Morgunblaðið - 11.08.2002, Qupperneq 18

18 SUNNUDAGUR 11. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ
VAIRA Vike-Freiberga varkjörin forseti Lettlands aflettneska þinginu í júní1999. Hún var þá nýlega
flutt aftur til Lettlands eftir að hafa
búið utan föðurlandsins í meira en
hálfa öld. Vike-Freiberga fæddist í
Riga í Lettlandi árið 1937 en fjöl-
skylda hennar flúði land er Rauði
herinn nálgaðist borgina í lok ársins
1944. Hún ólst upp í flóttamanna-
búðum í Þýskalandi áður en fjöl-
skylda hennar flutti til Marokkó ár-
ið 1949, sem þá tilheyrði Frakk-
landi. Fimm árum síðar flutti
fjölskyldan til Kanada og Vike-Frei-
berga lauk þar doktorsprófi í sál-
fræði við McGill-háskóla árið 1965.
Hún tók við prófessorsstöðu í sál-
fræði við Montreal-háskóla sama ár
og starfaði þar allt þar til hún fór á
eftirlaun árið 1998. Í kjölfarið flutti
hún til Lettlands til að taka við
stöðu forstöðumanns Lettnesku
upplýsingastofnunarinnar. Þegar
ekki náðist samkomulag um forseta
í atkvæðagreiðslu á lettneska
þinginu nokkrum mánuðum síðar
var leitað til hennar.
Þótt forseti Lettlands hafi ekki
bein pólitísk völd hafa áhrif Vike-
Freiberga á þjóðfélagsumræðuna
verið mikil. Hún hefur haft mikil
áhrif á að leysa deilurnar um rúss-
neska minnihlutann, en tæplega
helmingur íbúa Lettlands var af
rússneskum uppruna er Lettland
lýsti yfir sjálfstæði frá Sovétríkjun-
um árið 1990. Hún neitaði á sínum
tíma að undirrita tungumálalöggjöf,
sem nánast bannaði notkun rúss-
nesku, og í kjölfarið voru lögin mild-
uð töluvert af þinginu. Er það talið
hafa liðkað mjög fyrir aðildarvið-
ræður Letta við Evrópusambandið.
Hún hefur einnig beitt sér mjög í
umræðunni um væntanlega aðild
Letta að jafnt Evrópusambandinu
sem Atlantshafsbandalaginu.
Æskuminningar tengjast
flóttanum frá Lettlandi
Þú varst einungis sjö ára gömul
er þú flúðir ásamt fjölskyldu þinni
frá Riga. Hversu sterkar æsku-
minningar áttu frá Lettlandi?
Líf mitt hefur að mörgu leyti ver-
ið líkt og lagskipt kaka. Ég get stað-
sett minningar frá mismunandi
tímabilum vegna þess að þær gerð-
ust í ólíkum heimsálfum. Síðar á æv-
inni, þegar ég bjó um langt skeið í
Montreal, eiga hlutirnir það til að
renna saman í eitt. Það er líka ólíku
saman að jafna, minningum barns
og fullorðinnar manneskju. Tíminn
líður áfram á mismunandi hraða.
Þrjár vikur, sem renna saman í eitt
hjá fullorðinni manneskju, eru í
huga barnsins þrjár vikur af nýjum
upplifunum og atburðum, sem hægt
væri að skrifa heila skáldsögu um.
Ég man að við fluttum frá borg til
borgar, frá landi til lands, og ég get
þar með nokkurn veginn tímasett
atburði. Líklega eiga þeir, sem hafa
átt heima lengi á sama stað, erfiðara
með slíkt.
Auðvitað eru þessar minningar
tilviljanakenndar og ég held að þær
séu skýrari þegar um átakanlega at-
burði var að ræða. Þá á ég æsku-
minningar, sem tengjast skynfær-
unum, heyrn og lyktarskyni, en það
eru frumstæðustu skynfærin.
Franskur rithöfundur sagði eitt
sinn að ef hann myndi hefja líf sitt
upp á nýtt þá myndi hann þekkja
æskuslóðir sínar af lyktinni. Mínar
æskuminningar tengjast ilminum af
liljum eftir rigningu og regnvotum
götum Riga. Ég man eftir slíkum
smátriðum og það hjálpar mér að
minnast annarra hluta. Ég man eft-
ir því hvernig andrúmsloftið meðal
hinna fullorðnu var á heimilinu með-
an á stríðinu stóð og áhyggjurnar
sem þau höfðu á meðan við vorum í
útlegð. Eigum við að fara eða vera?
Um það ræddu þau stöðugt, stjúp-
faðir minn og bróðir hans, móðir
mín og systir hennar. Einn fór, ann-
ar varð eftir. Nær allar lettneskar
fjölskyldur gengu í gegnum slíkt. Ef
menn flúðu ekki land voru þeir
skyldaðir í útlegð. Stundum komu
hermenn um miðja nótt og sóttu
menn. Fjölskyldum var splundrað.
Ég man eftir öllum kveðjustundun-
um, þegar fólk kvaddi og vissi innra
með sér að hugsanlega myndi líða
langur tími áður en það hittist aftur
ef það myndi þá nokkurn tímann
hittast aftur. Foreldrar mínir tóku
slíka ákvörðun. Auðvitað hættu þau
lífi sínu með því að fara en það var
líka lífshættulegt að vera um kyrrt.
