Morgunblaðið - 05.02.2003, Blaðsíða 34

MINNINGAR
34 MIÐVIKUDAGUR 5. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Nú hefur tjaldið
fallið í hinsta sinn á
góðan vin og starfs-
bróður, Rúrik Har-
aldsson er allur. Lista-
mannsferill hans markar djúp og
áhrifamikil spor í íslenskri leiklist-
arsögu. Að ná árangri á hvaða sviði
sem er, ekki síst í listum, felst í
skaphöfn viðkomandi, sýn hans og
skynjun á tilgang og markmið í
stöðugri leit að hinu sanna og
rétta. Rúrik var einn af þeim leik-
urum sem gerði sér far um að þær
persónur sem hann tókst á við og
mótaði ættu hug hans allan og
hann skóp þær af alúð, umhyggju
og virðingu. Rúrik var leikari sem
varði sínar persónur, enda upp-
skeran eins og til var sáð, ríkuleg.
Mér finnst að lokum að Rúrik hafi í
upphafi ferils síns, meðvitað eða
ómeðvitað, tileinkað sér heilræði
Póloníusar til sonar síns Laertesar:
… Gef aldrei alhug þínum tungu,
né öfga-hugsun neinni framkvæmd sína.
Vertu’ öllum vænn, án þess að leggjast
lágt;
og reynist vinir verðugir, þá læstu
þá fast að hjarta þér með streng úr stáli
(...)
Forðastu deilur; sértu samt til neyddur,
þá lát þinn óvin læra að forðast þig.
Ljá öllum gaumgæft eyra, en fáum rödd;
þigg hvers manns rök, en vernda vel
þinn dóm.
(...)
Vertu samt umfram allt þér sjálfum trúr;
því fylgir, einsog nóttu dagur nýr,
að þú munt aldrei svíkja nokkra sál.
(Hamlet eftir W. Shakespeare,
1.þ., 3.a., þýð. Helgi Hálfdanarson.)
Þannig maður var Rúrik Har-
aldsson. Megi hið eilífa ljós lýsa
honum, hann hvíli í friði.
Gunnar Eyjólfsson.
Við óvænta fregn um andlát
Rúriks Haraldssonar leitar hugur-
inn uppi minningar um mikilfeng-
legan feril þessa ástsæla leikara.
Upp í hugann koma ótal hlutverk
bæði í útvarpi, kvikmyndum og á
sviði. En í þessari flóru, þar sem
hver einstök minning hrærir við
taugunum sem liggja til hjartans,
staldra ég við eina alveg einstaka.
Hún er frá árinu 1975, þegar ég
starfaði með leiklistarnámi við
förðunardeild Þjóðleikhússins.
Þjóðníðingur Ibsens var á fjölunum
og í hlutverkunum voru margir af
bestu leikurum þjóðarinnar. Annað
aðalkarlhlutverkið Pétur Stokk-
mann bæjarfógeta lék Rúrik. Svo
gerðist það einn dag að hann datt í
hálku og meiddist illa á ökkla. Það
átti að vera sýning á Þjóðníðingi
um kvöldið og Rúrik hafði fengið
þau fyrirmæli frá læknum að hann
mætti ekki tylla í fótinn næstu
daga. Þegar hann kom af sjúkra-
húsinu niður í leikhús haltrandi á
öðrum fæti bað hann um hækjur
módel 1882 og bað okkur sem sáum
um förðun hans að líma sérstaklega
vel á hann skeggið, hann ætti trú-
lega eftir að svitna eitthvað meira
en vanalega. Tjaldið fór frá kl.
20:00 og andrúmsloftið var raf-
magnað. Í atriðunum milli þeirra
Stokkmann bræðranna nötraði hús-
ið og skalf. Rúrik rigsaði um sviðið
á hækjunum, reiddi þær ýmist á
loft eða lamdi þeim í gólfið til að
leggja áherslu á orð sín. Hann var
bókstaflega eins og eldfjall og það
hvarflaði trúlega ekki að nokkrum
manni í salnum að Pétur Stokk-
mann hefði aldrei verið leikinn á
hækjum áður.
Fyrir ungan leiklistarnema var
RÚRIK
HARALDSSON
✝ Rúrik TheodórHaraldsson
fæddist í Vestmanna-
eyjum 14. janúar
1926. Hann lést í
Reykjavík 23. janúar
síðastliðinn og var
útför hans gerð frá
Hallgrímskirkju í
Reykjavík 4. febr-
úar.
þessi „performans“
kraftaverk, sem aldrei
hefur liðið úr minni.
