að fara fleiri orðum um. En aðal-
atriðið er ekki, að Kiljan sagði frá þessu atviki,
heldur að hann gerði það, aldarfjórðungi eftir
að það gerðist, og lét það ekki breyta neinu um
ákafa vörn sína fyrir Stalín og sósíalismanum
næstu tvo áratugi. Hann sá með eigin augum,
að fólk var handtekið í Sovétríkjunum fyrir það
eitt, hvert það var. En hann þagði um það og
sagði Íslendingum, að allt væri í uppgangi þar
eysta, fólkið glatt og ánægt. Konan með kulda-
bláu varirnar, sem bað Akhmatovu að lýsa ógn-
arstjórninni, hefði farið bónleið til búðar Kilj-
ans.
III.
Ekki hirði ég heldur um þá kenningu, sem
kemur fram í grein Eiríks Eiríkssonar í Morg-
unblaðinu 6. janúar, að Halldór Kiljan Laxness
sé hafinn yfir alla gagnrýni. Enginn er hafinn
yfir gagnrýni, ekki einu sinni Kiljan, sem dró
sjálfur hvergi af sér í gagnrýni á aðra. Óþarfi
er að taka fram, að Kiljan er stórkostlegur rit-
höfundur, sem borið hefur hróður Íslands víða.
Það vita allir og viðurkenna. En Eiríkur og
Illugi Jökulsson segja báðir annað, sem gera
ber athugasemd við. Það er, að sósíalistar eins
og Kiljan, Einar Olgeirsson og Brynjólfur
Bjarnason hafi unnið íslenskri alþýðu ómælt
gagn með baráttu sinni. Þetta er alrangt. Það
lamaði ósjaldan íslenskt atvinnulíf og tafði fyrir
framförum, hvernig sósíalistar misnotuðu vald
sitt yfir verkalýðsfélögum. Þeir menn, sem
gerðu íslenskri alþýðu mest gagn, voru stjórn-
málamenn eins og Ólafur Thors og Bjarni
Benediktsson, sem tryggðu lög, reglu og við-
unandi landvarnir, atvinnurekendur eins og
Thor Jensen og Pálmi í Hagkaup, sem sköpuðu
atvinnu og lækkuðu vöruverð, og fræðimenn
eins og Benjamín Eiríksson og Ólafur Björns-
son, sem mæltu fyrir víðtækara frelsi fólks til
að velja. Í því sambandi má rifja upp atvik, sem
gerðist í Kaupmannahöfn sumarið 1938. Kiljan
kom þar við á leið frá Rússlandi, skömmu eftir
handtöku Veru Hertzsch. Stúdentar héldu
fund með honum, þar sem hann fór með kveð-
skap frá Rússlandi um það, að í Stalín „rættist
draumurinn um gleði og fegurð“, enda væri
hann „söngvari þjóðvísunnar“. Var Kiljan
fagnað mjög á fundinum. En í miðjum fagn-
aðarlátunum stóð upp ungur hagfræðinemi og
læddist út, svo að lítið bar á. Hann var Ólafur
Björnsson, og á leiðinni heim hugsaði hann
með sjálfum sér, að þessi fundur hefði helst
minnt á samkomu hjálpræðishersins, sem hann
hafði eitt sinn sótt af forvitni á menntaskóla-
árunum á Akureyri.
Misskipt er mannanna skynsemi. Ólafur
Björnsson gerði sér strax grein fyrir því, að
eitthvað var bogið við frásagnir Halldórs Kilj-
ans Laxness frá Sovétríkjunum. Nú má segja
Kiljan til málsbóta, að oft hefur hann eflaust
verið blekktur. Til dæmis segir hann frá því í
ferðabókinni Í austurvegi, að hann hafi skoðað
AMO-bílasmiðjuna í Moskvu, þar sem allur að-
búnaður hafi verið til fyrirmyndar. En finnski
kommúnistinn Arvo Tuominen lýsir því í bók-
inni Kremls klockor, hvernig Amo-bílasmiðjan
var sérstaklega búin til að blekkja pólitíska
pílagríma. Og í Gerska æfintýrinu segir Kiljan
frá heimsókn sinni á samyrkjubú í Brovary-
þorpi í Úkraínu. En enska skáldið Robert Con-
quest rekur það í bókinni The Harvest of Sorr-
ow, hvernig hafi jafnan verið sett á svið starf-
semi í Brovary-þorpi, fólk fengið ný föt og nóg
af mat, á meðan erlendir gestir stöldruðu við.
Síðan var þetta allt tekið af þeim. Brovary var
sýningarþorp. Auðvitað var Kiljan oft blekkt-
ur.
En það er ekki aðalatriðið, heldur að hann lét
blekkjast og vildi láta blekkjast. Jafnframt
verður að hafa í huga, að hann vissi mæta vel,
hvers eðlis stjórnarfarið var. Hann hafði bein-
línis orðið vitni að því, ekki aðeins við handtöku
Veru Hertzsch, heldur líka í ótal öðrum atrið-
um, eins og hann segir frá í Skáldatíma. Kiljan
var ekki í góðri trú. Því má ekki gleyma, að
Morgunblaðið var á þeirri tíð óþreytandi að
flytja fréttir af ógnarstjórninni austrænu.
Fjöldi rita kom líka út um það eftir menn, sem
sloppið höfðu þaðan lifandi, til dæmis Úr álög-
um eftir Jan Valtin 1941 og Hlekkjuð þjóð eftir
Ívan Solonevitsj 1942. En Kiljan gekk einmitt
manna lengst í að svívirða þá, sem sögðu sann-
leikann um Sovétríkin, til dæmis Valtin, André
Gide og Arnulf Överland.
IV.
