Morgunblaðið - 12.11.2003, Blaðsíða 28

en prestarnir töldu að aðeins 10 eða 12
persónur mættu teljast stórefnamenn í
landinu og að tekjur þeirra væru í mesta
lagi 300 ríkisdalir á mann. Af því fé þyrfti
að halda fjölskyldum þeirra uppi, þar á
meðal að senda börnin í skóla „og utan-
lands til menningar skuli ekki allt niður í
barbarísku detta“. Þó að þeir legðu hart
að sér myndi þetta aldrei hrökkva fyrir
skipi, langt í frá. En á fátækan almúga
hefðu þeir ekki samvisku að leggja meira
svo að honum taki ekki að leiðast sín fá-
tækt og nauð „og mætti falla í þá freistni
að vera til friðs að vera hertekinn, upp á
von og ævintýr“.
Eftir þessa raunatölu bæta klerkar því
við að þeir álíti sig raunar litlu bættari að
hafa eitt skip sem „leggist í hafnir etc. Því
skjótum vér því máli undir miskunn Guðs
almáttugs um vora vörn og vernd á móti
öllu illþýði.“
Þorsteinn segir að svarbréf klerkanna
sumarið 1663 sé makalaust plagg og jafn-
vel spaugilegt við fyrstu sýn. „En þegar
betur er að gáð koma hér fram meiri
raunsæistaktar en ætla má í fyrstu. Land-
ið varð ekki varið með einu skipi og jafn-
vel þó svo væri var kostnaðurinn of mikill.
Hættan var vissulega fyrir hendi en hana
varð að vega á móti fyrirhöfninni og lík-
legum árangri af ráðstöfunum sem hægt
var að grípa til. Augljóslega óttuðust
klerkar ekki að konungsvaldið missti
áhuga á landinu þó að þeir vísuðu þessari
beiðni frá.“
Gagnrýna verndara sína
Þorsteinn bendir á að svarið komi í
framhaldi þeirrar umræðu sem átti sér
stað eftir Tyrkjaránið 1627. „Það var ærin
reynsla að byggja á og rökræða því þetta
var fyrsta hernaðarárásin á Ísland sem
um getur – og er svo enn í dag.“
Þorsteinn, sem hefur rannsakað ítarlega
sögu Tyrkjaránsins, segir að árásin 1627
hafi verið vel úthugsuð. Ráðist hafi verið á
þrjá verslunarstaði og einn af þeim hafi
mátti kalla eina – eða helsta – þétt-
býlisstað landsins, Vestmannaeyjar, og að
auki hafi verið ráðist að sjálfu stjórn-
arsetrinu, Bessastöðum. Atlagan að Bessa-
stöðum hafi raunar ekki tekist af ýmsum
ástæðum. Annað skip ránsmanna hafi lenti
á skeri en auk þess hafi árásin ekki komið
á óvart eins og gerðist í Vestmannaeyjum.
Segir Þorsteinn að aðalástæðan hafi lík-
lega verið varnartilburðir höfuðsmannsins
Holgeirs Rósinkrans sem hafi beitt blekk-
ingum og undirbúið flótta af mikilli fag-
mennsku. Hann hafi raunar verið einn af
helstu skipherrum danska flotans og með
E
er eitthvert samhengi
í varnarstefnu Ís-
lands? Er hægt að
draga einhverjar
ályktanir annars veg-
ar af beiðni sem Ís-
lendingar fengu árið
1663 vegna hættu af
Tyrkjaveldi og hins
vegar beiðni um stuðning sem Íslendingar
fengu árið 2003 vegna hættu af Saddam
Hussein? Þessum spurningum velti Þor-
steinn Helgason, sagnfræðingur og dósent
við Kennaraháskóla Íslands, fyrir sér á
fundi um varnarmál hjá Sagnfræðingafélagi
Íslands.