Alltaf síðan, þegar ég
hef dáðst að kúnst
þessa mikla leikara,
hefur minningin um
Pétur Stokkmann
bært á sér. Í mínum
huga er hún einn af
gimsteinunum í gulla-
stokki minninganna.
Nú bið ég þess að allir
gimsteinarnir sem
Rúrik Haraldsson gaf
af sér skíni skært í
hugum og hjörtum
þeirra sem fengu að njóta listar
hans á farsælum ferli.
Ég sendi aðstandendum hans
samúðarkveðjur á sorgarstundu.
Mikill listamaður er fallinn frá.
Kolbrún
Halldórsdóttir.
Svo hátt sem himinninn er yfir jörðunni,
svo miklu hærri eru mínar hugsanir yðar
hugsunum.
Þessi orð Guðs úr Gamla testa-
mentinu voru okkur Rúrik svo mik-
ilvægt umræðuefni í síðustu sam-
veru okkar hér á landi lifenda. Við
vorum að vinna í kvikmyndinni
Stella í framboði. Einn dag
snemma morguns áttum við að
mæta inni í Hlégarði og fara þaðan
upp í Hvalfjörð þar sem tökur áttu
að fara fram. Þennan morgun sat
minn kæri vinur úti í horni að bíða
eftir rútunni, og áður en hann gaf
sér ráðrúm til að svara kveðju
minni sagði hann: „Þetta gengur
ekki upp.“ Ég spurði hvað gengi
ekki upp. „Þetta með Guð,“ sagði
Rúrik ákafur. „Hvernig á hann að
geta sinnt öllu þessu relli í okkur?“
Síðan sagði hann mér frá því að
hann hefði verið andvaka og veikur
nóttina áður, og hefði farið að biðja
til síns Guðs, þegar hann allt í einu
hefði gert sér það ljóst að svo mik-
ill erill hlyti að vera hjá Guði
hverja nótt, svo margir sem væru
að biðja út um allan bæ, hvernig
gæti hann farið að sinna einum
kalli í vesturbænum í öllu þessu
annríki? Þegar ég var búin að
reyna að koma honum í skilning
um þá sannfæringu mína að Guð
mundi örugglega bregðast við
skjótt um leið og hann heyrði kallið
frá einmitt þessum kalli í vest-
urbænum og koma í skyndingu
spurði Rúrik: „En hvað með alla
hina, hann annar ekki öllu þessu
kvabbi?“ Hann tók auðvitað ekkert
mark á þeirri skoðun minni að það
væri áreiðanlega eins með mig og
Guð, okkur þætti þessi eini og sér-
staki kall sem um var að ræða svo
skemmtilegur og indæll að við
mundum koma fljúgandi, glöð og
uppveðruð, bara ef hann kallaði í
okkur. Rúrik bað mig lengstra orða
að hætta að láta eins og fífl og
reyna að tala í alvöru. Það var þá
sem þessi ritningargrein úr bibl-
íunni kom til umræðu.
Svo hátt sem himinninn er yfir jörðunni,
svo miklu hærri eru mínar hugsanir yðar
hugsunum.
Og við komum okkur saman um
að reyna ekki að skilja Guðdóminn
heldur treysta þeim mætti sem gaf
okkur fyrirheitið um að hann yrði
hjá okkur alla daga, allt til enda
veraldarinnar.
Ég var svo lánsöm að kynnast
Rúrik og vinna með honum
skömmu eftir að ég kom frá námi í
Englandi árið 1961. Ekki var verk-
efnið stórvægilegt, við vorum ráðin
sem skemmtikraftar fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn, en í þá daga var sá
háttur hafður á að pólitískar
stjörnur flokkanna höfðu leikara og
söngvara með á ferðum sínum um
landið við að afla atkvæða fyrir
sinn flokk. Á þessu ferðalagi eign-
aðist ég einn af mínum dýrmætustu
vinum. Var auðvitað miður mín af
virðingu fyrir stórleikaranum, sem
ég fékk þarna allt í einu að mót-
leikara, en þar kynntist ég ekki að-
eins miklum listamanni, heldur líka
ljúfum félaga, sem taldi það ekki
eftir sér að segja mér, byrjand-
anum, til í kúnstinni. Og hann lét
ekki þar við sitja, heldur kom oft á
æfingar niður í Iðnó mér til hjálpar
þegar mér gekk eitthvað illa í
baráttunni við erfið hlutverk. Slíka
vini er ómetanlegt fyrir leikara að
eiga. Ég minnist þess að einu sinni
sá hann mig í aðalhlutverki í klass-
ísku leikriti og kom niður í kjallara
á eftir og spurði mig umbúðalaust
hvað væri svona dramatískt við það
þegar það byrjaði að rigna. „Hvað
áttu við?“ spurði ég helsærð (hafði
reyndar búist við ofurlitlu hrósi).
