Morgunblaðið - 26.10.2002, Page 32

LISTIR
32 LAUGARDAGUR 26. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
,,HÉR er um að ræða mikilvæga
heimild um þýsku þjóðina á tímum
mikilla efnahags- og stjórnmálalegra
hræringa og svo aftur listsköpun sem
hafði gífurleg áhrif á þróun nútíma-
ljósmyndunar,“ segir Hanna Guðlaug
Guðmundsdóttir um ljósmyndasýn-
ingu Ljósmyndasafns Reykjavíkur, í
Grófarsal, Grófarhúsinu, á portrett-
myndum August Sanders (1876–
1964) sem hefst í dag og stendur til
fyrsta desember. Myndirnar tilheyra
brautryðjendaverkinu ,,Maður 20.
aldarinnar“ og er þetta í fyrsta sinn
sem myndir Sanders eru sýndar hér
á landi. ,,Hann ruddi brautina fyrir
mjög marga samtímalistamenn. Þeg-
ar horft á þessi portrett virðast þau
stundum tímalaus og maður sér að
margir ljósmyndarar í dag sem og
aðrir listamenn eru að gera nákvæm-
lega það sama og frumherjinn Sand-
er,“ segir hún. Ljósmyndirnar eru
teknar á árunum 1911 til 1943 en í
heildina samanstendur verkið af yfir
sex hundruð myndum. Hanna Guð-
laug er í óða önn að setja upp sýn-
inguna sem inniheldur sjötíu og sex
portrettljósmyndir Sanders þegar
blaðamann ber að garði en Kristín
Hauksdóttir ljósmyndari aðstoðar
hana við uppsetningu.
August Sander fæddist í Þýska-
landi árið 1876, lauk grunnskólanámi
en vann síðan sem námuverkamaður í
Herdorf áður en hann sneri sér að
ljósmyndun. Fyrstu verk hans, segir
Hanna Guðlaug, voru í anda hins svo-
kallaða ,,piktoralisma“. Piktoralismi
var ríkjandi stefna í ljósmyndun í
Evrópu á þessum tíma og fól í sér að
ljósmyndarar tileinkuðu sér vinnu-
brögð hefðbundinna listmálara 19.
aldar. Þeir notuðust við uppstillingar
í myndum sínum og gerðu þær síðan
þokukenndari og listrænni með alls
kyns fínpússningum.
Gerðist farandljósmyndari
Árið 1910 flutti Sander til Kölnar
og setti þar upp vinnustofu en eftir
fyrri heimsstyrjöldina gerðist hann
hins vegar farandljósmyndari, fór í
nálægar sveitir og tók myndir af
,,venjulegu“ fólki á heimaslóðum sín-
um, segir Hanna Guðlaug. ,,Þetta eru
skýrar myndir og mikil skerpa í þeim.
Það eru engar uppstillingar og fáir
fylgihlutir, engir skuggar eða fín-
pússningar,“ segir hún. ,,Þessi hlut-
lausa nálgun felur í sér að hann nálg-
ast viðfangsefnið nánast eins og
skordýrafræðingur þar sem allt snýst
um form og stílhreina innrömmun
þess. Í rauninni er um formgerðar-
flokkun að ræða en einstaklingurinn
heldur ávallt virðingu sinni í portrett-
myndum Sanders, óháð því hvar
hann er að finna í þjóðfélagsstigan-
um.“
Hugtakið ,,maður 20. aldarinnar“
var í þróun hjá Sander nánast alla
hans ævi en það kom fyrst fram í
bréfi til vinar hans að nafni Stenger
árið 1925 að hann hefði í hyggju að
gera þetta stóra verk, segir Hanna
Guðlaug. Portrettmyndirnar eru
hluti af einni stórri mósaíkmynd sem
átti að vera portrett af þýsku þjóðinni
þar sem fram kæmu allar stéttir og
stöður. ,,Bæði sem heimild og sem list
eru þetta alveg stórkostlegar myndir,
því Sander náði með einstökum hætti
að afmá skilin milli heimildar og listar
í ljósmyndun,“ segir hún.
