Morgunblaðið - 20.01.2002, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
„ÞETTA eru gleðilegir endurfundir,“ ritaði
gagnrýnandi bandaríska stórblaðsins Wash-
ington Post um Sjálfstætt fólk eftir Halldór
Laxness þegar bókin kom aftur út vestra eftir
hálfrar aldrar hlé árið 1997. Í umsögninni sagði
einnig: „Sum árin – mörg hin síðari, raunar –
hafa Nóbelsverðlaunin fallið í skaut lítt þekktum
höfundum sem hafa komið fram til þess eins að
falla í gleymsku. Öðru máli gegnir sem betur fer
um Halldór Laxness: hann er mikill rithöfundur
frá litlu landi.“ Aðrir fjölmiðlar vestra tóku í
sama streng, m.a. sagði gagnrýnandi New York
Times að Sjálfsætt fólk væri meðal
hundrað mestu bókmenntaverka
sögunnar.
Óskarsverðlaunahafi skrifar
handrit
Á liðnum árum hefur orðið mikil
vakning í útgáfu á verkum Hall-
dórs Laxness erlendis. Forleggj-
arar í löndum sem hafa haft tak-
markaðan áhuga á honum eru nú
sem óðast að koma skáldsögum
hans á markað. Nægir þar að
nefna að Sjálfsætt fólk er loksins
væntanlegt á frönsku, ný hollensk
útgáfa er í bígerð, einnig portú-
gölsk og svo mætti lengi telja.
Bækur Halldórs Laxness hafa um
áratuga skeið notið mikilla vinsælda í Þýska-
landi. Á undanförnum árum hefur verið gert
átak í því að koma verkum hans þar út í nýjum
eða endurskoðuðum þýðingum Huberts Seelow.
Auk þess hefur hinn enskumælandi heimur opn-
ast verkum Halldórs á nýjan leik en þar voru
þau ófáanleg um langt árabil.
Nú er í undirbúningi alþjóðleg stórmynd und-
ir forystu Snorra Þórissonar byggð á Sjálfstæðu
fólki. Ruth Prawer Jhabvala vinnur að gerð
handrits eftir sögunni en hún hefur tvívegis
fengið Óskarsverðlaun fyrir kvikmyndahandrit,
fyrir A Room With a View og Howards End.
Leikstjóri myndarinnar verður
Hector Babenco sem meðal ann-
ars hefur verið tilnefndur til Ósk-
arsverðlauna fyrir að leikstýra
Kiss of the Spider Woman en
hann er einnig þekktur fyrir að
hafa leikstýrt myndinni Ironweed
með Jack Nicholson og Meryl
Streep sem bæði voru tilnefnd til
Óskarsverðlauna fyrir þá mynd.
Það er ljóst að gangi allt upp varð-
andi kvikmyndina mun hún verða
mikil lyftistöng fyrir verk Hall-
dórs Laxness um víða veröld.
„Uppgjör við Halldór“
Ég rifja þetta upp hér þar sem
23. apríl næstkomandi verða eitt
hundrað ár liðin frá fæðingu Halldórs Laxness.
Í upphafi afmælisársins hefur borið á vilja ein-
stakra manna til „að gera upp við Halldór“, án
þess að tilgreina af hverju slíkt uppgjör eigi að
fara fram eða í hverju það eigi að felast. Að vísu
er oft tvennt nefnt til: að eftir sé að gera upp
pólitíska fortíð Halldórs og ekki hafi mátt halla
orði að honum. Hvort tveggja er rangt. Halldór
var gríðarlega umdeildur höfundur frá fyrstu tíð
en nokkur sátt náðist um hann eftir að hann
fékk Nóbelsverðlaunin í bókmenntum árið 1955,
mestu viðurkenningu sem rithöfundi getur
hlotnast á alþjóðavettvangi. Sumir sættust aldr-
ei við hann, fyrirgáfu ekki skrif hans um ís-
lenska bændur, pólitík eða annað.