Þá tók vinurinn til við að kenna
mér nauðsyn þess í dramatískum
leik að leita með logandi ljósi að
setningum sem léttu á þunganum
og gæfu tilbreytnina. „Þarna komst
þú siglandi inn á sviðið elsku
krúttið mitt,“ sagði Rúrik, „horfðir
út um gluggann og lýstir því yfir að
það væri byrjað að rigna, mér
fannst, þegar ég sá svipinn á þér,
að það hlyti einhver að liggja dauð-
ur þarna undir glugganum.“
Fyrir um það bil ári veiktist
Rúrik og læknar tóku þá ákvörðun
í skyndingu að leggja hann inn á
sjúkrahús og skera hann upp.
Hann átti að fara strax það kvöld á
spítalann og hringdi í mig og bað
mig að biðja fyrir sér. Ég tók auð-
vitað vel í það og spurði hvort hann
vildi að ég kæmi til hans. Nei, nei,
það er alltof mikið tilstand sagði
vinurinn. En ég mun alltaf vera
forsjóninni þakklát fyrir að ég
hlustaði ekki á þær mótbárur, og
hvort sem honum líkaði betur eða
verr var ég mætt inni á stofugólfi
hjá honum. Synir hans Haraldur og
Björn voru þar fyrir, var okkur öll-
um óvenju þungt um hjartað, þótt
enginn hefði orð á því. Ég tók að
dást að því hvað hann var búinn að
koma sér vel fyrir á sínu nýja
heimili, en hann hafði flutt á heimili
eldri borgara eftir að Anna konan
hans dó. „Já,“ sagði Rúrik hressi-
lega „það fer vel um okkur hér
ellismellina á Seltjarnarnesinu.“
Þessu kvöldi gleymi ég aldrei. Ég
fékk að biðja með mínum kæra
góða vini. Og eins og Guð gerir svo
oft þegar til hans er leitað, það fer
að birta í kringum okkur, óttinn við
dauðann hverfur, engin ónytjuorð
eru sögð. Oft hafði ég dáðst að
mannkostum Rúriks, hlýju og óbil-
andi kímnigáfu. En þetta kvöld
fékk ég að sjá hver hann var í raun
og veru. Ég talaði um fyrir-
gefninguna, að við ættum að fyr-
irgefa þeim sem hefðu sært okkur.
Nei, Rúrik fannst ekki að hann
þyrfti að fyrirgefa neinum, aftur
væru svo margir sem hann þurfti
að biðja að fyrirgefa sér. Undarleg-
ur léttleiki umvafði okkur vinina.
Hann fór að segja mér frá Önnu
konunni sinni: „Það var ekki nóg
hvað hún var falleg,“ sagði hann,
„hún hafði fæðingarblett á bring-
unni sem var alveg eins og háls-
men. Það þurfti ekki að kaupa
skartgripi á slíka konu, hún var
fædd með þá sérhannaða.“
Þegar við kvöddumst á bílastæð-
inu fyrir utan húsið voru þyngslin
fyrir hjartanu horfin, samt vissum
við ekki hvað mundi gerast á
skurðstofunni daginn eftir. „Ja,
Gunnsa mín, við sjáumst þá alla
vega á himnum,“ sagði Rússi hlæj-
andi og hallaði sér í allri sinni
lengd upp að bílnum og talaði við
mig yfir toppinn á Toyotunni. „Og
þetta gengur upp, þetta með Guð,“
og við rifjuðum upp saman þarna,
hvort sínum megin við bílinn, bibl-
íuversið sem hafði impónerað hann
þessa kvöldstund:
Drottinn þú rannsakar og þekkir mig.
Þú skynjar hugrenningar mínar álengd-
ar. Minn gang og mitt legurúm skoðar
þú og alla mína vegi þekkir þú nákvæm-
lega
– að skilja þetta er mér ofvaxið;
það er mér of hátt, ég get ekki náð
því. „Þetta er einmitt það besta,“
sagði Rússi og gaf Toyotunni létt
högg á toppinn til áherslu. „Ég næ
þessu ekki, botna ekkert í því
hvernig hann fer að þessu. En veit
að hann sér bara um þetta allt
saman.“ Þannig ætla ég að muna
minn kæra vin, kvöldsólin baðaði
bílastæðið og hann. Ég fór inn í bíl-
inn, steig á bensínið og hélt inn í
lífið með dýrmæta reynslu í far-
teskinu.
