Morgunblaðið - 01.02.2004, Side 36

36 SUNNUDAGUR 1. FEBRÚAR 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
egar hægt verður að fela allan
tíma í einu augnabliki, verður
rými ónauðsynlegt,“ er haft
eftir arkitektinum Martin
Pawley í bókinni „Unsettling
Cities“ eða „Breytilegar
borgir“, sem ritstýrt er af
þeim John Allen, Doreen
Massey og Michael Pryke, en hún er þróuð sem
hluti af kennsluefni í landafræði við „The Open
University“ (Opna háskólann) í Bretlandi. Pawley
er að sjálfsögðu að vísa til framtíðarinnar í þessum
orðum, framtíðar þar sem sumir hafa gert sér í
hugarlund að sýndarveruleiki gæti gert alla hreyf-
ingu á milli staða ónauðsynlega því borgararnir
muni færa það umhverfi sem þeir vilja eða þurfa
að nota til sín, í stað þess að færa sig sjálfir úr stað.
Í eyrum flestra hljóma slíkar hugmyndir fyrst og
fremst eins og vísindaskáldskapur, en samt sem
áður eru þær vísbending um hversu víðtækt svið
borgarfræði nútímans spanna.
Á tímum viðamikilla alþjóðlegra tengsla, ótrú-
legra fólksflutninga og hraðvaxandi millilanda-
samgangna, eru borgir auðvitað, eins og segir í
fyrrnefndri bók, „í síauknum mæli brennipunktur
hreyfingar og breytinga. Á margan hátt eru borg-
ir suðupottur hins nýja, þar sem menningar-
heimar, fólk og umhverfi blandast saman í ýmsum
fastmótuðum eða oft á tíðum ómótuðum ferlum“.
Hefðinni samkvæmt eru borgir almennt álitnar
fremur varanleg fyrirbrigði í umhverfi fólks; ein-
ingar sem þróast á mjög löngum tíma, eru til-
tölulega stöðugar og fela í sér sögu tiltekins svæð-
is. Mikið er til af rannsóknum og heimildum um ris
og hnig borga, örlög þeirra í aldanna rás. Einnig
hafa verið framkvæmdar rannsóknir á tiltölulega
afmörkuðum þáttum í sögu þeirra – nefna má sögu
víkinganna í York á Englandi sem dæmi – eða
rannsóknir er beinast að einstökum þáttum, svo
sem vatnsveitum, samgöngum eða þróun versl-
unar.
Opnir, síkvikir
og blandaðir
staðir
Þótt nú sé að vakna
áhugi á að rannsaka
óstöðugleikann og
hreyfinguna sem í
borgum er falinn, þarf
það ekki að vera í mót-
sögn við þessar fyrri áherslur – þvert á móti er
verið að fylla upp í myndina með því að rannsaka
eiginleika sem lítill gaumur hefur verið gefinn
fram að þessu, þótt þeir varpi afar áhugaverðu
ljósi á okkar nánasta umhverfi, þá félagslegu þætti
sem móta það, afstöðu og áhrif okkar sjálfra á þró-
un þess. Í aðfararorðum að „Unsettling Cities“ er
lögð áhersla á slíka þætti; „á það hvernig borgir
eru opnar til allra átta, á stöðu þeirra innan stærra
kerfis tengsla“. Litið er svo á að borgir séu „í eðli
sínu opnir, síkvikir og blandaðir staðir. Ef borgir
samtímans eru sá staður þar sem flest fólk virðist
vera, þá er það fyrst og fremst vegna þess að þær
eru opnar og alþjóðlegar í eðli sínu. Þær eru tákn-