Umskipti á sjötta áratugnum
Undir lok ævinnar sat Halldór Laxness á frið-
arstóli á Gljúfrasteini án þess að menn sæju sér-
staka ástæðu til að „gera upp við hann“ – meðan
hann var sjálfur til að svara fyrir sig. Enda hafði
hann sjálfur gert upp við Stalín og Sovétríkin í
Skáldatíma sem út kom árið 1963 – fyrir hart-
nær fjórum áratugum. (Bókin nefndist raunar
Uppgjör skálds í danskri þýðingu.) „Það er fróð-
legt að sjá hvernig Stalín varð með hverju árinu
meira skólabókardæmi þess hvernig valdið
dregur siðferðisafl úr mönnum þannig að maður
sem náð hefur fullkomnu alræðisvaldi innan um-
hverfis síns er um leið orðinn algerlega siðferð-
islaus,“ segir þar. Og á öðrum stað í bókinni ritar
Halldór: „Stærsta axarskaft okkar vinstrisósía-
lista fólst í trúgirni. Það er í flestum tilfellum
meiri glæpur að vera auðtrúa en vera lygari. Við
höfðum hrifist af byltíngunni og bundum vonir
okkar við sósíalisma. … Við trúðum ekki þó við
tækjum á því hvílíkt þjóðfélagsástand var í
Rússlandi undir Stalín.“ Útgáfa Skáldatíma
vakti mikla athygli en í raun var bókin aðeins
staðfesting á því sem mátti lesa úr skrifum Hall-
dórs á sjötta áratugnum.
Í Gerplu (1952) hæddist Halldór að hinni
fornu hetjuhugsjón Íslendingasagna en boð-
skapur sögunnar beindist ekki síður að nútím-
Axarsköft og steinbörn
Pólitísk fortíð Halldórs Laxness
hefur verið til umræðu í kjölfar
útkomu Höfundar Íslands, bókar
Hallgríms Helgasonar, og telja
margir að hana þurfi að gera upp.
Pétur Már Ólafsson segir rangt að
Halldór hafi ekki gert upp fortíð
sína. Hann hafi ekki reynt að dylja
fyrri skoðanir sínar og litið á þær
sem fróðlegan part af sjálfum sér. Pétur Már Ólafsson
Á skelfilegum árum Jezhov-skeiðsins stóð ég
átján mánuði í fangelsisbiðröðum í Leníngrad.
Dag einn bar einhver kennsl á mig. Þá vaknaði
kona með kuldabláar varir, sem stóð fyrir aftan
mig og hafði að sjálfsögðu aldrei heyrt mín get-
ið, af doðanum sem heltók okkur öll og hvíslaði
í eyra mér (þar töluðum við öll í hvíslingum):
„Getið þér lýst þessu?“
Ég sagði: „Ég get það.“
Þá breiddist eitthvað sem líktist skugga af
brosi yfir það sem eittsinn hafði verið andlit
hennar.
I.
Svo mælti rússneska skáldkonan Anna
Akhmatova árið 1957. Kommúnistastjórnin
sovéska hafði látið skjóta mann hennar þegar
árið 1921 og handtaka son þeirra þrisvar fyrir
engar sakir. Jezhov-skeiðið, sem Akhmatova
kallaði, var frá 1936 til 1938, þegar Nikolaj
Jezhov var yfirmaður öryggis-
lögreglu Stalíns. Þá var ógnar-
stjórnin rússneska sem verst.
Halldór Kiljan Laxness dvaldi
þar eystra seinni helming Jez-
hov-tímabilsins, veturinn 1937–
1938.
Hann sat meira að segja í
réttarsalnum, þegar alræmd
sýndarréttarhöld yfir ýmsum
fyrrverandi samstarfsmönnum
Stalíns fóru fram vorið 1938.
Hann lýsti réttarhöldunum af
stakri velþóknun í ferðabókinni
Gerska æfintýrinu þá um
haustið. Sex árum áður hafði
Kiljan ferðast um Úkraínu, á
meðan stjórn Stalíns var þar að
taka land af bændum og stofna
samyrkjubú með þeim hræði-
legu afleiðingum, að sex milljónir manna féllu
úr hungri. Í ferðabókinni Í austurvegi 1933
fullyrti Kiljan hins vegar, að þessi hungurs-
neyð væri ekkert annað en Morgunblaðslygi.
En Kiljan lét sér ekki nægja að skrifa tvær
ferðabækur Stalín til dýrðar. Hann bar fram
sama boðskap í ótal ræðum og greinum á Ís-
landi í rúman aldarfjórðung og hamaðist gegn
þeim, sem höfðu forystu um það fyrstu árin eft-
ir stríð, að Ísland gengi til liðs við aðrar lýð-
ræðisþjóðir. Þeir væru „föðurlandssvikarar,
saurugir og ósnertanlegir“. Jafnframt skrifaði
hann skáldsögu, Atómstöðina, þar sem Ólafi
Thors og öðrum ráðamönnum þjóðarinnar var
lýst sem landsölumönnum. „Af hverju ég vil
selja landið?“ spyr forsætisráðherrann í þeirri
sögu. „Hvað er Ísland fyrir íslendínga? Ekkert.
