Morgunblaðið - 23.03.2003, Blaðsíða 13

ráðið komi fyrst saman til viðræðna
líkt og kveðið er á um í tólftu grein
ályktunarinnar. Rökstyðja má að ein-
ungis ráðið geti ákveðið að beita valdi
vegna brota á ályktunum þess. Á
móti má segja að staðan sé óljós ef
ráðið tekur ekki ákvörðun um að-
gerðir.
Hliðstæðan við Eyðimerkurref
Svipuð álitamál komu upp árið
1998 en Bretar og Bandaríkjamenn
hófu loftárásir á Írak í desember það
ár í aðgerð er nefndist Eyðimerkur-
refur.
Í janúar 1998 krafðist Bill Clinton
Bandaríkjaforseti að Írakar veittu
vopnaeftirlitsmönnum skilyrðislaus-
an aðgang að öllum svæðum, annars
yrði gripið til hernaðaraðgerða.
Bandaríkjamenn vísuðu til fyrri
ályktana öryggisráðsins í þessu sam-
bandi en þeirri túlkun var mótmælt
af fulltrúum annarra ríkja er áttu
fastafulltrúa í ráðinu. Eftir för Kofi
Annans, framkvæmdastjóra SÞ, til
Bagdad í lok febrúar samþykkti ráðið
ályktun 1154 á grundvelli minnis-
blaðs um vopnaeftirlit sem Annan og
leiðtogar Íraka höfðu undirritað.
Hvergi var getið um leyfi til valdbeit-
ingar en Bandaríkjastjórn túlkaði
1154 hins vegar með þeim hætti með
tilvísun í ályktun 678. Samkvæmt
þessum skilningi hafði valdbeitingar-
heimild 678 einungis verið frestað
með 687 og síðari ályktunum en ekki
verið felld úr gildi. Því væri heimilt að
grípa til 678 þegar Írakar gerðust
brotlegir við vopnahlésskilmálana.
Þessa ólíku túlkun mætti rekja til
orðalags 678 þar sem ekki aðeins
kvað á um frelsun Kúveit heldur gef-
in heimild til að „koma á alþjóðlegum
friði og stöðugleika á svæðinu“.
Hvernig á t.d. að túlka „svæðið“?
Túlkun á heimildum og meintum
heimildum SÞ til valdbeitingar er að
mörgu leyti grátt svæði vegna þeirra
margvíslegu fordæma sem eru fyrir
hendi. Frægt dæmi er þegar Indverj-
ar lögðu undir sig borgina Goa árið
1961, sem hafði verið undir yfirráðum
Portúgals. Indverjar réttlættu að-
gerðina með vísun til fordæmingar
öryggisráðsins á „nýlendustefnu“.
Þótt meirihluti öryggisráðsins hafi
mótmælt þeirri túlkun Indverja voru
nægjanlega mörg ríki SÞ henni sam-
mála til að fallist var á hana í raun.
Það er líka athyglisvert, í ljósi
deilna um hvort 1441 réttlætir vald-
beitingu eða hvort nauðsynlegt hefði
verið að samþykkja aðra ályktun til
að heimila hernað, að líta til röksemda
fyrir aðgerðunum 1998. Þar vísaði
Bandaríkjastjórn, við túlkun á hvern-
ig bregðast ætti við broti á 1154, til
Kúbudeilunnar 1962. Þá stöðvuðu
Bandaríkjamenn sovésk skip á leið til
Kúbu. Þar var deilt um hvort óbein
heimild væri til staðar þótt ráðið hefði
ekki samþykkt hana. Ráðið hafði hins
vegar hafnað tillögu Sovétríkjanna
um að banna aðgerðir. Röksemdirnar
1998 voru svipaðar. Þar sem ráðið
hefði ekki samþykkt ályktun er bein-
línis bannaði valdbeitingu væri óbein
heimild til staðar. Þessi túlkun er
vissulega umdeild eins og margt ann-
að í þessu sambandi.
Svipaðar deilur komu upp 1999
vegna Kosovo. Í september 1998
samþykkti ráðið ályktun 1199 þar
sem yfirvöld í Júgóslavíu eru hvött til
samvinnu við Alþjóðlega stríðsglæpa-
dómstólinn fyrir Júgóslavíu og fara
eftir ályktun 1160. Sú ályktun var
samþykkt á grundvelli sjöunda kafla
og skipaði Júgóslavíustjórn að finna
friðsamlega lausn á Kosovo-deilunni.
Í 16. grein 1199 segir að verði ekki
farið að hinum beinu kröfum þeirrar
ályktunar sem og ályktunar 1160
muni ráðið „íhuga frekari aðgerðir og
frekari ráðstafanir til að tryggja ör-
yggi og stöðugleika á svæðinu“.
Þegar valdbeiting vegna Kosovo-
deilunnar var rædd í ráðinu var fallið
frá að bera upp tillögu um heimild til
valdbeitingar þar sem margt benti til
að Rússar og jafnvel Kínverjar
myndu beita neitunarvaldi. Þess í
stað var gripið til aðgerða á grund-
velli 1199 (og þar með einnig 1160).
Íslensk afstaða
Þetta var umdeilt á sínum tíma rétt
eins og aðgerðirnar í Írak nú. Ís-
lenskir stjórnmálamenn tóku flestir
svipaða afstöðu í Kosovo-deilunni og
nú gagnvart Írak. Fulltrúar Sjálf-
stæðisflokks og Framsóknarflokks
tóku undir með þeim sem töldu vald-
beitingu réttlætanlega en fulltrúar
vinstri grænna snerust einarðir á
móti.