mynd þess sem mörg þjóðfélög hafa orðið og um
leið þess sem önnur þjóðfélög vilja verða; staðir
þar sem ótrúlegur fjöldi félagslegra sambanda og
tengsla skarast, með þeim hætti að það afhjúpar
veraldlegt eðli þeirra, alla þá ólíku tíma og blönd-
un sem þar hlutgerist, og í kjölfarið tilfinningu fyr-
ir þeirri miklu orku og fjölbreytileika sem þar er
til staðar.“
Höfundum bókarinnar er ákaflega annt um að
ekki sé einungis litið til borga út frá fyrirfram-
gefnum forsendum er gera ráð fyrir að þær séu
sjálfbærar einingar, stöðugar innan ákveðinnar
landfræðilegrar stærðar. Þeir vísa til þess að með
því að opna landfræðilegar breytur borga, „sé
hægt að komast hjá því að borgum sé sniðinn
þröngur stakkur þeirra ósveigjanlegu útlína sem
oft eru dregnar í kringum þær, og beina frekar at-
hyglinni að gljúpu eðli þeirra. Sú aðferð leiðir at-
hyglina að hreyfanleikanum, innbyrðis tengslum
og ómótuðum einkennum borgarlífsins.“ Titill
bókarinnar, „Unsettling Cities“, vísar auðvitað í
þennan farveg; honum er ætlað að afhjúpa að
borgir mótast ekki einvörðungu af því sem gerist
innan þeirra, heldur ekki síður af atburðum og
þróun annarstaðar í heiminum. „Því er einungis
hægt að skilja uppbyggingu borga og þróun þeirra
í alþjóðlegu og sögulegu samhengi“, segja þau Al-
len, Massey og Pryke.
Heimsborg í
heljargreipum
múrsins
Líklega eru fáar borg-
ir eins vel til þess falln-
ar að rannsaka með til-
liti til þessara hug-
mynda um breytilega
og óstöðuga borgar-
einingar og Berlín; aldagömul heimsborg, sem í
kjölfar seinni heimsstyrjaldarinnar var njörvuð
niður í heljargreipar múra er skáru á flestar líf-
æðar hennar, bæði innbyrðis og út í hinn stóra
heim. Með tilliti til þess hversu dramatísk saga
Berlínarmúrsins er, múrs sem var ein helsta
myndbirting átaka austurs og vesturs, kommún-
isma og kapítalisma, liggur auðvitað beinast við að
skoða borgina með tilliti til stjórnmálasögunnar.
Aðrir þættir, er lúta að innri byggingu borgarinn-
ar, félagslegu umhverfi fyrir og eftir fall múrsins,
ásamt enduruppbyggingu hennar sem sameining-
artákns, eru þó einnig eftirtektarverðir.
Allt frá því að viðjar múrsins voru brotnar á bak
aftur árið 1989 hefur Berlín verið að þróast með
hætti sem enginn gat séð fyrir – og margir telja
enn erfitt að sjá fyrir endann á. Vegna múrsins og
legu borgarinnar í miðju Austur-Þýskalands voru
útlínur hennar á tímum þessara viðja afar
„ósveigjanlegar“ – svo vísað sé í tilvitnunina hér að
ofan – en með falli múrsins var sjónum alls heims-
ins beint að ómótaðri framtíð hennar; hreyfanleik-
anum sem í þeirri framtíð gat falist og nauðsyn
þess að vekja upp hið síkvika eðli heimsborgarinn-
ar á nýjan leik.
Flestir sem þekkja til Berlínar vísa til hennar
sem staðar þar sem sagan er nánast áþreifanleg.