Vestrið eitt skiftir máli fyrir norðrið.“ Það er
að vonum, að Kiljan hlyti á sínum tíma sérstök
verðlaun Heimsfriðarráðsins, sem stjórnað var
af stalínistum.
Ég benti nýlega á þessar staðreyndir hér í
blaðinu, eftir að Hallgrímur Helgason hafði
gefið út bráðsnjalla skáldsögu, Höfundur Ís-
lands, þar sem Halldór Kiljan Laxness er ber-
sýnilega fyrirmynd aðalsöguhetjunnar, Einars
J. Grímssonar. Í sögunni reynir Hallgrímur
hvergi að fela framferði Kiljans á árum áður,
þar á meðal öll ósannindin um
stjórnarfarið í ríki Stalíns, þótt
hann lagi vitaskuld ýmis atvik í
hendi sér eftir lögmálum frásagn-
arlistarinnar. En ýmsir hafa brugð-
ist ókvæða við grein minni. Þeir
virðast ekki vilja, að konunni með
kuldabláu varnirnar, sem stóð forð-
um í fangelsisbiðröð með Önnu
Akhmatovu, verði að von sinni. Eitt
kynlegasta viðbragð sumra er, að
saga, sem Hannes Hólmsteinn Giss-
urarson beri lof á, geti blátt áfram
ekki verið góð. Með því að semja
sögu, sem ég fari um viðurkenning-
arorðum, hafi Hallgrímur jafnvel
brotið stórlega af sér! Í pistli á
Víðsjá Ríkisútvarpsins 18. desem-
ber vitnar Eiríkur Guðmundsson
þessu til stuðnings í Kiljan sjálfan:
„Sá maður sem Jón Marteinsson bjargar er
glataður.“ Eiríkur spyr ekki um efnisrök og
ástæður, heldur hver maðurinn sé. Í pistli á
sama vettvangi 20. desember segir Úlfhildur
Dagsdóttir: „Í grein í Morgunblaðinu er bent á,
að í Höfundi Íslands játi Einar J., að hann hafi
ekki gengið fyrir réttan kóng. Það er hins veg-
ar greinilegt af þeim skrifum, að Hallgrímur
hefur ekki gert sömu mistök.“ Ólundin skín í
gegnum hvert orð hennar. Úlfhildur telur ekki,
að menn geti sagt eitthvað af innri þörf, vegna
eigin sannfæringar.
II.
Ég nenni ekki að eyða orðum á þá kenningu,
að það, sem ég hafi að segja um Halldór Kiljan
Laxness, hljóti að vera rangt, af því að ég segi
það. En sumir vekja máls á merkilegri sjón-
armiðum. Guðmundur Andri Thorsson bendir
til dæmis á það í pistli á strik.is, að sumt sé ólíkt
með Einari J. Grímssyni, aðalsöguhetju Hall-
gríms Helgasonar, og Kiljan, þótt hann sé ber-
sýnilega fyrirmyndin. Það er laukrétt. Bók
Hallgríms er umfram allt skáldsaga, ekki
heimild um Kiljan. Raunar er þátturinn um
stjórnmálaafskipti aðalsöguhetjunnar lítill
hluti bókarinnar. En ég get ekki tekið ábend-
ingu Guðmundar Andra til mín. Í grein minni
rakti ég einmitt, hvað gerðist í Sovétríkjunum í
tíð Stalíns og hvað sjónarvotturinn Kiljan sagði
mönnum hér heima um það. Um hvað nákvæm-
lega var Halldór Laxness sekur? spyr Guð-
mundur Andri. Ég svara: Að segja þjóð sinni
ósatt. Hvað átti hann að gera umfram það að
skrifa Skáldatíma? spyr Guðmundur Andri
enn, og hið sama gerir Illugi Jökulsson í pistli á
Kiljan á öld öfganna
Uppgjör við Halldór Kiljan Laxness og aðra þá menntamenn
tuttugustu aldar, sem mæltu fasisma og kommúnisma bót gegn
betri vitund, er ekki aðeins nauðsynlegt til þess, að við, sem eft-
ir lifum, lærum af mistökum þeirra, segir dr. Hannes Hólm-
steinn Gissurarson. Það er líka og ekki síður nauðsynlegt í virð-
ingarskyni við öll fórnarlömb þessara alræðis- og öfgastefna.
Dr. Hannes Hólmsteinn
Gissurarson
Halldór Laxness heimsækir rússneska verksmiðju og áritar bækur.
’ Frelsið er alltaf frelsi til að vera á annarri skoð-un en stjórnarherrarnir, en í landi, þar sem stjórn-
in er eini vinnuveitandinn, er stjórnarandstæð-
ingnum búinn hægur hungurdauði. ‘