Morgunblaðið - 20.01.2002, Page 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 2002 33
réttu samhengi og endurheimta þannig sagna-
arfinn. Þar er um að ræða nokkuð sem gefur
okkur menningarlega sérstöðu og eitthvað sem
við getum miðlað til annarra menningarþjóða.“
Þessi orð Tor Åge Bringsværd eru athygl-
isverð í ljósi þess að lengst af höfum við hér á
landi litið á þennan hluta menningar okkar sem
þann akur er hægt væri að plægja börnum til
nokkurs gagns og gamans. En með því að gera
þetta efni aðgengilegt með nýjum hætti, end-
ursegja það eða endurvinna í aðra miðla með vís-
un til samtímans, er hægt að fjalla um þeirra
eigin raunveruleika og jafnvel um siðferðisleg
spursmál í nálægri fortíð, svo sem í tengslum við
stríðsárin, þannig að það veki þau til umhugs-
unar og hjálpi þeim að henda reiður á heiminum.
Í því flókna umhverfi sem við búum við í dag
veitir ekki af þeim siðferðislega stuðningi sem
hægt er að finna í aldalangri arfleifð hvers ein-
asta menningarsvæðis.
Íslenskt
barnaleikhús
Gróskuna í barna- og
unglingamenningu er
þó ekki einungis að
finna í tengslum við
forn gildi um sammannlega tilveru. Vísbending-
ar um að gildi menningar sem miðuð er við þarf-
ir æskunnar sé að festast hér í sessi má meðal
annars finna í atkvæðamikilli starfsemi Mögu-
leikhússins. Það hefur sérhæft sig í uppsetn-
ingum á leikverkum fyrir börn um langt skeið,
eða í u.þ.b. 12 ár. Full ástæða er til að veita
krafti þeirrar starfsemi sem þar á sér stað at-
hygli, því sýningar leikhússins eru ekki einvörð-
ungu í sal þess við Hlemm heldur ferðast Mögu-
leikhúsið einnig um landið og þjónar þannig
þeim landshlutum þar sem fólk kemst ekki
reglulega í Þjóðleikhús eða Borgarleikhús. Á
síðasta ári voru yfir 300 sýningar hjá leikfélag-
inu og áhorfendur þeirra um eða yfir 25.000 tals-
ins.
Sá jarðvegur sem menningarfyrirtæki á borð
við Möguleikhúsið hafa undirbúið er býsna frjór
og mikilvægur; gestir þeirra eru jú þeir sem
munu sækja „fullorðins“ leikhús framtíðarinnar.
Uppeldishlutverk þeirra sem barnaleikhúss er
því óumdeilt, sem og annarra hópa sem róa á
svipuð mið, þó Möguleikhúsið eigi að öllum lík-
indum lengsta hefð að baki. Það er einnig virð-
ingarvert hversu vel þetta leikhús hefur sinnt ís-
lenskum leikbókmenntum, en það hefur notið
starfskrafta margra af okkar ástsælustu höfund-
um á sviði barnabókmennta, svo Iðunnar Steins-
dóttur, Guðrúnar Helgadóttur, Þorvaldar Þor-
steinssonar og Þórarins Eldjárns, svo nokkrir
séu taldir. Sá síðastnefndi hefur til að mynda
unnið verk upp úr Völuspá – enn eitt dæmið um
vísun í hinn forna menningararf – en verkið hef-
ur jafnframt verið þýtt á ensku og sænsku. Með
þessum hætti er því óhætt að segja að hlúð hafi
verið með dyggilegum hætti að þróun íslenskrar
barnamenningar og tengslin við okkar eigin ræt-
ur í íslenskum veruleika styrkt. Það skiptir ekki
litlu máli sem mótvægi við þá alþjóðavæðingu
sem nær ekki síður til barna- og unglingamenn-
ingar, en annarra sviða þjóðlífsins.
Íslensk börn
taka völdin með
göldrum
Ekki verður lagt á
það mat hér hvort
starfsemi Möguleik-
hússins hefur ef til vil
átt sinn þátt í því að
kvikmyndin Regína,
sem þau Margrét Örnólfsdóttir og Sjón skrifuðu
handritið að, hlaut svo góðar mótttökur meðal
íslenskra áhorfenda sem raun ber vitni. En víst
er að með henni kom fram á sjónarsviðið verk
sem rennir enn sterkari stoðum undir þátt kvik-
mynda í íslenskri barnamenningu. Það að mynd-
in, sem leikstýrt var af Maríu Sigurðardóttur,
skuli vera hreinræktuð dans- og söngvamynd,
markar ennfremur nokkur þáttaskil í íslenskri
kvikmyndagerð sem heild.