Leiðtogi Samfylkingarinnar tók
hins vegar afstöðu með Kosovo-að-
gerðunum en hefur snúist gegn
Íraks-aðgerðunum. Í blaðaviðtali í
apríl 1999 sagði Össur Skarphéðins-
son: „Það vill enginn styrjöld. En um-
heimurinn gat ekki setið hjá og látið
blóðhundinn Milosevic komast upp
með þjóðernishreinsanir. Það er eng-
um vafa undirorpið að NATO gerði
rétt í því að hefja loftárásir á Júgó-
slavíu. En undirbúningurinn var
slakur og hinn hernaðarlegi viðbún-
aður ber þess glöggt merki að banda-
lagið gerði sér ekki grein fyrir til
hvaða grimmdarráða Milosevic
myndi grípa. Það er ekki nóg að
dunda sér við að skjóta flaugum utan
úr öryggi Adríahafsins ef engin ráð
eru til að stöðva framsókn hervéla
sem notaðar eru til að hrekja fólk frá
heimilum sínum. Það er fyrst núna
sem NATO er mætt með tæki til að
svara því. Eftirleikurinn hefur auð-
vitað verið í stíl það hreinlega hörmu-
legur ...En maður spyr sjálfan sig:
Var einhver önnur leið? Ég tel það
ekki.“
Össur hefur hins vegar aðra af-
stöðu þegar kemur að Íraksstríðinu.
Í blaðaviðtali í vikunni segir hann:
„Ég tel þessa aðgerð líka ólögmæta
og í andstöðu við stofnsamþykkt
Sameinuðu þjóðanna ...ég er ósam-
mála þeirri stefnu Bandaríkjamanna
sem telja sig geta ráðist í einhliða fyr-
irbyggjandi aðgerð ef alþjóðasam-
félagið vill ekki fylgja þeim. Án sam-
þykkis öryggisráðsins er þetta
grímulaust árásarstríð. Er Saddam
Hussein sú ógn við heimsfriðinn að
það sé í lagi að setja hundruð þús-
unda borgara í hættu? Mitt svar er
nei.“
urrefur). Frá sjónarhóli þjóðaréttar
voru eftirtektarverðustu skýringar
af hálfu vesturveldanna þriggja þær
að undanfarandi alvarleg brot Íraka
gegn ályktun nr. 687 um vopna-
hlésskilmála, auk eindreginna að-
varana í ályktunum ráðsins nr. 1154
og 1205, hafi í reynd endurvakið
heimild til aðgerða í skjóli ályktunar
678 frá árdögum Persaflóastríðsins.
Þetta má telja umdeilda lögskýr-
ingu en fyrst við hana hefur verið
stuðst verður engu að síður að gefa
henni nokkurn gaum tengt þeirri
stöðu sem nú blasir við.
Í síðustu umtalaðri ályktun nr.
1441 gefur að líta áþekkt orðalag og
í ályktunum nr. 1154 og 1205, þar
sem Írakar eru varaðir við „alvar-
legum“ afleiðingum þess að fara
ekki að fyrirliggjandi ályktunum
ráðsins. Þótt Bandaríkjamenn og
Bretar hafi greinilega kosið að
reyna til þrautar að ná fram sam-
stöðu um nýja ályktun með skýrri
heimild ráðsins til aðgerða er ekki
þar með sagt að þeir telji sig í alger-
um órétti að beita valdi við svo búið
ef litið er til þessa máls. Hvort fram-
vindan verði með þeim hætti að hið
nýja orðalag í ályktunum ráðsins
verði talið réttlæta mögulegar að-
gerðir gagnvart ríki sem brýtur
verulega gegn fyrri ályktunum
ráðsins verður tíminn einn að leiða í
ljós. Hver sem ætlunin var blasir þó
við að slíkt eindregið orðalag ratar
naumast inn í ályktanir örygg-
isráðsins fyrir tilviljanir einar.
Vert er að árétta að lokum að
hlutverk fræðimanna á sviði þjóða-
réttar er fyrst og fremst að greina
og útskýra hin ólíku sjónarmið er
við blasa á eins hlutlægan máta og
mögulegt er og stuðla þannig að
upplýstri umræðu um alþjóðalög á
þessum tvísýnu tímum sem við nú
búum við.
Höfundur kennir alþjóðalög
við Háskóla Íslands.
STRÍÐ Í ÍRAK
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23. MARS 2003 13
Allt að
sparnaður
Optical Studio
í leiðinni til útlanda
Aðeins
15 mínútur
að útbúa öll
algengustu
gleraugu
40%
OPTICAL STUDIO DUTY FREE STORE
FLUGSTÖÐ LEIFS EIRÍKSSONAR • SÍMI 425 0500 • FAX 425 0501
VERIÐ VELKOMIN Í VERSLANIR OKKAR ÞAR SEM ÞJÓNUSTAN ER Í FYRIRRÚMI.
Þjónustu- og ábyrgðaraði lar fyrir Optical Studio Duty Free Store:
GLERAUGNAVERSLUNIN Í MJÓDD • GLERAUGNAVERSLUN KEFLAVÍKUR • OPTICAL STUDIO RX, SMÁRALIND • GLERAUGNAVERSLUN SUÐURLANDS
le
tu
rv
al
-
hb
k