Íslenski ljósmyndarinn Sigríður
Zoëga (1889–1968) lærði hjá Sander á
árunum 1911–1914. Hún var aðstoð-
arkona hans og hjálpaði honum við
gerð margra portrettmynda, segir
Hanna Guðlaug. Hún segir að ef til
vill séu einhverjar þeirra á sýning-
unni. ,,Hins vegar var Sander ekki
byrjaður að hugleiða þetta stóra
verkefni þegar Sigríður var hjá hon-
um í Köln. Engu að síður var hann
búinn að móta að hluta til sína ,,sand-
erísku sýn“ og þess vegna gat hann
notað portrettmyndirnar sem eru
teknar á þessum tíma og sett inn í
verkefnið. Sigríður var undir miklum
áhrifum frá Sander, sérstaklega til að
byrja með eins og gerist og gengur,“
segir Hanna Guðlaug.
Nasistar bönnuðu bókina
Ferill Sanders var viðburðaríkur.
Árið 1927 var haldin stór sýning á
portrettmyndum hans í Listahöllinni
í Köln og árið 1929 gaf hann út bókina
Andlit tímans sem inniheldur sextíu
portrettmyndir. Þær vöktu mikla
hrifningu meðal listamanna í Köln
sem sóttust eftir þjóðfélagslegu
raunsæi og hlutleysi, að því er fram
kemur hjá Hönnu Guðlaugu. ,,En
nasistar bönnuðu bókina 1936 og
eyðilögðu öll eintök sem höfðu verið
gefin út. Þótt alltaf sé verið að hamra
á því að Sander sé ,,hlutlaus rann-
sóknarmaður“ er Maður 20. aldarinn-
ar þjóðfélagsleg ádeila og það sáu
nasistarnir strax. Þarna var verið að
sýna þjóðina eins og hún var en ekki
eins og hún gæti verið eða átti að
vera,“ segir hún.
Eins og fyrr segir er August Sand-
er fyrirmynd margra samtímalista-
manna. Kerfisbundin, nákvæm og
hlutlaus nálgun hans á viðfangsefn-
inu eru orðin sjálfsögð aðalsmerki í
heimildaljósmyndun. Hann ruddi
brautina fyrir raunsærri nálgun á
viðfangsefninu og fyrir módernisma
innan ýmissa listforma, að mati
Hönnu Guðlaugar. ,,Þarna er kominn
langafi portrettljósmyndunar sam-
tímans,“ segir hún. ,,Sander hefur
haft áhrif á alla listasöguna eins og
hún leggur sig. Það er alveg sama
hvernig þú nálgast þessar portrett-
myndir, þær endurspegla snilligáfu
eins mesta portrettljósmyndara 20.
aldar.
Maður 20.
aldarinnar
Einn þekktasti portrettljósmyndari 20.
aldarinnar er Þjóðverjinn August Sander.
Nú er að hefjast sýning á myndum hans í
Ljósmyndasafni Reykjavíkur. Hlédís
Sigurðardóttir ræddi við Hönnu Guðlaugu
Guðmundsdóttur, listfræðing og sýninga-
stjóra í Ljósmyndasafni Reykjavíkur,
um sýninguna og Sander.
Ein af þekktari myndum seríunnar Maður 20. aldarinnar, Múrari, frá 1928
eftir August Sander, „langafa ljósmyndunarinnar“.
Höfundur er nemandi í hagnýtri fjöl-
miðlun við Háskóla Íslands.
ÞETTA ríflega fimmtuga leikrit
Arthurs Millers hefur fyrir löngu
fest sig í sessi sem eitt af albestu
verkum nútímaleikritunar. Verkið
er svo vel skrifað að það, út af fyrir
sig, gerir það að sannri leikhús-
nautn, ef vel er haldið á spöðunum,
að fylgjast með þéttri leikfléttunni
um síðasta sólarhringinn í lífi sölu-
mannsins Willys Lomans sem trúði
í blindni á ameríska drauminn.