Guðrún Ásmundsdóttir.
Besti leikari Íslands síðastliðna
hálfa öld hefur yfirgefið sviðið. Það
er komið að kveðjustund og ekki
nema ljúft og skylt að þakka fyrir
langa og góða samferð. Það fyrsta
sem kemur upp í hugann er hvað
Rúrik var ævinlega heill og sterkur
í sinni listsköpun. Á leiksviðinu
hafði hann yfirburðastöðu vegna
hinnar gagnþéttu nærveru sinnar
og þess mikla styrks sem hann bjó
yfir. Það má segja að Rúrik hafi
haft manna best vald á stóra svið-
inu; rödd hans var kraftmikil,
hljómmikil og hljómfögur og barst
eðlilega um allt án nokkurrar
áreynslu. Oft hefur maður fundið
til smæðarinnar við hlið hans á
sviðinu þegar hann tók á og beitti
röddinni. Og stundum svo það nötr-
aði allt. Hvílíkur kraftur, hvílík
stærð! Það var eins og Rúrik yxi
við hverja raun og stækkaði því
meir sem verkefnið gerði meiri
kröfur til hans. List hans rís hæst í
kröfuhörðum hlutverkum klass-
ískra leikrita, því meiri dýpt og því
meiri slagkraftur – því meir var
Rúrik í essinu sínu. En jafnframt
var hann kómiker af guðs náð.
Hvað hefur maður ekki oft hlegið
sig máttlausan af því að fylgjast
með honum, jafnt innan sviðs sem
framan úr sal. Kannski ekki gott til
afspurnar þetta með innan sviðs,
en það verður að viðurkennast að
Rúrik er sá leikari sem oftar tókst
að sprengja meðleikara sína á sviði
en nokkur annar, bæði með ótrú-
legum hæfileikum sínum og ekki
síður prakkaraskap. Því það var
strákur í kallinum. Og það rís einn-
ig hátt í minningunni um þennan
frábæra listamann.
Sem leiðir hugann að því hvað
Rúrik var traustur og skemmti-
legur félagi. Það var alltaf góð til-
finning að vita af Rúrik í áhöfninni.
Hann hélt sínu jafnlyndi hvað sem
á gekk og lét ekki tælast til upp-
náms þegar væringar voru og
hnútur flugu um loft. Frá honum
stafaði heilindum og góðri orku.
Vertu kært kvaddur félagi og
takk fyrir allt. Takk fyrir fordæmið
sem þú hefur gefið okkur – með því
að setja markið hátt í sköpuninni
og hvika ekki frá því, takk fyrir fé-
lagsskapinn, takk fyrir að kenna
mér svo margt um starfið og
listina, allt á þinn hógværa hátt,
þar sem aldrei var fum eða fát,
engin tilgerð, engin læti. Gera sitt
eins vel og unnt er – hégómalaust.
Sigurður Skúlason.
Einn af ástsælustu leikurum
þjóðarinnar, Rúrik Haraldsson, er
látinn 77 ára að aldri. Rúrik var
mjög fjölhæfur leikari og hafði
sterka nálægð hvort sem var á leik-
sviði, í útvarpi, sjónvarpi eða kvik-
myndum. Hann var svo skýrmælt-
ur og röddin hans er ógleymanleg.
Mín fyrstu kynni af Rúrik voru
þegar hann lék prófessor Higgings
í My Fair Lady á sjöunda áratugn-
um í Þjóðleikhúsinu og gerði það
stórkostlega vel. Þar var ég að
stíga mín fyrstu skref í leiklistinni
sem leiklistarnemi og var statisti í
sýningunni. Hann gaf manni tíma
til að tala við sig og fór ekki í
manngreinarálit þó að ég væri bara
statisti.
Rúrik gat leikið hvað sem var og
hafði sérstakt næmi sem gaman-
leikari svo unun var á að horfa,
hann hafði svo lítið fyrir því. Hann
var hvers manns hugljúfi alla tíð.
Ég var svo heppinn að fá að leika
með Rúrik bæði á leiksviði, í sjón-
varpi og kvikmyndum. Ég stóð fyr-
ir því á tíunda áratugnum að koma
á fjalirnar Deleríum Búbónis í
Loftkastalanum, þar sem ég lék
Ægi Ó. Ægis og Rúrik tók að sér
að leika jafnvægismálaráðherrann.
Það var svo gaman að leika á móti
Rúrik í þeirri sýningu og ekki var
verra að hafa Árna Tryggvason
með okkur. Ég skemmti mér ekki
síður en áhorfendur.