Fólk tók ákvarðanir á grundvelli
mjög takmarkaðra upplýsinga, það
var stríð, landið var hernumið og
allar upplýsingar voru gegnsýrðar
af áróðri. Faðir minn hlustaði á út-
sendingar BBC og hefði verið skot-
inn ef það uppgötvaðist.
Skelfilegasta upplifunin sem ég
minnist var þegar vígstöðvarnar
nálguðust Riga. Ég var um fimm og
hálfs ára gömul og áttaði mig allt í
einu á því að hinir fullorðnu voru al-
gjörlega bjargarlausir. Rússar voru
að ráðast inn í landið og við sáum
fram á að við yrðum innlimuð í Sov-
étríkin. Sumir fóru og börðust fyrir
land sitt af mikilli hetjudáð rétt eins
og þeir gerðu í heimsstyrjöldinni
fyrri. En ég man eftir flóttanum og
þeirri skelfilegu tilfinningu að yfir-
gefa heimili sitt. Að njóta ekki leng-
ur verndar veggjanna, litla rúmsins
míns og þaksins. Þetta var mjög
ógnvekjandi, ekki síst vegna þess að
ég áttaði mig á að foreldrar mínir
gátu ekki verndað mig. Sprengjur
féllu og við leituðum skjóls í kjall-
aranum. Fullorðna fólkið var jafn-
skelkað og við börnin. Áður hafði ég
haft öryggistilfinninguna sem börn
hafa ávallt. Ég man eftir að hafa
einhvern tímann heyrt orðatiltækið
„konur og börn fyrst“ og man hvað
mér leist vel á það. Í minni barns-
legu sjálfselsku fannst mér það
sjálfsagt og frábært að fá að fara
fyrst frá borði ef skip sykki. Þannig
áttu hlutirnir auðvitað að vera.
Lettarnir héldu hópinn
í flóttamannabúðum
Hvernig hélt fjölskyldan í hinn
lettneska uppruna sinn meðan á út-
legðinni stóð?
Lettar eru hópsálir, þeir safnast
alltaf saman. Mér er minnisstæð
dvölin í borginni Wismar í Mecklen-
burg í Þýskalandi. Þjóðverjarnir
höfðu byggt loftvarnarbyrgi fyrir
almenning undir aðaltorginu. Þegar
sprengjum var varpað á borgina, oft
um miðja nótt, flýtti fólk sér í byrg-
ið. Eitt sinn er við vorum í byrginu
og sprengjuregnið dundi á borginni
heyrum við mann tala á lettnesku.
Hann var að barma sér yfir því að
þessar sprengjuárásir væru svo
hræðilegar því að hann fengi alltaf
niðurgang. „Ég verð svo hræddur
þegar sprengjurnar springa að
þetta hefur þessi áhrif. Hvað á ég að
gera?“ sagði hann. „Á maður að
hætta á að vera áfram heima eða á
maður að flýta sér í byrgið og eiga á
hættu að þar verði neyðarlegt slys?“
Þarna sat hópur Letta og gerði grín
að öllu saman. Við fórum til þeirra
og eftir það héldum við hópinn. Við
vorum um fimmtán manna hópur í
fyrstu flóttamannabúðunum. Síðar
fór flest af þessu fólki til Kanada og
hjálpaði þá fjölskyldu minni að
flytja þangað eftir að við vorum
komin til Marokkó. Að stríðinu
loknu var flóttamannabúðunum
fyrst um sinn skipt upp eftir þjóð-
erni og það má því segja að alþjóð-
legu flóttamannastofnanirnar hafi
útbúið fyrir okkur lítið samfélag.
Það auðveldaði okkur að skipu-
leggja allt félagslegt líf. Við vorum í
flóttamannabúðum skammt frá
Lübeck og þar settu Lettarnir skóla
á laggirnar sem öll börn voru látin
sækja. Þetta var mikið mál. Við vor-
um á hernámssvæði Breta og það
varð að sækja sérstaklega um leyfi
Vaira Vike-Freiberga, forseti Lettlands
Aðild að NATO sögulega
mikilvæg fyrir Letta
Opinber heimsókn Vaira
Vike-Freiberga Lettlands-
forseta til Íslands hefst á
mánudaginn. Steingrímur
Sigurgeirsson ræddi við
Freiberga í forsetahöllinni í
Riga í tilefni heimsóknar-
innar.
’ Við teljum, afsögulegum ástæðum,
að með þessu yrði
samningur Ribb-
entrops og Molotovs
ógiltur, með form-
legum samningi,
undirrituðum af að-
ildarríkjum NATO,
og við mundum síð-
an sem nýtt aðild-
arríki staðfesta
samninginn. Það
hefði sögulega þýð-
ingu fyrir okkur. Við
yrðum viðurkennd
sem sjálfstæð þjóð er
hefði fullt og óskorað
vald til að ganga í
bandalög með öðr-
um ríkjum og þyrft-
um ekki að hafa
áhyggjur af árásum
annarra ríkja. ‘
Örar breytingar hafa orðið í Lettlandi eftir að járntjaldið hrundi. Hér er horft yfir höfuðborgina, Riga.
Vaira Vike-Freiberga, forseti Lettlands.