Sá áþreifanleiki verður ekki einungis rakinn til
þeirra sögu sem skráð er í borgarsamfélagið
vegna stríðsátaka seinni heimsstyrjaldar – fleiri
borgir en Berlín urðu illa úti í stríðinu og bera þess
enn merki með margvíslegum hætti. Víst má telja
að það andrúmsloft mjög óvenjulegra aðstæðna
sem ríkti í borginni vegna skiptingar hennar, hafi
átt mestan þátt í þessari hlutgervingu sögulegrar
tilfinningar, andrúmsloft sem klauf ekki einungis
þjóð í tvennt, heldur heiminn allan. Sú saga sem
skráð hefur verið um múrinn eftir að hann féll leið-
ir í ljós að hvorum megin við hann sem menn
stóðu, fundu þeir til samúðar með borginni. Blóð-
takan sem skipting borgarinnar var, blasti hvar-
vetna við sjónum; við sögufræga staði á borð við
Brandenburgarhliðið sem stóð nánast upp við
múrinn; í götum á borð við Bernauer-stræti þar
sem venjulegir borgarar fóru inn um útidyr sínar
austanmegin en gátu á meðan múrinn var að rísa
kastað sér út um gluggana út í frelsið vestanmeg-
in, í neðanjarðarlestakerfinu þar sem lestar vest-
urhlutans fóru einnig um myrkvaðar og lokaðar
draugastöðvar austanmegin – svo sem í gegnum
hina sögufrægu stöð undir Potzdamer-torgi. Orð
rithöfundarins Günter de Bruyn lýsa líklega best
þeirri innilokun og kúgun sem íbúar austurhlutans
máttu sætta sig við, en til þeirra er vísað í bók
þeirra Werners Sikorski og Rainers Laabs,
„Checkpoint Charlie and the Wall, a Divided
People Rebel“ eða „Eftirlitsstöðin Charlie og múr-
inn, uppreisn sundraðrar þjóðar“: „[...] Og þó mað-
ur heyrði á fimm mínútna fresti hvernig neðan-
jarðarlestarnar skröltu undir gangstéttinni frá
vestri til vesturs,“ segir de Bruyn, „varð maður
fyrr eða síðar að hætta að hugsa: Ó, ef maður gæti
nú haldið út í buskann“.
Af þessum orðum má ráða að Berlín varð á þess-
um tíma táknmynd átaka sem í fyrstu höfðu ótrú-
legar sviptingar í för með sér í daglegu lífi borg-
aranna. En þegar frá leið var óhjákvæmilegt að
laga borgarlífið beggja vegna við múrinn að þess-
um óvenjulegu kringumstæðum. Þar sem lega
múrsins gat að sjálfsögðu ekki lotið neinum rök-
réttum lögmálum varð múrinn að ótrúlega mót-
andi afli, hin gamla miðborg var nánast ónýt og
það líf sem þar hafði verið leitaði annað. Innri
bygging borgarinnar virkaði ekki lengur og nýir
kjarnar mynduðust við uppbyggingu eftirstríðs-
áranna. Austur-Berlínarbúar unnu í sjálfboða-
vinnu eftir hefðbundinn vinnudag í þágu ríkisins
við að byggja stórhýsi fyrir alþýðuna við Karl-
Marx-Allee, en vestanmegin var hafist við upp-
byggingu er litaðist af vestrænum gildum.
Eftir fall
múrsins
Múrinn stóð í 28 ár, 2
mánuði og 27 daga.
Fall hans var með
þeim hætti að nánast á
örfáum sólarhringum breyttist Berlín úr niður-
njörvaðri borg er lítið gat þróast, í óreiðufullan
stað þar sem endurskipuleggja þurfti allar hefð-
bundnar breytur borgarskipulags til þess að borg-
in mætti enn á ný verða sá síkviki suðupottur sem
hún var – og er, nú tæpum fimmtán árum seinna.
Eins og nærri má geta gerðist það þó ekki átaka-
laust, en ótrúlega miklum fjármunum og hugviti
hefur verið varið í það að byggja upp þá Berlín
sem nú blasir við. Vegna þess hversu illa borgin
varð úti í kalda stríðinu eru tengsl borgarinnar við
erfiða fortíð síðari heimsstyrjaldarinnar mun aug-
ljósari en víða í Evrópu og Þjóðverjar, ekki síst
Berlínarbúar, gerðu sér grein fyrir því að slíka for-
tíð mætti ekki þurrka út, til þess var hún of sárs-
aukafull. Í nýju skipulagi og endurbyggingu borg-
arinnar skipta tengsl fortíðar og framtíðar því
meira máli en ella og markvisst hefur verið unnið
að því að opna borgina fyrir utanaðkomandi áhrif-
um og þá ekki síður að „græða sárin“.