Mér finnst það vera forréttindi
að hafa fengið að kynnast þessum
stórkostlega listamanni og votta
öllum aðstandendum hans samúð
mína. Guð blessi ykkur öll.
Magnús Ólafsson.
Elsku Rúrik minn, þótt þú hafir
vafalaust þráð það heitt að hitta
aftur eiginkonu þína og aðra ástvini
handan þessa heims, þá veit ég að
þú ert ennþá með hugann hérna
hjá okkur hinum og þess vegna
skrifa ég þér þessar línur.
Ég var mjög slegin þegar ég
frétti það hingað út til München að
þú værir látinn, þú ætlaðir jú að
leika málarann og landshornaflakk-
arann Sölva Helgason á móti Ingv-
ari E. Sigurðssyni, þú Sölva á efri
árum, Ingvar Sölva yngri, í kvik-
mynd minni Sólon Íslandus.
Ég hringdi í þig einn eftirmið-
daginn í janúar 2002 þegar ég var
stödd á Íslandi og bauð þér hlut-
verkið. Þú varst svo áhugasamur
að þú vildir fá handritið – strax. Ég
skaut því til þín, var á hraðferð, en
þú tókst ekki annað í mál en að ég
kæmi inn og ætlaðir svo ekki að
sleppa mér. Já Rúrik, þú heillaðir
mig og eignaðist strax stað í hjarta
mínu. Eins og þú gerðir hjá öllum
öðrum.
Þú sagðir að Anna konan þín
hefði verið að kalla á þig að handan
og þú hefðir því á tímabili verið
verulega slæmur til heilsunnar, en
værir núna búinn að ná þér full-
komlega og nytir lífins. Og það var
auðsjáanlegt, því að þú varst opinn,
forvitinn og áhugasamur eins og já-
kvæður unglingur.
Strax á mánudeginum á eftir
hringdir þú í mig og sagðist vera
búinn að lesa handritið og allar
þær ljósrituðu heimildir sem ég
hafði látið þig hafa – það var ekki
lítil lesning – og spurðir ákafur:
„Og hvenær byrjum við að taka?“
Þér fannst það stórkostlegt að
leika Sölva á móti Ingvari. „Já, ég
þarf endilega að fara að hitta hann
Ingvar minn og drekka einn bjór
með honum,“ sagðir þú og bættir
við; „ég hef nefnilega ekki drukkið
með honum í tvo mánuði.“ Þegar
ég sagði Ingvari frá þessu hló hann
hjartanlega og sagði: „O, hann
Rússi er svo yndislegur.“ Einmitt
það fannst okkur öllum sem höfð-
um kynni af þér og þess vegna kom
mér það ekki á óvart að þér skyldi
samstundis takast að verða þér úti
um eintak af skáldsögu Davíðs
Stefánssonar „Sólon Íslandus“, sem
nú er ófáanleg. Allir vildu allt fyrir
þig gera.
Og ég hlakkaði svo gífurlega
mikið til að vinna með þér. Ég sá
þig fyrir mér sem elskulegan,
sjarmerandi, krúttlegan, glæsileg-
an og virðulegan Sölva sem m.a.
skrifar sýslumanni bréf þar sem
hann krefst þess sér verði reist
hvít höll á fellinu norðan við Sléttu-
hlíðina og leikur með látbragðsleik
þjóna, innviði og salarkynni hall-
arinnar – hleypur til og frá ofan á
fellinu. Sena sem í þinni meðhöndl-
un hefði farið beint inn í hjarta
áhorfenda heima og heiman.
Mig langar að þakka þér fyrir
einstaklega yndislega viðkynningu
og harma það að ekkert hafi orðið
úr samstarfi okkar. Mér hefði þótt
þetta hlutverk vera góður endir á
þínum frábæra leikaraferli. En þú
hafðir annað og mikilvægara að
gera og ég veit að þér líður núna
fjarskalega vel, kominn aftur í
faðm ástarinnar þinnar.
Ég bið að heilsa. Með kærri
kveðju.
Margrét Rún
Guðmundsdóttir.
Það var gaman að kynnast ykkur.
Rúrik var alltaf svo kátur og hress.
Gaman var að heimsækja ykkur á
fallegt heimili ykkar.
Þú sagðir alltaf: „Hvernig hefur
þú það, Stebbi minn?“
Einnig var gaman að tala við börn-
in ykkar.
Vona að Guð gefi börnum, ættingj-
um og vinum góðan styrk.
Stefán Konráðsson.
HINSTA KVEÐJA