Í myndinni er vísvitandi rambað á mörkum
raunveruleika og fantasíu, og í raun eru aðal-
söguhetjurnar ekki með öllu óskyldar Harry
Potter og félögum hans að því leytinu til að þau
eru í raun göldrótt, eða nota í það minnsta
óvenjulega hæfileika sína til að taka stjórnina á
umhverfinu af fullorðna fólkinu. Þetta þema í
barnamenningu; að börn taki til sinna ráða þeg-
ar þau upplifa vanmátt sinn og valdaleysi eða
eru beitt óréttlæti, hefur vitanlega verið sígilt
frá örófi alda í sögum og ævintýrum og því ekki
að furða þó það höfði til íslenskra barna þegar
það er fléttað sjónrænt inn í þeirra nánasta um-
hverfi og skilaboðin vísa til veruleika þeirrar
eigin samtíðar.
Lífsleikni og
skapandi
ímyndunarafl
Í dag dettur engum í
huga að líta á börn
sem eins konar „smá-
vaxið fullorðið fólk“,
eins og tilhneigingin
var á öldum áður. Né
heldur að aðskilja heim barna og fullorðinna eins
og einnig tíðkaðist mjög víða. Öll viljum við í dag
deila sem flestum þáttum daglegs lífs með börn-
um okkar og búa þannig um hnútana að vinnu-
dagur þeirra í dagvistun og skólum sé með þeim
hætti að það auki lífsleikni þeirra, styrki sjálfs-
mynd þeirra og efli með þeim hæfileikann til
samkenndar og samvinnu. Skipt getur sköpum
að vel sé að því starfi staðið og ræktaðir með
börnunum þeir mannkostir sem síðan fylgja
þeim allt lífið.
Til þess að svo megi verða verður að huga að
umhverfi barna sem heild og ýta undir hæfileika
þeirra til að virkja meðfætt hugarflug sitt á já-
kvæðan hátt. Eins og Tor Åge Bringsværd sagði
í fyrrnefndu viðtali hér í Morgunblaðinu hefur
nútímasamfélagið einnig dregið mörk á milli
heima fullorðinna og barna, þó þau séu ekki með
sama hætti og áður. Hann segir okkur hafa „af-
markað svo vandlega hið „barnslega“ og „æv-
intýralega“ frá því sem er fullorðinslegt, alvar-
legt og jafnvel vísindalegt“. Ímyndunaraflið er
hins vegar að hans mati forsenda rökhugsunar,
„án hæfileikans til að gera sér eitthvað í hug-
arlund höfum við engin vísindi og enga stærð-
fræði,“ segir hann og ítrekar þar með þátt skap-
andi hugsunar í öllum framförum.
Viðhorf til bernskunnar hafa þannig tekið
þeim breytingum í aldanna rás er endurspegla
samfélagsmynd hvers tíma. Afstaða okkar til
hennar nú á dögum er ef til vill flóknari en
nokkru sinni fyrr, ekki síst vegna þess marg-
þætta umhverfis sem við búum við á sviði tækni
og afþreyingar og börnin eru þátttakendur í.
Það er því mikilvægt að greina á milli þess sem
hefur vægi varðandi lífsleikni og þess sem er til-
gangslaust og innantómt. Í ríkulegu ímyndunar-
afli og öðrum hefðbundnum þáttum sem menn-
ing barna og unglinga getur búið yfir, er fólginn
mikill og uppbyggilegur kraftur. Þar skarast
hversdagslíf og mannlegur veruleiki við ævin-
týri og fantasíu og verður ómetanlegur farvegur
til að koma sammannlegum uppeldisþáttum til
skila. Menning sem eitthvað hefur verið lagt í
stælir vitund allra sem hennar njóta gagnvart
umhverfi sínu. Fyrir tilstuðlan hennar er hægt
að efla þekkingu barna á sínum innri manni og
þeim þáttum sem móta sjálfsmynd þeirra sem
einstaklinga og þá ekki síður tilfinningu þeirra
fyrir þjóðerni sínu og uppruna. Það menning-
arlega atlæti sem börnin okkar búa við er því
vitaskuld eitthvert mikilvægasta veganesti sem
þeim getur hlotnast í lífinu – veganesti sem gerir
þau færari um að takast á við sinn eigin veru-
leika sem og að skynja og skilja veruleika ann-
arra barna í öðrum heimshlutum er þau þurfa að
deila framtíðinni með.
Morgunblaðið/RAX
Skokkað í skammdeginu.
Í stað þess að upp-
ræta barnsleg ein-
kenni og hegðun
reynir fólk fremur
að ýta undir og við-
halda dæmigerðum
einkennum bernsk-
unnar í börnum sín-
um, kynda undir
hugmyndaauðgi,
fróðleiksfýsn, skap-
andi og þroskandi
leik. Þannig er
stuðlað að því að
meðfæddir hæfi-
leikar barna og já-
kvæði gagnvart um-
hverfinu glatist ekki
og nýtist þeim sem
best á fullorðins-
árum, þegar alvara
lífsins tekur við.
Laugardagur 19. janúar