Árið 1663 gerðu stjórnendur Tyrkjaveld-
is samninga við helstu ríki í norðurálfu,
Holland og England, en þessir samningar
vöktu viðbrögð hjá þjóðum sem stóðu utan
bandalagsins.
Þetta varð til þess að höfuðsmaður Dana
á Íslandi, Henrik Bjelke, sendi Íslend-
ingum bréf þar sem sagt er frá samningum
Tyrkja við enska og hollenska og yfirvof-
andi hættu fyrir Ísland af þeim sökum. Til-
laga hans var að Íslendingar leggðu á sig
skatt „til að kaupa og kosta varnarskip sem
flakki í kringum landið til varatektar og
varnar“.
Þetta bréf var lagt fyrir prestastefnu
Skálholtsstiftis sumarið 1663. Þess má geta
að á prestastefnunni voru bæði Brynjólfur
Sveinsson biskup í Skálholti og séra Hall-
grímur Pétursson sálmaskáld.
Í stuttu máli var erindi höfuðsmanns
hafnað en þó á mjög kurteisislegan hátt. Í
svarinu er m.a. beitt fjárhagslegum rökum,
„Því skjótum
vér því máli
undir mis-
kunn Guðs“
Þorste
brögð
Undir
í Skálh
beiðni
kostuð
28 MIÐVIKUDAGUR 12. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
HAGUR og valfrelsi nemenda eru mörgum hugleikin ef
marka má menntagatt.is, umræðuvef menntamálaráðu-
neytisins. Þar hafa spunnist frjóar umræður um styttingu
námstíma til stúdentsprófs og þó nokkur gagnrýni komið
fram á vinnubrögð menntamálaráðuneytisins. Steindór
Grétar Jónsson, nemandi við MR, lýsir furðu sinni á þess-
um skyndilegu breytingum og veltir því fyrir sér hvort ís-
lenskir nemendur séu það vel undirbúnir fyrir háskóla að
hægt sé að taka heilt ár í burtu úr framhaldsskólanáminu.
„Mér finnst skammarlegt að skyndilega sé þessari
skýrslu skellt fram án nokkurrar umræðu um málið. Líkt
og samræmd stúdentspróf sýnist mér þessi hugmynd ein-
göngu muni valda skerðingu á valfrelsi skólanna og
skorða alla í samskonar nám í framhaldsskólum,“ segir
Steindór.
Skortur á innsýn í starf
framhaldsskólanna
Andrés Þorleifsson, nemandi við MR, tekur í sama
streng og segir að hinn dæmigerða nemanda hljóti að
hrylla við þeirri tilhugsun að framhaldsskólarnir verði
jafn einsleitir og grunnskólinn.
Friðrik Árni Friðriksson, nemandi við MR, vitnar í
skólafélaga sína og segir nauðsynlegt að k
enda á þessum breytingum. Sjálfur segist
ið var við mikla óánægju meðal nemenda o
legt að loka á alla kosti nemenda þar til há
hefst.
Sigrún Árnadóttir, fagstjóri fyrir erlend
framhaldsskólana á Austurlandi, talar mál
kennara í landsfjórðungnum og segir skýr
keim af fljótfærni og skorti á innsýn í starf
skólanna í landinu. „Þeir sem hafa lesið að
Misjafnar skoðanir almennings á
Slæmt
skólarnir
leitir og
Þorsteinn Helgason dós-
ent telur að síðastliðin 500
ár hafi verið samfella í
varnarstefnu Íslands. Á
fundi í Sagnfræðinga-
félaginu bar hann saman
viðbrögð við Tyrkjaráninu
á 17. öld og viðbrögð við
beiðni um stuðning við
innrás í Írak.
Varna
því að
FÁRÁNLEIKI
VERNDARTOLLA
Þrátt fyrir að vestræn ríki segistflest vera þeirrar skoðunar aðfríverslun sé af hinu góða er það
oft meira í orði en á borði. Jafnvel
Bandaríkin, sem leggja meiri áherslu
en flest önnur ríki á mikilvægi frjálsra
viðskipta í heiminum, hafa síendurtek-
ið brotið gildandi samninga um milli-
ríkjaviðskipti.