30. janúar 1994: „Um þessa
helgi fara fram prófkjör á
vegum Sjálfstæðisflokksins
í fimm sveitarfélögum, þ.e.
Reykjavík, Hafnarfirði, Ísa-
firði, Akranesi og í Njarð-
víkum. Gera má ráð fyrir,
að þúsundir kjósenda taki
þátt í þessum prófkjörum
og þar með í vali frambjóð-
enda á framboðslistum
Sjálfstæðisflokksins í þess-
um sveitarfélögum.
Athyglin hefur fyrst og
fremst beinzt að próf-
kjörsbaráttunni í Reykjavík
og að nokkru leyti í Hafn-
arfirði. Átök hafa oft verið
hörð á milli frambjóðenda í
prófkjörum Sjálfstæð-
ismanna eins og raunar í
prófkjörum á vegum stjórn-
málaflokka yfirleitt. Að
þessu sinni má segja, að
prófkjörsbaráttan hafi farið
nokkuð rólega fram. Það er
styrkur fyrir Sjálfstæð-
isflokkinn vegna þess, að oft
hafa atvik í prófkjörsbar-
áttu valdið sárindum, sem
seint hafa gróið.“
. . . . . . . . . .
1. febrúar 1984: „Ronald
Reagan, Bandaríkjaforseti,
tilkynnti um helgina að
hann gæfi kost á sér til
endurkjörs í forsetakosn-
ingunum sem fram fara
næsta haust. Jafnframt var
frá því skýrt að forsetinn
nyti meira álits og trausts
heima fyrir en nokkur and-
stæðinga hans. Í flokki
demókrata hafa menn að
vísu ekki enn gert það upp
við sig, hver verður mót-
frambjóðandi Reagans. Eins
og málum er nú háttað er
Walter Mondale, fyrrum
varaforseti Jimmy Carters,
talinn sigurstranglegastur.
Mondale sýnist lítt til þess
búinn að ná meirihlutafylgi
á móti Reagan þótt honum
hafi tekist að afla sér stuðn-
ings þeirra skipulögðu hópa
sem taldir eru einna öfl-
ugastir innan Demókrata-
flokksins.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
„AÐ ELSKA, BYGGJA OG
TREYSTA Á LANDIГ
Hundrað ár eru í dag liðin frá þvíÍsland fékk heimastjórn.Heimastjórnin var mikilvæg-
ur áfangi í baráttunni fyrir fullveldi
Íslands, sem fékkst 1918. Fyrsti ráð-
herra heimastjórnarinnar var þjóð-
skáldið og glæsimennið Hannes Haf-
stein, óneitanlega verðugur fulltrúi
þjóðarinnar, sem nú tók flest sín mál í
eigin hendur.
Í aldamótakvæði sínu, sem birtist í
ársbyrjun 1901 og kalla má öðrum
þræði stefnuskrá Hannesar í þjóðmál-
um, má jafnframt sjá harla góða
forspá um þróun mála á tuttugustu
öldinni:
Sú kemur tíð, er upp af alda hvarfi
upp rís þú, Frón, og gengur frjálst að arfi.
Öflin þín huldu geysast sterk að starfi,
steinurðir skreytir aftur gróðrar farfi.
Sú kemur tíð, er sárin foldar gróa,
sveitirnar fyllast, akrar hylja móa,
brauð veitir sonum móðurmoldin frjóa,
menningin vex í lundi nýrra skóga.
Sé ég í anda knörr og vagna knúða
krafti, sem vannst úr fossa þinna skrúða,
stritandi vélar, starfsmenn glaða og prúða,
stjórnfrjálsa þjóð, með verzlun eigin búða.
Hér sér Hannes fyrir sér fullt sjálf-
stæði Íslands, þann árangur, sem
náðst hefur í landgræðslu og skóg-
rækt, virkjun fallvatnanna, iðn- og vél-
væðingu, innlenda verzlun, stórbættar
samgöngur - allt gekk þetta eftir nema
kannski að sveitirnar fylltust ekki,
heldur hafði þéttbýlið vinninginn.