Þetta er harmleikur nútímamanns
sem hefur fórnað fjölskyldu sinni á
altari efnishyggju og draumóra,
sem trúir því að ef maður er vin-
sæll, harðsnúinn og með hæfileika
til að hrinda snjöllum viðskiptahug-
myndum í framkvæmd komi sjálf
hamingjan siglandi í kjölfarið. Þess-
um lífsgildum heldur hann stíft að
sonum sínum en skeytir minna um
hvað þeir vilja eða hvernig þeir eru
gerðir frá náttúrunnar hendi. Og
hér er haldið vel á spöðunum. Þór-
hildur Þorleifsdóttir er fyrst og
fremst afar trú verkinu, dregur
fram kjarna þess af öryggi og list,
og stýrir sínu fólki til túlkunar sem
hlýtur að snerta hvern þann sem
ann góðri leiklist.
Hlutverk Willys Lomans hlýtur
að vera eitt af draumahlutverkum
hvers þroskaðs leikara. Hlutverkið
er afar krefjandi, leikarinn er á
sviðinu svo til allan sýningartímann
og þarf að fara allan tilfinningaskal-
ann í túlkun sinni. Og Pétur Ein-
arsson brást hvergi í frábærri túlk-
un sinni á sölumanninum sem
dreymdi stóra drauma og gerði
miklar kröfur til sín og sinna; kröf-
ur sem ómögulegt var að standa
undir. Túlkun Péturs verður varla
kölluð annað en leiksigur, enda
fögnuðu áhorfendur honum ákaft í
sýningarlok.
Aðalátök verksins felast í sam-
bandi Lomans við eldri son sinn,
Biff, og Björn Ingi Hilmarsson
veitti Pétri verðugan mótleik og
mun túlkun hans á þessum ráðvillta
unga manni sem sér í gegnum
blekkingavef föður síns – betur en
hann sjálfur – lengi lifa í minninu.
Hlutverk Biffs er ekki síður marg-
breytilegt og kröfuhart en titilhlut-
verkið og skilaði Björn Ingi því
með miklum sóma. Þá var sam-
leikur Björns Inga og Björns Hlyns
Haraldssonar, í hlutverki yngri
bróðurins, Happy, ekki síður listi-
lega unninn. Happy þráir ekkert
fremur en viðurkenningu foreldra
sinna, hann reynir af megni að upp-
fylla draum föðurins og neitar að
horfast í augu við sannleikann, út
yfir dauða og gröf. Það er eitt af
áhrifameiri atriðum leikritsins þeg-
ar hann sver þess dýran eið yfir
gröf föðurins að halda uppi merki
hans og við sjáum hann stefna inn í
sömu blekkingu og varð föðurnum
að fjörtjóni. En þrátt fyrir alla sína
viðleitni nær Happy aldrei að fanga
þá athygli og viðurkenningu föð-
urins sem hann þráir; hann er þrátt
fyrir allt ætíð í öðru sæti.