Eitthvert mikilvægasta skref sem
tekið hefur verið til að styrkja fríversl-
un var stofnun Heimsviðskiptastofn-
unarinnar (WTO) og það regluverk
sem henni ber að framfylgja. Markmið
þeirra reglna var að tryggja að ríki
stæðu við skuldbindingar sínar og að
hægt væri að vísa málum til óháðrar
úrskurðarnefndar ef ríki teldi að brot-
ið væri á sér. Þetta kerfi er flókið,
stundum svifaseint en hefur þegar upp
er staðið reynst betur en margir þorðu
að vona. Forsenda þess að sú verði
áfram raunin er að forysturíki í heim-
inum virði reglurnar og breyti stefnu
sinni ef svo ber við.
Það kom mörgum á óvart er Banda-
ríkjastjórn ákvað í marsmánuði árið
2002 að setja á þunga verndartolla til
að hlífa stáliðnaði sínum við erlendri
samkeppni. Stálfyrirtæki í Bandaríkj-
unum höfðu um árabil barist fyrir slík-
um verndartollum án þess að á þau
væri hlustað enda ljóst að slíkir tollar
ganga í berhögg við reglur WTO. Engu
að síður ákvað stjórn George W. Bush
að verða við óskum stáliðnaðarins og
leggja á tolla er færu stiglækkandi á
þremur árum. Frá upphafi lá fyrir að
engar lagalegar forsendur voru fyrir
þessum tollum og hinar efnahagslegu
forsendur voru vafasamar. Ljóst var
að tollarnir áttu fyrst og fremst að
styrkja pólitíska stöðu Bush í ríkjum á
borð við Pennsylvaníu, Vestur-Virg-
iníu og Ohio er verða mikilvæg í for-
setakosningunum árið 2004.
WTO komst í mars á þessu ári að
þeirri niðurstöðu að tollarnir væru
ólöglegir. Bandaríkin áfrýjuðu en rök-
um þeirra var vísað á bug með end-
anlegum úrskurði stofnunarinnar er
birtur var á mánudag. Verði tollunum
ekki aflétt innan mánaðar má Evrópu-
sambandið leggja refsitolla er nema
allt að 2,2 milljörðum dollara á banda-
rískan varning. Önnur ríki, s.s. Japan
og Noregur, hafa einnig leyfi til að
leggja á refsitolla.
Þessir refsitollar eru þess eðlis að
ríkjum er í sjálfsvald sett á hvaða
vörur þeir leggjast. Engin krafa er um
að vörurnar tengist á einn eða annan
hátt stálviðskiptum. Því má búast við
að reynt verði að velja varning með það
að markmiði að valda Bandaríkja-
stjórn eins miklum pólitískum óþæg-
indum og mögulegt er. Þegar hefur
verið gefið til kynna að tollum verði
beint gegn ávaxtasafa frá Flórída (sem
verður lykilríki í næstu forsetakosn-
ingum), fatnaði og íþróttavarningi.
Jafnvel hafa Harley-Davidson-mótor-
hjól verið nefnd sem hugsanlegt skot-
mark tollasmiðanna.
Þessu til viðbótar gæti ESB fengið
heimild til að leggja á refsitolla er
næmu allt að rúmum fjórum milljörð-
um dollara í byrjun næsta árs ef
Bandaríkin breyta ekki reglum um
skattafslátt til útflutningsfyrirtækja.
Því var haldið fram af sumum sér-
fræðingum á sínum tíma að Banda-
ríkjastjórn væri meðvituð um að toll-
arnir stæðust ekki reglur. Hins vegar
væri stefnan sú að kaupa sér pólitíska
velvild með því að leggja þá á en kenna
síðan vondum útlendingum um er
nauðsynlegt væri að aflétta þeim.