Þegar höfð er í huga staða íslenzku
þjóðarinnar við upphaf 20. aldar og nú,
í upphafi þeirrar 21., má sannarlega
taka undir með Hannesi í lokaerindi
sama kvæðis:
Þá mun sá guð, sem veitti frægð til forna,
fósturjörð vora reisa endurborna.
Þá munu bætast harmasár þess horfna,
hugsjónir rætast. Þá mun aftur morgna.
Þótt velta megi fyrir sér orsaka-
tengslum þjóðfrelsis og efnahags-
framfara - hvort sé forsenda hins -
eins og þeir Guðmundur Hálfdanarson
og Guðmundur Jónsson gera í skrifum
sínum í heimastjórnarblaði Morgun-
blaðsins í dag, fer ekki á milli mála að
heimastjórnarárin voru tími bjartsýni,
framkvæmda og mikilla framfara,
hvort heldur var í efnahags-, menning-
ar- eða stjórnmálalífi þjóðarinnar.
Miklir áfangar náðust í því að af-
nema aldagamalt misrétti þegnanna;
konur fengu kosningarétt, sem um leið
varð að mestu leyti almennur, og
Hannes Hafstein beitti sér að hvatn-
ingu Bríetar Bjarnhéðinsdóttur fyrir
merkri löggjöf, sem vakti athygli víða
um Vesturlönd, um jafnan rétt
kynjanna til menntunar og opinberra
embætta. Á næstu árum eru því all-
mörg aldarafmæli áfanga í jafnréttis-
baráttunni framundan og mætti gjarn-
an nota þau tímamót til umræðna um
það hvort við höfum uppskorið eins og
til var sáð á heimastjórnarárunum
hvað jafnrétti kynjanna varðar.
Með heimastjórninni komst jafn-
framt á þingræði á Íslandi; síðan þá
hefur stjórn landsins verið ábyrg
gagnvart þjóðkjörnu þingi, þótt fram-
kvæmd þingræðisins væri raunar óljós
fyrstu árin, eins og fram kemur í grein
Gunnars Helga Kristinssonar í auka-
blaði Morgunblaðsins. Heimastjórnar-
afmælið er þess vegna gott tilefni um-
ræðna um þingræðið og stöðu þess og
hvort Alþingi hafi þann sess og þá
stöðu gagnvart framkvæmdavaldinu,
sem því ber. Morgunblaðið hefur lengi
haldið því fram að svo sé ekki, og þing-
ið eigi að hafa frumkvæði að því að
styrkja stöðu sína gagnvart ríkis-
stjórninni og skrifstofuveldi hennar -
og reyndar líka gagnvart sérfræðinga-
veldi fyrirtækja og hagsmunasam-
taka.
Margt hefur breytzt í íslenzku þjóð-
lífi á hundrað árum. Þjóðin ber annan
svip að flestu leyti, meðal annars
vegna þess að inn í hana blandast í
vaxandi mæli nýir Íslendingar, sem
eiga uppruna sinn í fjarlægum lönd-
um. Samfélagið er jafnframt allt opn-
ara fyrir alþjóðlegum straumum og
stefnum, verkaskipting hefur vaxið og
Íslendingar eru margfalt ólíkari inn-
byrðis en í byrjun tuttugustu aldar.
En eitt eiga þeir sameiginlegt, sem
kalla sig Íslendinga, og það er að öll
byggjum við þetta sama land, sem er í
senn harðbýlt og fráhrindandi, gjöfult
og töfrandi - en hvað sem því líður svo
fullt af tækifærum. Aldamótadraumur
Hannesar Hafstein er rúmri öld síðar
ekki að fullu orðinn að veruleika; við
getum enn gert betur. Þess vegna á
það enn við, sem segir í aldamótaljóði
fyrsta ráðherrans:
Starfið er margt, en eitt er bræðrabandið,
boðorðið, hvar sem þér í fylking standið,
hvernig sem stríðið þá og þá er blandið,
það er: Að elska, byggja og treysta á landið.