Hanna María Karlsdóttir lék
móðurina, Lindu, af mikilli hófstill-
ingu og aga. Hún sýndi okkur eig-
inkonuna sem ætíð ber blak af eig-
inmanni sínum, þótt hún geri sér
manna best grein fyrir veikleikum
hans. Hanna María túlkaði afar vel
ótta og skelfingu Lindu sem sér
eiginmanninn stefna að feigðarósi
án þess að fá rönd við reist. Þá var
hún sköruleg þegar hún sagði son-
um sínum til syndanna og gerði
þeim grein fyrir að hjá henni væri
eiginmaðurinn í fyrsta sæti, hvað
sem tautaði og raulaði. Leikarar í
aukahlutverkum stóðu sig einnig að
flestu leyti með prýði og má til
dæmis nefna Eggert Þorleifsson
sem léði persónu Charleys
skemmtilega kaldhæðni um leið og
hann sýndi vel þá umhyggju sem
hann ber fyrir vini sínum Willy
þegar hann reynir allt hvað hann
getur að aðstoða hann á erfiðum
stundum. Þau Valur Freyr Einars-
son, Jóhanna Vigdís Arnardóttir,
Ellert A. Ingimundarson, Guð-
mundur Ólafsson og Jón Hjartar-
son náðu öll fram sterkum persónu-
einkennum hjá sínum persónum
þótt hlutverkin séu ekki stór, og
þær Marta Nordal og Edda Björg
Eyjólfsdóttir áttu ágætan leik í
hlutverkum ungu stúlknanna sem
bræðurnir taka á löpp á veitinga-
húsi.
Arthur Miller gefur afar ná-
kvæmar leiðbeiningar með leiktexta
sínum, útlistar smáatriði í allri um-
gjörð leiksins, hvað varðar sviðs-
mynd, búninga og annað sem að
ytri þáttum leiksýningarinnar snýr.
Það er mjög gaman að sjá hvernig
Sigurjón Jóhannsson fylgir leið-
beiningum hans af trúmennsku um
leið og hann setur sinn persónulega
svip á leikmyndina. Þannig er hús
Lomanshjónanna á þremur hálf-
tómum pöllum án veggja, þar sem
eldhúsið er í miðjunni, svefnher-
bergi hjónanna til hægri, aðeins
upphækkað, og herbergi bræðranna
til vinstri, alllangt ofan við hina
pallana, varla sýnilegt í fyrstu enda
er það staðsett á efri hæð hússins
yfir stofunni sem aldrei sést, sam-
kvæmt lýsingu höfundar. Leikmynd
Sigurjóns á sér alltaf stoð í lýs-
ingum Millers án þess að hann
reyni að endurskapa með einhverju
hversdagsraunsæi heimili Lomans-
hjónanna og annað umhverfi.
Myrkt sviðið, dulúðug lýsing og af-
ar smekkleg tónlist, sem er lágvær
en gefur sýningunni djúpan und-
irtón, áttu stóran þátt í að auka
áhrifamátt sýningarinnar.
Þórhildur Þorleifsdóttir virðist
hafa alla þræði í hendi sér og hefur
skapað eftirminnilega og drama-
tíska sýningu sem dregur, eins og
áður sagði, fram kjarna þessa nú-
tímaharmleiks á áhrifaríkan hátt.
Unnendur góðrar leiklistar ættu
ekki að láta þetta meistaraverk nú-
tímaleikritunar framhjá sér fara.
Siglt að
feigðarósi
LEIKLIST
Leikfélag Reykjavíkur
Höfundur: Arthur Miller. Íslensk þýðing:
Jónas Kristjánsson. Leikstjóri: Þórhildur
Þorleifsdóttir. Leikarar: Pétur Einarsson,
Hanna María Karlsdóttir, Björn Ingi Hilm-
arsson, Björn Hlynur Haraldsson, Valur
Freyr Einarsson, Jóhanna Vigdís Arn-
ardóttir, Eggert Þorleifsson, Jón Hjart-
arson, Ellert A. Ingimundarson, Guð-
mundur Ólafsson, Marta Nordal og Edda
Björg Eyjólfsdóttir. Leikmynd og bún-
ingar: Sigurjón Jóhannsson. Lýsing:
Lárus Björnsson. Hljóð: Jakob Tryggva-
son. Umsjón með tónlist: Hjálmar H.
Ragnarsson. Stóra svið Borgarleikhúss-
ins 25. október.
SÖLUMAÐUR DEYR
Soffía Auður Birgisdóttir
Morgunblaðið/Golli
„Þórhildur Þorleifsdóttir virðist hafa alla þræði í hendi sér og hefur skap-
að eftirminnilega og dramatíska sýningu.“