Um eitt greinir andmælendur mína á. Illugi
Jökulsson segir, að vissulega eigi ekki að vera
þögn um ósannindi Halldórs Kiljans Laxness,
enda hafi ekki svo verið, öndvert við það sem ég
haldi fram. Guðmundur Andri Thorsson spyr
hins vegar: „Er uppgjör við kommúnismann
brýnasta verkefni okkar daga?“ Ég tek undir
með Illuga, en svara Guðmundi Andra svo:
Spyr hann sömu spurningar um kvikmyndina
Schindler’s List eftir Steven Spielberg, þar
sem grimmdarverkum þýskra þjóðernisjafnað-
armanna er lýst? Eða bókina Íslenskir nasist-
ar, sem Illugi Jökulsson skrifaði fyrir nokkrum
árum? Enn spyr Guðmundur Andri: „Hvað er
nákvæmlega verið að fara fram á í öllu þessu
tali um nauðsynina á því að gera upp við Hall-
dór Kiljan Laxness? Eigum við að hætta að
lesa hann? Hætta að herma eftir honum?
Hætta að unna honum? Koma fram við hann
eins og Norðmenn við Hamsun?“ Ég svara: Við
eigum að sjálfsögðu ekki að hætta að lesa Kilj-
an, en við eigum að lesa hann með gagnrýnna
hugarfari en margir vinstri sinnaðir mennta-
menn gera. Þeir eiga líka að hætta að herma
það eftir Kiljan, sem einna síst var í fari hans,
þegar hann breyttist í blóðþyrstan pennavarg,
sem notaði mælskubrögð í stað raka. Við eigum
ekki að hætta að unna Kiljan, sem samdi frá-
bærar bækur. Og við hefðum ekki átt að koma
fram við hann eins og Norðmenn við Hamsun,
sem settur var á geðveikrahæli fyrir skoðanir
sínar, ekki vegna neinnar geðveiki. Hamsun
studdi Hitler og landvinningastefnu hans. Kilj-
an studdi Stalín og landvinningastefnu hans.
Báðir höfðu skoðanir, sem ég tel óréttlætanleg-
ar. En þeir áttu að hafa frelsi til að boða þær —
og við hinir frelsi til að gagnrýna þær.
Tuttugasta öld hin skemmri, frá 1914 til
1989, hefur verið kölluð öld öfganna. Það er
réttnefni í þeim skilningi, að alræðisstefnurnar
tvær, þjóðernisjafnaðarstefna Hitlers og sam-
eignarstefna Leníns og Stalíns, settu svip á
þetta tímabil. En því má ekki gleyma, að þriðji
kosturinn var jafnan til, frjálslyndur, borgara-
legur húmanismi þeirra Winstons Churchills,
Konrads Adenauers, Ronalds Reagans og
Margrétar Thatchers. Halldór Kiljan Laxness
hefði getað bætt ýmislegt upp, hefði hann snú-
ist gegn sósíalismanum og lagt þessum borg-
aralega húmanisma lið. En hann gerði það
ekki, og uppgjör við hann og skoðanasystkin
hans er nauðsynlegt. Þegar menntamenn, sem
hafa trúað í blindni, missa trú sína, er hætt við,
að þeir breytist ýmist í nöldurskjóður, sem eru
á móti öllu, eða gefi sig á vald siðferðilegri tóm-
hyggju og hafi þá jafnan heldur það, sem betur
hljómar. Sósíalisminn mistókst ekki, af því að
sósíalistar væru vondir menn eða gerðu mistök
(þó að hvort tveggja kunni að hafa verið rétt),
heldur lágu til þess kerfisbundnar ástæður.
Sósíalisminn gerði ráð fyrir því, að hagvald og
stjórnvald væri sameinað á einni hendi og allt
atvinnulíf skipulagt eftir einni áætlun. Þetta
þrengdi stórkostlega svigrúm fólks til stjórn-
arandstöðu.
Frelsið er alltaf frelsi til að vera á annarri
skoðun en stjórnarherrarnir, en í landi, þar
sem stjórnin er eini vinnuveitandinn, er stjórn-
arandstæðingnum búinn hægur hungurdauði.
Í landi, þar sem skipuleggja á allt atvinnulíf að
ofan, verður fyrst að skipuleggja mennina, og
það er ekki unnt nema með því að sveigja vit-
und þeirra undir vilja stjórnarherranna með
öllum tiltækum ráðum. Þess vegna hefur frjáls
hugsun aldrei fengið að þrífast í ríkjum sósíal-
ista.
V.
Uppgjör við Halldór Kiljan Laxness og aðra
þá menntamenn tuttugustu aldar, sem mæltu
fasisma og kommúnisma bót gegn betri vitund,
er ekki aðeins nauðsynlegt til þess, að við, sem
eftir lifum, lærum af mistökum þeirra. Það er
líka og ekki síður nauðsynlegt í virðingarskyni
við öll fórnarlömb þessara alræðis- og öfga-
stefna. Þeirra ber að minnast, ekki aðeins Gyð-
inganna sex milljón, sem þjóðernisjafnaðar-
menn ráku inn í gasklefana á fimmta
áratugnum, heldur líka hins ótrúlega fjölda,
sem féll af völdum kommúnismans, meira en 20
milljónir manna í Sovétríkjunum samkvæmt
hinni Svörtu bók kommúnismans, sem kom ný-
lega út í Frakklandi, og líklega miklu fleiri í
Kínaveldi. Konan með kuldabláu varirnar, sem
stóð fyrir aftan Önnu Akhmatovu í fangelsis-
biðröðinni í Leníngarði, fanginn, sem hún var
að reyna að ná tali af, og allir þeir aðrir, sem
deildu hlutskipti þeirra, mega ekki gleymast.
Dr. Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor í
stjórnmálafræði.