Þegar upp er staðið virðist stjórnin
hins vegar hafa tapað á öllum sviðum.
Tollarnir standast ekki reglur. Þeir
hafa að auki bitnað á bandarísku efna-
hagslífi ekki síður en erlendum stál-
framleiðendum. Fyrirtæki er fram-
leiða úr stáli, hvort sem er bifreiðar,
stórvirkar vinnuvélar eða heimilis-
tæki, hafa orðið fyrir miklum búsifjum.
Samkvæmt rannsókn er gerð var fyrr
á þessu ári er talið að allt að 200 þús-
und störf hafi glatast í Bandaríkjunum
vegna tollanna. Það eru fleiri störf en í
stáliðnaðinum í heild og þar að auki
mörg hver í pólitískt „viðkvæmum“
ríkjum á borð við Pennsylvaníu. Þá er
ótalið það tjón er neytendur hafa orðið
fyrir í formi hækkaðs vöruverðs. Loks
er ekkert sem bendir til að stuðningur
við George W. Bush hafi aukist svo
nokkru nemi í stáliðnaðarríkjunum.
Þvert á móti virðist sem tollarnir hafi
orðið vatn á myllu þeirra er krefjast
þess að stjórnvöld haldi uppi verndar-
stefnu í viðskiptum. Þær raddir gerast
nú æ háværari í Bandaríkjunum að
grípa verði til aðgerða vegna hins
mikla viðskiptahalla gagnvart Kína.
Því er haldið fram að störf séu í mikl-
um mæli að færast úr bandarískum
iðnaði til Kína. Það gleymist hins veg-
ar að bandarískir neytendur eru orðnir
háðir ódýrum, kínverskum varningi.
Hvernig myndu þeir bregðast við ef
verð á fjölmörgum sjálfsögðum
neysluvörum myndi hækka stórlega
vegna tolla er hefðu það eitt að mark-
miði að vernda þrönga sérhagsmuni?
Dæmið af stáltollunum sýnir glöggt
fáránleika verndartolla. Þeir kunna að
vernda einstök fyrirtæki. Sú vernd er
hins vegar fólgin í því að fyrirtækjum
er gert kleift að viðhalda óhagkvæm-
um rekstri í stað þess að hagræða og
bregðast við samkeppni. Fórnarlömb
tollanna eru fjölmörg en þau eru dreifð
og ekki skipulögð í öflug sérhagsmuna-
samtök.
Við stöndum á mikilvægum tíma-
mótum í milliríkjaviðskiptum. Á næstu
misserum mun ráðast hvort hægt verði
að viðhalda því aukna frelsi sem hefur
verið þróast, neytendum um allan heim
til hagsbóta. Reglur WTO eru ekki síst
öryggisnet fyrir smærri ríki er hafa
ekki burði til að efna til viðskiptastríðs
við risana í alþjóðaviðskiptum á borð
við Evrópusambandið, Bandaríkin og
Japan ef brotið er á þeim. Allir eru
jafnir gagnvart reglum WTO.
Það er hins vegar margt sem bendir
til að þetta kerfi kunni að vera í hættu.
Í fyrsta lagi er það forsenda þessa
skipulags að forysturíki á borð við
Bandaríkin virði þá samninga sem
gerðir hafa verið og hlíti úrskurðum
WTO. Í öðru lagi er hætta á að sér-
hagsmunir kunni að koma í veg fyrir
frekari samninga. Doha-viðræðunum
hefur nánast verið siglt í strand þar
sem hin auðugu ríki Vesturlanda hafa
ekki treyst sér til að koma til móts við
sjálfsagðar kröfur þróunarríkja, t.d. í
landbúnaðarmálum. Þá er hætta á
stórfelldu viðskiptastríði milli ESB og
Bandaríkjanna ef raunin verður sú að
grípa verður til verndartolla. Vonandi
verða það verndartollarnir er að lokum
bíða skipbrot en ekki alþjóðleg milli-
ríkjaviðskipti.